عمران ئەل باداوی پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی هۆستۆن. دامەزرێنەری پڕۆگرامی دیراساتی عەرەبییە لە هەمان زانكۆ، داڕێژەری چەندین پڕۆگرامی دیراساتی مرۆیی و زانستییە لەم زانكۆیە، وەك دیراساتی عەرەبی-رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیراساتی ئایینی و دیراساتی پەیوەست بە وزە و پەرەپێدان، بە جەختكردنەوە لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد، كە پەیوەست بوون بە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی حوكمڕانی لەم ناوچەیە و كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئەمریكا لەم ناوچەیە و پرسی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكا و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت، بەتایبەتی كە دەبینین هەندێ لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بە بارودۆخی شڵەژان و ناسەقامگیری و بگرە داڕووخاندا دەڕۆن؟
- لە راستیدا كێشەكە ئەوەیە كە ئێمە ئاماژەی بوونی حوكمڕانیی باش لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی ناكەین، ئیدی لە لیبیا بێت، یان لوبنان، واتە هەندێ لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بە راستی وڵاتی شكستخواردوون، بەڵام سەرەتا دەبێت بڵێین پێویستە ئەم وڵاتانە چیدی وڵاتی شكستخواردوو نەبن، بە واتایەكی دیكە پێویستە چیتر بە ئاراستە و ئاقاری هەڵەدا هەنگاو نەنێن، رەنگە ئەمەش بە واتای ئەوە بێت كە حكومەتێكی نوێ هەڵبژێرن، كە بە دڵنیاییەوە ئەمەش پرۆسەیەكی زۆر بە ئازارە، كە ئێمە ئەم حاڵەتەمان لە سەروەختی بەهاری عەرەبیدا بینی، هەروەها ئەم دۆخەمان لە ئێراندا بینی.
* ئایا ئێوە لە ئاست ئەم پەرەسەناندانە رەشبینن، یان بە واتایەكی دیكە پێتان وایە هیچ ئەگەرێكی باشتربوونی بارودۆخەكە لە ئارادا بێت؟
- من تا راددەیەك گەشبینم، با سەرەتا ئاماژە بەوە بكەین كە لە ئێستادا شەڕ و ناكۆكییەكی نوێ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجاندا دروست بووە، كە ئەمەش ناكۆكییەكی كۆنە و رەنگە برینیێك بێت بۆ سەردەمی ئیپمپراتۆریەتی عوسمانی بگەڕێتەوە، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی دەستێوەردانی رووسیا. كە ئەم جۆرە كێشانە لەئارادان و بەردەوام دەبن، و لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا كێشەی كورد و كێشەی فەلەستین چییان بەسەردێت، پرسیارەكە ئەوە نییە ئایا كورد، یان فەلەستینەكان راپەڕین دەكەن یان نا، بەڵكو پرسیارەكە ئەوەیە كەی ئەم راپەڕینە دەكەن، كە راپەڕینەكەشیان لەبەر نادادپەروەریی ئابووری دەبێت، واتە ئەوەی پێی دەووترێت شۆڕشی هەژار و برسییەكان، كەواتە مەسەلەكە ئەوە نییە ئایا روودەدات یان نا، بەڵكو پرسیارەكە ئەوەیە كەی روودەدات. گەشبینییەكەی منیش لێرەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەم گەلانە چیتر لەوە ناترسن كە شەڕ لە پێناوی ژیانی خۆیاندا بكەن و شەڕ لە پێناوی خێزانەكانیاندا بكەن. كەواتە ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ئەم گەلانە رادەپەڕن، ئەوا دەبێت ئەوەش رەچاو بكەین كە دەبێت سیستمێكی نوێ و حكومەتێكی نوێ بێتە دامەزراندن، ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەن و بە ئازارە، بەڵام ئێستا ئەم رێگایە گیراوەتەبەر و ئەمەش هەواڵە باشەكەیە.



* ئێوە ئاماژەتان بە نادادپەروەریی ئابووری كرد، وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ راپەڕین و شۆڕشی ئەو گەلانەی رووبەڕووی ئەم نادادپەروەرییە بوونەتەوە، ئایا پێت وایە هەنگاوی سەرەتایی بۆ چارەسەركردنی ئەم دۆخە لە چاكسازیكردن لە سیستمی ئابووریدا دەستپێدەكات؟
- لە راستیدا ئەم سیستمە ئابوورییانە دەبێت ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بێت و دەبێت چاكسازییەكی تەواویان تێدا ئەنجام بدرێت، نابێت چیتر ئابووری تەنیا لەسەر بنەمای داهاتی نەوت بنیات بنرێت.
* خاڵێكی دیكە پەیوەستە بە كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی هێزە دەرەكییەكان، بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی ئەم كاریگەرییە لەسەر ئەو پرۆسەی چاكسازییەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، چۆن دەكەوێتەوە؟
- لە راستیدا لەئێستادا و بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید-19 و شێوازی سیاسەتكردنی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە، داكشانی دەستڕۆیشتوویی سیاسیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە دەرەوەی ئەو وڵاتە بەدی دەكەین، كە ئەمەش نزیكەی دەیەیەكە لە ئارادایە، لە دەرئەنجامدا ئەمریكا هێز و دەستڕۆیشتوویی و پێگەی لە جیهاندا كەم بۆتەوە و چیتر ناتوانێت لە رێی كاریزمای سیاسی و نموونە ئەرێنییەكانی دیكەوە كاریگەریی بەسەر جیهانەوە هەبێت، بۆیە تاكە رێگاچارەیەك مابێتەوە لەبەردەم ئەمریكا بۆ ئەوەی بتوانێت بە سەر رەوتی رووداو و پەرەسەندنەكانەوە كاریگەر بێت، بریتییە لە بەكارهێنانی هێز، ئیدی هێزی سەربازی بێت، یان هێزی ئابووری، وەك سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا و گرتنەبەری هەندێ رێكاری ئابڵوقەئامێز لە ئاست وڵاتی چیندا. ئەمە تاكە گەرەنتییەكە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لێی تێ دەگات و جیهانیش لەوە تێگەیشتووە كە ئەمریكا دەتوانێت چی بكات. لەم رووەوە جیهانیش كاردانەوە و پەرچەكرداری خۆی هەیە و بەو شێوەیە وەڵامی ئەمریكا دەداتەوە كە شایستەیەتی، چونكە ئەگەر تۆ شەڕێك هەڵبگیرسێنیت، ئەوا شەڕەكە بەردەوام دەبێت و رووبەڕووی دەرئەنجامەكانی دەبیتەوە. لەلایەكی دیكەوە تۆ وڵاتان و هێزی دیكەت هەن، وەك چین كە پرۆژەی یەك پشتێنە و یەك رێگای هەیە، هەروەها رووسیاش كە هێزی سەربازی بەكار دەهێنێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە هەمان كاتدا وڵاتانی دیكەی ناوچەییش هەن وەك توركیا و ئێران كە مومارەسەی دەستڕۆیشتوویی خۆیان دەكەن. لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت، ئایا حكومەتەكانی ناوچەكە لە چەقبەستندان و بە بنبەست گەیشتوون؟ لێرەدا من ئەوە دووپات دەكەمەوە كە بەهۆی حەتمییەتی راپەڕینی گەلانی ئەم حكومەتانە و پێویستیی هێنانەئارای حكومەتێكی نوێ، كە هەروەك وتم ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەن و بە ئازار دەبێت، ئەوا دەبێت سیستمێكی نوێ بێتەئاراوە.


* كەواتە پێت وایە بەهۆی داكشانی دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی ئەمریكاوە، وڵاتانی ئەم ناوچەیە لەگەڵ هێزەكانی دیكەدا پتر پەیوەندییەكانیان توندوتۆڵ دەكەنەوە؟
- من پێم وایە بەهۆی ئەو بارودۆخەی لە ئارادایە، حكومەتەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە پتر پەیوەندیی نزیك لەگەڵ هێزەكانی دیكەی وەك رووسیا و چین و یەكێتی ئەوروپاگرێ بدەن، بۆ نموونە ئێران پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا هەبوو پێش ئەوەی دۆناڵد ترەمپ دەسەڵات بگرێتەدەست و رەنگە تەنانەت دەسەڵات لەگەڵ هیندستاندا گرێ بدەن. كەواتە مەسەلەكە ئەوە نییە جیهان كۆتایی پێ بێت، هەرچەندە لە رواڵەتدا وا دەردەكەوێت، بەڵكو ئەوەیە كە گۆڕانكاری بەسەر جیهاندا دێت. كەواتە لە مەودای نزیكدا خۆڕێكخستنەوە لەگەڵ هێزە جیهانییەكانی دیكەدا بەدی دەكەین، لە ئایندەی دووریشدا هیچ رێگایەكی بەرەوپێشچوون نییە جگە لە جێبەجێكردنی ویست و ئیرادەی گەلانی ناوچەكە، لەبەر ئەوەی ئەم گەلانە چیتر بێدەنگ نابن.


* لە ئێستادا باسی گەرم و مشتومڕهەڵگر بریتیە لە هەڵبژاردنە سەرۆكاییەتییەكەی ئەمریكا، خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ ئەم هەڵبژاردنانە و ئاكامەكانی لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چییە؟
- سەرەتا با ئەوە بڵێم كە بۆ ماوەی پتر لە چوار ساڵە گەلی ئەمریكا دوچاری حاڵەتێكی ترس بۆتەوە، ئەویش بەهۆی هەڵكشانی پۆپۆلیزم و بەرفراوانبوونی ناڕەزایەتیی مەدەنی، هاوشان بە گرتنەدەستی دەسەڵاتیش لەلایەن ترەمپ و پەراوێزخستنی دامەزراوەكان و بەهێزبوونی رەوتی ناسیۆنالیستی راستڕەو بە چەشنێكی زۆر مەترسیدار، كە هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی ترساندنی خەڵكی ئەمریكا، بە شێوەیەك كە خەڵكی باس لە ترس و نیگەرانیی بەرپابوون و هەڵگیرسانی شەڕی رەگەزپەرستی، یان شەڕی ناوخۆیی دەكەن، كە رەنگە ئەمانە سیناریۆی دوور بن، بەڵام هەموو شتێكیش مومكینە. بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە ئەوا ئەگەر سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنەكاندا بدۆڕێت و جۆ بایدن سەركەوتن بەدەست بهێنێت، ئەوا ئەمە سیناریۆیەكی مەترسیدار دەبێت بۆ زۆرێك لە خەڵكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، چونكە هەر لایەنێك بدۆڕێت، ئەوا بانگەشەی ئەوە دەكات كە لایەنەكەی دیكە ساختەكاریی كردووە، ئەمەش گورزێك دەبێت بۆ كولتووری دیموكراسی لەم وڵاتەدا، چونكە چیتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نابێتە سەرمەشق و پێشەنگی دیموكراسی. كەواتە ترس و نادڵنیاییەكی زۆر هەیە لە ئاست ئەم هەڵبژاردنانەدا، چونكە هەڵبژاردنەكە بۆتە گەمەی سفر و سەت، بە واتای ئەوەی هەر كەسێك بدۆڕێت، ئەوا دۆڕاوی گەورە و یەكجاری دەبێت، كە ئەمەش پەرەسەندنێكی زۆر ناتەندروستە لە هەر وڵاتێكی دیموكراسیدا رووبدات، چونكە لە ئێستادا ئێمە ژمارەیەكی پێوانەیی ئەو كەسانە دەبینین كە چاودێریی هەڵبژاردنەكان دەكەن و تەنانەت بگرە ژمارەیەكی پێوانەیی میلیشیا دروست بوون، كە دەیانەوێت دەستێوەردان لە هەڵبژاردنەكاندا بكەن، كە ئەمە لە مێژووی ئەمریكادا رووی نەداوە و تەنانەت لە مێژووی هاوچەرخدا پەرەسەندنی لەم چەشنە لە هیچ دیموكراسییەكی دامەزراودا رووینەداوە. كەواتە لەماوەی چوار ساڵی رابردودا ئەمریكا وەك دەوڵەتێكی فاشستی هەڵسوڕاوە، لەبەر ئەوە ئەگەر دووبارە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەسەڵات بگرێتەوە دەست، ئەوا پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ئاستێك سنووربەندییەكانی سەر دەسەڵات هەڵدەگرێت؟ هەروەها ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی سیاسەتی دەرەوە، ئەوا ئەو سیاسەتەی بە سەرپەرشتی جارێد كۆشنەر پیادە كراوە لە پرسی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان وڵاتی ئیسرائیل و وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، كە ئێستا سودانیش پەیوەندی بەم كاروانەوە كردووە، كە ئەمەش وەك پیادەكردنی زۆرەملێی سیاسەتی پشتیوان بە رۆژئاوا و بە سەرمایەداری و بە ئیسرائیل دەردەكەوێت و دژ بە رووسیا و چین و فەلەستینە، ئەوا ئەم رەوتە بەردەوام دەبێت و درێژە دەكێشێت.

* كەواتە ئێوە پێتان وانییە ئەم رێككەوتنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییانە كە لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی عەرەبیدا ئەنجامدراوە هیچ لایەنێكی ئەرێنی نەبێت؟
- من هێندەی كەسانێكی دیكە رەخنەگر نییم لەم رێككەوتنانە، چونكە دەبێت ئێمە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیلدا تەنیا كارێكی خیانەتكارانەیە، یان دەكرێت ئەگەری ئەوەی لێ بكرێت كە دەرئەنجامی باشی لێ بكەوێتەوە، بەڵام دەبێت رەچاوی فەلەستینیش بكرێت و جۆرێك لە رێككەوتنیش لەگەڵ ئەواندا بكرێت، كە پێم وایە ئەگەر ترەمپ سەركەوتن بەدەست بهێنێت ئەوا هەرگیز ئەم لایەنە لەبەرچاو ناگرێت، بەڵام ئەگەر بێتو بایدن براوە بێت ئەویش زۆر پشتیوانكارە لە ئیسرائیل، بەڵام هەندێ ئاماژە هەن بەوەی دووبارە مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكاتەوە، كە ئەمەش دەبێتەهۆی تووڕەكردنی ئیسرائیل، واتە بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بایدن لە حاڵەتی سەركەوتنیدا، هاوشێوەی سیاسەتی دەرەكی سەروەختی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما دەبێت، لە ئاست ئەم ناوچەیەدا.