عێراق لە دەوڵەتێكی دەوڵەمەندەوە بووە بە دەوڵەتێكی قەیراناوی و پڕ لە كێشمەكێش و گرفتی دارایی، گەیشتن بەم حاڵەتە و شوێنەوارەكانی دەمانخاتە بەردەم خوێندنەوەیەكی واقیعییانە بۆ بارودۆخی ئێستای عێراق و بۆ ئەوەی لەناو ئەو خوێندنەوەیەدا ئێمەی كورد لە هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكانمان لەگەڵ بەغدا لەسەر ئەم واقیعە نوێیە رێك بخەینەوە و ببینە خاوەنی سیاسەتێكی گونجاوی ئابووریی تایبەت بەخۆمان، چ ریكارگەلێك هەن؟ ئەم پرسە بووە تەوەرەی سەرەكیی دیداری گۆڤاری گوڵان لەگەڵ مەسعود حەیدەر راوێژكاری سەرۆك بارزانی و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* ماوەیەكی زۆر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بوون و وەك دەزانن، لە ئێستادا حكومەتی عێراق تا قەرز نەكات، ناتوانێت مووچەی فەرمانبەران دابین بكات، ئایا چی وایكردووە كە عێراق وەك دەوڵەتێكی دەوڵەمەند لە ماوەیەكی كورتدا بگاتە ئەم حاڵەتە؟
- لە دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق لەساڵی 2003وە هەرچی حزبە سیاسییەكانی عێراق هەیە، بەتایبەت حزبە شیعەكان كە باڵادەستی سەرەكی بوون لە وڵاتدا خاوەنی تێڕوانینێكی راست و دیدگایەكی روون نەبوون، ئەوان نەك هەر نەیانتوانی سوود لەدەوڵەمەندیی عێراق وەربگرن بۆ بونیاتنانی ژێرخانی ئابووری و بەهێزكردنی كۆڵەكەكانی ئابووری، بەڵكو ساڵانە 100 بۆ 150 هەزار كەسیان دادەمەزراند، بە مەبەستی دەنگدان لە هەڵبژاردنەكاندا، لەبری ئەوەی خەرجی دەوڵەت بەرەو بووژانەوەی ئابووریی وڵات ببەن، بەشی زۆربەی خەرجییەكانیان بەرەو خەرجی بەكارخستن بردووە، بەمەش چیتر لەتوانای حكومەتدا نەماوە ئەو خەرجییە زۆرە بۆ مووچەخۆران دابین بكات. ئەمە لە كاتێكدا كە دەبووایە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق لە بری پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە هەڵەیە زۆربەی داهاتەكانیان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژە ستراتیژییەكان و بونیاتنانی ژێرخانی ئابووری خەرج بكردایە و خەڵكی لەبری دامەزراندن لەكەرتی گشتی روویان لەكەرتی تایبەت بكردایە. ئەم سیاسەتە هەڵەیە بووە هۆی هەڵاوسانێكی گەورە لە دامودەزگاكانی دەوڵەت و حكومەت قەبە بێت و، ژمارەی فەرمانبەرانی زۆر لە پێداویستییەكانی زیاتر بێت. ئابووریی عێراق پشتی بە داهاتی نەوت بەستووە، نرخی نەوتیش لە بازاڕەكانی جیهان ناجێگیرە و پەیوەستە بە چەندین فاكتەری ئابووری و سیاسی و ئیقلیمی و جیهانی، بێگومان كۆرۆنا و قەیرانی دارایی جیهان و راوەستانی ئاستی گەشەی ئابووریی جیهانیشی هاتە سەر و وایكرد ئەوەندەی دیكە بەهای پێترۆڵ روو لەدابەزین بكات و، زیانی گەورە بەر ئەو وڵاتانە كەوت كە رەیعین و بەپلەی یەكەم پشتیان بە داهاتی پترۆ دۆلار بەستووە، عێراقیش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە 95%ی داهاتەكەی لە نەوتەوەیە (هەرچەندە لەئێستادا تا راددەیەك بەهای بەرمیلێك نەوت بۆ 45 دۆلار بەرز بووەتەوە، بەتایبەتی لە دوای بڵاوبوونەوەی دەنگۆی دۆزینەوەی ڤاكسینی كۆرۆنا، بەڵام تا بەهای بەرمیلێك نەوت بۆ سەرووی 54 دۆلار بەرز نەبێتەوە و هەناردەی نەوتی عێراق نەچێتەوە سەرووی ٣،٥ ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا زەحمەتە داهاتە نەوتییەكانی عێراق بۆ دۆخی جارانی بگەڕێتەوە)، هەرچۆنێك بێت لە ئێستادا ئەم بارودۆخەی عێراق هەمووی پێكەوە وایان كرد، عێراق لە مێژووی دامەزراندنیەوە بۆ یەكەمینجارە تووشی ئەم واقیعە سەختەی ئەمڕۆی دارایی بێت، كە لەكاتی خۆیدا نەتوانێت مووچەكان دابەش بكات و بە ناچاری بۆ چەندەمین جار دەست بۆ نەختینەی دراوی بیانی و قەرزكردن ببات.

* حكومەتەكەی كازمی فۆرمێكی بۆ ریفۆرم ئامادە كردووە بەناوی (وەرەقەی سپی)، ئایا تاچەند ئەم وەرەقە سپی-یە دەتوانێت عێراق لەو پاشاگەردانییە دەرباز بكات؟
- (وەرەقەی سپی) ئەوەندەی كێشە و گرفتەكان و دەستنیشانكردنی كەموكورتییەكانی لە هەیكەلی ئابووریی عێراق خستۆتەڕوو، ئەوەندە چارەسەری خێرا و بنەڕەتیی تێدا نییە، چارەسەرەكانیش جگە لەوەی تێڕوانینێكی دوورمەودایە، شتێكی نوێی تێدا نییە، ئەمڕۆ هەمووان هەر لە شارەزایانی ئابووری و پەرلەمانتاران و سیاسەتمەدارانەوە ئەو گرفت و كێشانە دەزانن كە لەچەند دەیەی رابردووەوە وڵاتەكە گیرۆدەی بووە، حكومەتەكەی كازمی و وەزارەتی دارایی هەرگیز بەم تێڕوانینانە ناتوانن بەم نزیكانە سەرچاوەی داهات بدۆزنەوە، راستە ئەركی حكومەتی عێراق و وەزارەتی داراییە چارەسەری خێرا بۆ قەیرانی نەبوونی سیولەی نەختینەیی و دارایی بدۆزێتەوە، بۆ ئەوەی ئەوەندەی دی كێشەی مووچە قووڵتر نەبێتەوە و، لەم پێناوەشدا لە وەرەقەی سپی چەند ریفۆرمێكی ئیداریی و ئابووری خستۆتەڕوو، بەڵام زۆربەی ئەم ریفۆرمانە بۆ وڵاتێكی دامەزراوەیی گونجاون، نەك بۆ وڵاتێك كە خۆی گرفتی قووڵی لەنەبوونی دامەزراوەیی هەیە، بۆ نموونە هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، یان بەگەڕخستنی ئەو كۆمپانیا و كارگەیانەی كە دەتوانن بە داهاتی بەرهەمەكانیان یان خزمەتگوزارییەكانیان تەمویلی خۆیان بكەن، ئەم هەنگاوە گرنگە و كارێكی باشە، چونكە عێراق ساڵانە ناچارە چوار تریلیۆن دینار بداتە مووچەی ئەو فەرمانبەر و كرێكارانەی لەو كارگە و دامەزراوانە كار دەكەن، بەڵام ئەم پێشنیار و بۆچوونە و ئەوانی دیكەش لەناو وەرەقەی سپی، كاتیان پێویستە، ئەمە وێڕای ئەوەی پێویستیان بە ژینگەیەكی سەقامگیری ئابووری هەیە. كێشەی ئێستای حكومەتی عێراق لەوەدایە ئەو داهاتەی لەبەردەستی دایە بەشی مووچە و خەرجییەكانی ناكات، بۆیە دەبێ حكومەتی عێراق بیر لە هەندێ چارەسەری پەلەی رادیكاڵی بكاتەوە بۆ دەربازبوون لە قەیرانی مووچە. حكومەت مانگانە پێویستی بە 6 ملیار دۆلارە بۆ دابینكردنی مووچە و پێداویستییەكانی لەكاتێكدا كۆی داهاتی مانگانەی لە كۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ مەزەندە دەكرێت بە سێ ملیار دۆلار، سەرەڕای ئەوەی حكومەت داوای ٢٣ ترلیۆن دیناری كردبوو بۆ ئەم سێ مانگە بەڵام پەرلەمان تەنیا رەزامەندی لەسەر 12 تریلیۆن دیناری بەمەرج داوە، وەرەقەی سپی-یش چارەسەری خێرای بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ئەمڕۆی حكومەتی عێراق پێ نییە و، بۆ ئێستا هیچ سوودێكی نییە، حكومەتیش ئەم راستییە دەزانێت، بۆیە پەنای بۆ قەرزكردن بردووە.


* وێڕای ئەو بارودۆخە خراپەی ئابووریی ئێستای عێراق، بەڵام بەهای دینار بەرامبەر دراوە بیانییەكان بەتایبەتی دۆلار جێگیرە، حەز دەكەین وەك شارەزایەك، نهێنیی جێگیریی نرخی دینارمان بەرامبەر بە دۆلار بۆ روون بكەیتەوە؟
- بەپێی ستانداردی جیهانی هەر وڵاتێك یەدەگی دراوی بیانی بۆ هاوردەكردنی كاڵاو شمەكی تا شەش مانگ هەبێت، ئەوا دراوەكەی جۆرێك لە سەقامگیری و پاڵپشتی دەبێت، وڵاتی عێراقیش بەو پێیەی لەبازاڕە ناوخۆییەكاندا بڕی 34- 38 تریلیۆن دیناری هەیە و 1.2%ی ئەو بڕە پارەیەی بە دۆلار لەبانكی ناوەندی هەیە، بۆیە بەهای دینار بەو راددەیە نەشكاوە بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی. گرفتی نەختینەیی و بەهای دینار بۆ ئەو سیاسەتە نەختینەیە هەڵەیە دەگەڕێتەوە كە لە دوای 2003وە پەیڕەو دەكرێت، لەكاتێكدا دەبووایە كەرتی تایبەت و بازرگان و وەبەرهێنەكان بەهای دیناریان بەهێز بكردایە لە رێگەی دابینكردنی دراوی قورسی دۆلار، كەچی حاكمی مەدەنیی ئەمریكی ئەو كات پۆل بریمەر سیاسەتێكی وای پەیڕەو كرد، تەنیا لە ماوەی یەكساڵدا لە 95%ی دۆلاری ئەمریكی بووە پترۆ دۆلار، واتە لە رێگەی داهاتی فرۆشتنی نەوتەوە دابین دەكرا. من پێم وایە لە كۆتاجاردا عێراق ناچار دەبێت سیاسەتی شكاندنی بەهای دینار بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی پەیڕەو بكات و 100 دۆلاری ئەمریكی لە بەرامبەر 150 هەزار دینار راوەستێت، خۆ ئەگەر حكومەتەكەی كازمی سوور بێت لەسەر پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە هەڵەیە، ئەوا لەناو بازنەیەكی داخراوی كێشە دارایی و نەختینەكانی عێراق دەسووڕێتەوە، ناكرێت ساڵانە 40 ملیار دۆلاری ئەمریكی بدرێتە كاڵاو شمەكی هاوردەی وڵاتانی ئیقلیمی و جیهانی، كەچی باس لەچارەسەر بكەین، دەزانن لەو بڕە سەرەوەی هاوردەكردن نزیكەی 15 ملیار دۆلار بۆ هاوردەی خۆراك و خواردن دەڕوات، لەكاتێكدا دەبووایە ئەو بڕە پارەیە بۆ پاڵپشتیی بەرهەمی خۆماڵی خەرج بكرایە و كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازیی ببووژێتەوە، نەك وەكو ئێستا هەرچی سامان و داهاتی عێراقە تەنیا و تاك لایەنە وڵاتانی دراوسێ و جیهان سوودی لێ وەردەگرن.


* زۆر لە چاودێران پێیان وایە ئەم قەیرانە ئابورییە دەرهاویشتەی بارودۆخە سیاسییەكەیە، ئایا ئەو رایەڵانە چین كە قەیرانی ئابووریی ئێستا بە گەندەڵیی پرۆسە سیاسییەكەوە گرێ دەداتەوە؟
- شیعەكان كە باڵادەست بوون لە دوای 2003وە لە عێراقدا و بە دەوڵەتی ئیقلیمی خۆیان بەستۆتەوە و وایان كردووە هەژموونی بە سەر پرۆسەی سیاسی و ئەمنی و ئابووری لە عێراقدا زاڵ بێت، ئەمان نەك تەنیا تێڕوانینێكی روونیان نەبوو لە بواری سیاسی و ئابوورییەوە بۆ دەوڵەتی نوێی عێراق، بەڵكو لە رووی كۆمەڵایەتی و پەروەردە و تەندروستی و بونیاتنانی ژێرخانێكی ئابووریی باش و خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانیشەوە كەمتەرخەم بوون و، خاوەنی دیدگا و ستراتیژییەتێك نەبوون و، شتێكیان نەهێشتۆتەوە كە عێراق وەكو دەوڵەت بێت، بەردەوام عێراق لەدوای 2003وە تاكو ئێستا لە حاڵەتی نادەوڵەتدا دەژی و بەردەوام لە ناو گێژاوی مەزهەبی و ململانێ و ناكۆكیی سەختی سیاسی و سەربازیدا بووە، ئەمەش كاریگەریی نەرێنی لەسەر سەقامگیریی سیاسی دروست كرد، لە هەموو دنیاشدا سەقامگیریی سیاسی بەردی بناغەی ئابوورییەكی بەهێزە. ئابووریی عێراق و سامان و دەرامەتەكەی و ناوچە جوگرافیایەكەی هەلێكی زێڕینی لەبەردەمدا بوو بۆ ئەوەی لەم ناوچەیە عێراق ببێتە شادەماری ترانزێت و گواستنەوەو بەستنەوەی ناوچەكە پێكەوە و دواتر بەستنەوەی ئاسیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئەوروپاوە، بەڵام ئەوە نەكرا و ئێستا بەشێوەیەكی گشتی عێراق لەحاڵەتی نادەوڵەتدا دەژی و دامەزراوەكان بوونیان نییە، بۆیە ناتوانێت وا بەئاسانی لە كێشە ئابوورییەكان رزگاری بێت.
* لێرەوە بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئایاری 2021 دەچین (ئەگەر ئەنجام بدرێت)، ئەوەی سەلمێندراویشە لەناو ئەم پرۆسە سیاسیییەدا ئەوەیە كە لایەنە سیاسییەكان بەتایبەتی (شیعە) نایانەوێت دەستیان لە حوكمڕانی بەربێت، بۆیە پەنا بۆ هەموو شتێك دەبەن، ئایا تاچەند بە هۆكاری نزیكبوونەوە لە هەڵبژاردن بارودۆخی ئابووری بەرەو خراپتر دەچێت؟
- پرۆسەی دیموكراتیەت لە عێراق لە سەرەتادایە و ناكامڵە، هەرچەندە هەموو دەوڵەتە دیموكراسییەكان بەم پرۆسەیەدا تێپەڕ بوون، كە غیابی هۆشیاریی سیاسییە. خەڵكی عێراق بەگشتی نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستە هوشیارییە كە بە باشی بەهای دەنگدان بزانن، لەگەڵ ئەمەشدا من لەو بڕوایەدا نیم لەمانگی حوزەیرانی 2021 هەڵبژاردنەكە ئەنجام بدرێت، لەبەر ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردندا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كو بۆ دەنگدەران دەبێت بایۆمەتری بكرێت، ئەنجامدانی بایۆمەتری لەم كاتەدا كارێكی هێندە ئاسان نییە و، بە لانیكەم ساڵێك بۆ ساڵ و نیوێكی دەوێت، بۆیە رەنگە هەڵبژاردنی عێراق لە حاڵەتە ئاساییەكەی خۆیدا و لە 2022 ئەنجام بدرێت، تەنانەت خۆ ئەگەر هەڵبژاردنیش رووبدات، گۆڕانكاریی گەورە لە دەرئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە لەناو پێكهاتەكاندا روونادات، لەبەر ئەوەی یەكەم دەنگدان لەسەر بنەمای پێكهاتەكان دابەش بووە، دووەم لە ناو پێكهاتەكان دەنگ بۆ ئەو حزبانە دەڕوات كە پێگەیان دیارە لە ناو خەڵكی، دابەشبوونی دەنگی شیعەو سوننەش تا راددەیەك دیارە، لەناو پێكهاتەی كوردیشدا دەنگەكان تا راددەیەكی زۆر دابەش بوون و، دیارو روونە كە هەردوو حزبی زۆرینە (پارتی و یەكێتی) كە نوێنەرایەتیی پێكهاتەی كوردی دەكەن لەناو دامەزراوەی دەوڵەتدا، هەربۆیە هەر ئەو دوو پارتە زۆرینەی دەنگەكان بەدەست دەهێنن، یەكێك لەو مەترسییانەی لەئێستادا هەیە، دامەزراندنی میلیشیاتێكی زۆری چەكدارییە كە لایەنە سیاسییەكانی شیعە بەكاریان دەهێنن بۆ جێبەجێكردنی ئەجینداكانیان كە مەترسی هەیە لە سەر پرۆسەی بونیاتنانی دەوڵەت و دیموكراسی لە عێراقدا.
* ئەم بارودۆخە ئابورییە قەیراناوییەی عێراق، بمانەوێت، یان نەمانەوێت، راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر هەرێم و مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان دەبێت، ئایا ئەم ئەمری واقیعە حكومەتی هەرێم ناچار ناكات، بەرەو سیاسەتێكی ئابووریی تایبەت و گونجاو لەگەڵ ئەم ئەمری واقیعە هەنگاو هەڵبگرێت؟
- هەرێمی كوردستان بەشێكە لە دەوڵەتی عێراق، ئابووریی هەرێمی كوردستانیش بەشێكی سەرەكییە لە ئابووریی دەوڵەتی عێراق، ئێمەش وەكو دەوڵەتی عێراق بە پلەی سەرەكی پشتمان بە داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو بەستووە و لەگەڵ دابەزینی بەهای نەوتی خاو ئابووریی هەرێمی كوردستانیش دەكەوێتە ژێر كاریگەرییە نەرێنییەكانیەوە، ئابووریی هەرێمی كوردستان جیاوازییەكی نییە لەگەڵ ئابووریی دەوڵەتی عێراق، تەنیا جیاوازییەك ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان تا راددەیەك سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی هەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەو ئاراستەیە كار دەكات كە پرۆژەی گەورە و ستراتیژیی لە رێگەی كەرتی تایبەت ئەنجام بدات، بۆ بووژانەوەی ئابوورییەكەی و هاتنە پێشەوەی كەرتی تایبەت، بەتایبەتی دروستكردنی هاوبەشی لە نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت لەپێناو هەمەجۆركردنی سەرچاوەی داهات و ئەنجامدانی زۆر پرۆژەی وەكو رێگاوبان و بەنداو و پرۆژەكانی دیكەی ژێرخان كە لەلایەك بارگرانییەكی زۆر لەسەر حكومەت كەم دەبێتەوە و لەلایەكی دیكەوە لە رووی ئیدارە و رۆتین و كاركردنەوە باشترن، ئەوەتا لە بواری باشكردنی رێگاوبانەكان و بونیاتنانەوەی ژێرخان كاری باش و گرنگ ئەنجام دراوە.
دەبێ حكومەتی عێراق پابەندی مافە دەستووری و یاسایی و شایستە داراییەكانی بێت بەرامبەر هەرێمی كوردستان و بەگشتی و مووچەخۆران بەتایبەتی، چونكە فەرمانبەر لەهەرێمی كوردستاندا فەرمانبەری دەوڵەتی فیدڕاڵییە، راستە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی ئەو ریفۆرم و چاكسازی و هەنگاوانە دەتوانێت كێشەكانی كەم بكاتەوە، بەڵام بەبێ و پابەندبوونی بەغدا بە دەستوورەوە ناتوانین هەموو كێشەكانمان چارەسەر بكەین، چونكە داهاتی هەرێمیش پەیوەستە بە نەوتەوە. سەبارەت بە كەمكردنەوەی قەبارەی حكومەت كە لە كاتی ئێستادا نزیكەی 85%ی خەرجییەكانی حكومەت بۆ مووچە دەچێت، هەر بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش پێویستی بەوە هەیە ریفۆرمی ئابووری و دارایی و كارگێڕیی ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی دەربازی بێت لەو هەموو كێشە و قەیرانە، بەشێوەیەكی گشتی هەرێمی كوردستان فاكتەری پێشكەوتنی زیاترە لەعێراق بۆ بونیاتنانی ئابوورییەك كە پشتی بە داهاتی هەمەجۆر بەستبێت و ببێتە خاوەنی سیاسەتێكی ئابووریی جیاواز لە بەغدا و سوود لە ناوچەكانی دیكەی عێراق وەربگرێت و ببێتە پێگەیەكی زۆر باشی دابینكردنی خۆراك و بەروبوومی كشتوكاڵی، نەك تەنیا بۆ هەرێم، بەڵكو بۆ تەواوی خەڵكی عێراق و ببێتە سەبەتەی خۆراكی عێراق.
* بمانەوێت، یان نەمانەوێت، شێوازی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا وەك ساڵانی 2005-2012ی لێ نایەتەوە، ئەوە چەند ساڵێكیشە بە هەڵواسراویی ماوەتەوە، پێتانوایە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەرەو چ ئاراستەیەك دەچێت و ئایا بەپێی بارودۆخی تازە شێوازێكی تازەی پەیوەندیكردنی دروست دەكەن؟
- سەرەتا لە رووی سیاسییەوە عێراق بەتایبەتی پێكهاتەی شیعە سیاسەتێكی هەڵەیان بەرامبەر هەرێمی كوردستان پەیڕەو كردووە، تەنانەت نەتوانراوە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی دروست بكرێت لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون، دەكرێت دەروازەی ئابووری ببێتە هۆی لەیەك نزیكبوونەوەو باشكردنی پەیوەندییەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش لە نێوان هەرێم و بەغدا، لە كۆتاییشدا نابێت ئەوە لەبەرچاو نەگرین كە ئێمە بەرژەوەندیی هاوبەشمان هەبێت و سوودێكی هاوبەش لەنێوان هەرێم و بەغدا دروست بێت و، مافە دەستوورییەكانمان لە بەغدا وەربگرینەوە، نزیكبوونەوەی پەیوەندییە ئابوورییەكان لەنێوان هەرێم و بەغدا رەنگە دەروازەیەكیش بێت بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییە سیاسییەكان و چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان .