نكۆڵی لە شوێنەوارە مەترسیدارەكانی كۆرۆنا لەسەر مرۆڤ و بواری بژێویی ژیان و ئابووری ناكرێت، ئەم پەتایە بووەتە مۆتەكەیەكی ئابووری و هۆكاری سستبوون و لاوازیی جموجووڵی بازرگانیی نێودەوڵەتی و كاریگەرییە ئابوورییەكانی لەسەر بۆرسە و بازاڕە جیهانییەكان، گەورەیی مەترسییەكە دەردەخەن، بەمەش ئاستی گەشەی ئابووری جیهان بە دۆخێكی خراپدا تێپەڕ دەبێت، بۆ قسەكردن لەسەر شوێنەوارەكانی كۆرۆنا لەسەر ئابووریی جیهان و عێراق و كوردستان، بەتایبەتی دوای دابەزینی نرخی نەوتی خاو، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد شەعبان شارەزا و پسپۆڕی ئابووری كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی ئابووری چۆن دەڕوانیتە بارودۆخی ئابووریی ئەمڕۆی جیهان، بەتایبەتی دوای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا؟
- كۆرۆنا و قەبارەی زیان و مەترسییەكانی ئەم پەتا جیهانییە لە سەرووی پێشبینی و پێشهاتەكانی ئابووریناسانەوە بوو. ڤایرۆسی كۆرۆنا لە هەرێمەكانی ووهان و دوو گەورە شاری پیشەسازیی چینەوە بۆ زۆربەی وڵاتانی جیهان تەشەنەی كرد، دوای ئەوەی داخستنی سنوورەكانی هەرێمەكە و گەمارۆدانی 50 ملیۆن كەس لە بڵاوبوونەوە و تەشەنەكردنی پەتاكە لە ناو چین و وڵاتانی دیكەی جیهان رێگر نەبوو، هەرچەندە حكومەتەكان چەندین رێوشوێنی توندیان بەرامبەر هاتوچۆی كەسەكان و كەمكردنەوەی ئاڵووێری بازرگانی گرتەبەر، بەڵام دەرئەنجام بە شێوەیەكی زۆر خێرا پەتاكە تەشەنەی كردو، كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر كەمبوونەوەی جموجووڵی بازرگانی و پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان وڵاتان هەبوو. هەربۆیە من پێم وایە ئابووریی جیهان لە بەردەم قەیرانێكی گەورەدایە، بەتایبەتی ئەگەر مرۆڤایەتی نەتوانێت بەم نزیكانە هەنگاوی پێویست بۆ دۆزینەوەی دژە ڤایرۆسەكە و چارەسەركردنی پەتاكە هەڵنەگرێت و ژمارەی قوربانیانی كەم نەكاتەوە، ئەوەتا ئاڵووێری بازرگانیی نێودەوڵەتی و گەشەی پیشەسازی رووی لە پووكانەوە كردووە و بەهای نەوتی خاو داڕمانێكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە، داتا و نیشانەی ئابووریی بۆرسە گەورەكانی جیهان، گەورەیی قەیرانەكە و مەترسییەكانی دەردەخەن.
* بەشێوەیەكی گشتی عێراق سەرەڕای ئەوەی خاوەنی ئابوورییەكی ناسەقامگیر و پڕ لە گرفت و كێشەیە، هاوكات بە رێژەیەكی زۆر بەرزیش پشتی بە داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو بەستووە، تاچەند داشكانی بەهای نەوتی خاو لە بازاڕە جیهانییەكاندا كاریگەریی لەسەر ئابوورییەكەی دەبێت؟

- هاوشێوەی هەموو وڵاتانی جیهان تەشەنەكردنی كۆرۆنا و زۆربوونی قوربانییەكان و كاریگەرییە خراپەكانی لە سەر ئاستی ئاڵووێری بازرگانیی نێودەوڵەتی، زیانی گەورەی بە ئابووریی عێراق و كوردستان گەیاندووە، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو هەواڵانەی كە باس لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە دەكات لە ناوخۆی عێراق و وڵاتانی دراوسێ، هەر خۆی لە خۆیدا تەشەنەكردنی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە وڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران و بەرزبوونەوەی قوربانییەكانی، زەنگێگی مەترسیدارە و شوێنەواری خراپی لەسەر ئابووریی عێراق و كوردستان دەبێت، چونكە ئاڵووێری بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا بۆ نزمترین ئاست دابەزیوە. لەلایەكی دیكەوە كەمبوونەوەی بەهای نەوتی خاو قەیرانێكی دیكەیە، كە دووچاری ئابووریی عێراق دەبێت، ئابوورییەك كە خۆی لەخۆیدا ئابوورییەكی رەیعییەو پشتی بەو داهاتەی فرۆشتنی نەوتی خاوە بەستووە، كە رۆژانە هەناردەی بازاڕە جیهانییەكانی دەكات و یەك لەسەر سێی ئەم نەوتەش دەنێردرێتە بازاڕەكانی وڵاتی چین، داشكانی بەهای نەوت و كەمبوونەوەی هەناردەكانی عێراق، كاریگەریی توندی لەسەر زیادبوونی كەلێنی كورتهێنانی بودجەكەی دەبێت، پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق كە هێشتا بۆ پەرلەمان بەرز نەكراوەتەوە، داهاتەكانی لەسەر بنەمای دیاریكردنی 54 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت دانراوە، راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر تەواوی پلان و ئەو بەرنامە دەبێت، كە لەسەر ئەو بنەمایە پڕۆژە یاسای بودجەكە ئامادە كراوە. عێراق خۆی لە خۆیدا بەهۆی ناسەقامگیری سیاسی و دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت و خراپی پەیكەری ئابوورییەوە لەناو گرفت و كێشەی ئابووریی قووڵدایە، تا ئێستا حكومەتی كاربەڕێكەر نەیویستووە پڕۆژە یاسای بودجەكە رەوانەی پەرلەمان بكات، بۆ پەسەندكردنی، بەهاتنی كۆرۆناش بارودۆخەكە زۆر خراپتر دەبێت.

* ئابووریی هەرێمی كوردستان بەشێكی زۆری پشتی بەو پشك و داهاتە بەستووە كە لەوڵاتی عێراقەوە بە پێی رێككەوتنی بودجە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت، شوێنەوارەكانی كۆرۆنا و دابەزینی بەهای نەوت چ كاریگەرییەكی راستەوخۆی لە سەر ئابووریی كوردستان دەبێت؟
- بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا بە شێوەیەكی خێرا لە وڵاتی ئێران و چەند پارێزگایەكی عێراق و كوردستان، مەترسیی گەورەیە بۆ سەر رەوشی ژیان و بژێوی خەڵكی، كورتهێنانی بودجەی عێراقیش بە هۆی دابەزینی بەهای نەوت و بگرە كەمبوونەوەی فرۆشتنی نەوت، بەشێكی لەو زیانە گەورەیە بەر هەرێمی كوردستان و ئابوورییەكەشی دەكەوێت، ئەمە وێڕای ئەوەی كاریگەریی خراپی كردۆتە سەر جموجووڵی بازرگانیی دەرەكی و شپرزەییەكی گەورەی لەسەر ئابوورییەكەی داناوە، هەرچەندە سنوورەكان تا ئێستا بە رووی كاڵا و شمەك و پێداویستییەكاندا دانەخراون، بەڵام گرانبوونی نرخی ئەو كاڵاو پێداویستییانە و كەمبوونەوەی لە وڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران جێگای مەترسییە، هەرچەندە بەشی هەرە زۆری پێداویستییەكانی هەرێم لە وڵاتی توركیاوە دێت و تا ئێستا ڤایرۆسەكە لەو وڵاتە بڵاو نەبووەتەوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی نیشانە ئابوورییەكانی بازاڕە جیهانییەكان و داشكانی بەهای نەوت و راوەستانی زۆر لە مامەڵەكانی ناوخۆ و، سستی و كزی ئاڵووێری بازرگانیی دەرەكی، هەموو پێكەوە هۆكارن بۆ ئەگەری هاتنی قەیرانێكی گەورە، مەگەر جیهان بتوانێت بەم نزیكانە ئەنتی ڤایرۆسی كۆرۆنا بدۆزێتەوە.
* چی بكرێت بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی هەنگاوەكانی خۆپارێزی لە بواری ئابووریشدا كار بكات، بۆ كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی خراپبوونی بارودۆخی ئابووری؟
- وادیارە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پێناو گیان و سەلامەتیی هاووڵاتیانی كوردستاندا لە بواری تەندروستی و داخستنی شوێنە گشتییەكان و قوتابخانە و زانكۆكان و كەمكردنەوەی دەوامی فەرمی و رێگرتن لە هەموو كۆبوونەوەیەك، هەنگاوی زانستی و چڕ و جددیی گرتۆتەبەر، هەرچەندە بە شێوەیەك لە شێوەكان لە هەندێك بواردا هێشتا دواكەوتووە، من پێم وایە ئەم بارودۆخە بۆ ماوەیەك دەبێتە هۆی كزی و سستبوونی جموجووڵی بازرگانی و، تا راددەیەكیش پووكانەوەی ئابووری، هەروەكو چۆن ئەم دۆخە دوچاری ئابووریی عێراق و وڵاتانی دراوسێ و هەموو جیهان دەبێت، چونكە داخستنی هاتوچۆی مرۆیی نێوان زۆر وڵات بەتایبەتی ئێمە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و وڵاتی توركیادا كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی جموجووڵی بازرگانی دەبێت، بۆ رووبەڕووبوونەوەی دۆخەكەش پێویستە دوو رێگا بگیرێتەبەر:
1- لەسەر ئاستی نزیك و بەپەلەدا بە كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان و دووبارە چاوخشاندنەوە بەسیاسەتی داهات و خەرجییەكان.

2- لەسەر ئاستی مامناوەند و درێژخایەنیشدا هەنگاونان بەرەو بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی، بۆ ئەوەی هەرهیچ نەبێت، تا راددەیەك خۆبژێوی لە ناوخۆی هەرێمەكەدا لە هەندێك پێداویستیدا دابین بكرێت.
* تاچەند ئەم واقیعە نوێیەی پەیوەندیی نێوان وڵاتان و كەمبوونەوەی ئاڵووێری بازرگانی لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا دۆخێكی وا دەخوڵقێنێت، كە بە پەلە كار بۆ بەگەڕخستنەوەی كارگە و دامەزراندنی كارگەی نوێی پیشەسازی بكرێت؟
- پشتگوێخستنی بونیاتنانی ژێرخانی كشتوكاڵ و پیشەسازی هۆكارێكی سەرەكییە لە قووڵبوونەوەی مەترسییەكانی هەر قەیرانێكی ئابووریی چاوەڕوانكراودا، كە ئایا بە هۆی داڕمانی بەهای نەوتەوە دوچاری دەبین، یان بە هۆی زیاتر تەشەنەكردنی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، یان بە هۆی هەر هۆكارێكی دیكەی سیاسی و ئابووری و پشێویی جیهانەوە دووچاری بین. ئابووریی ئێران نموونە و ئەزموونێكی نزیك بە ئێمەیە، كە سەرەڕای ئەو هەموو شەڕ و گەمارۆ ئابوورییەی كە ئەمریكا لەسەری سەپاندوویەتی و زۆربەی وڵاتانی دنیا پابەندی جێبەجێكردنین، كەچی توانیویەتی ژێرخانێكی كشتوكاڵی و پیشەسازیی بۆ پێداویستییە سەرەكییەكانی خەڵكی دابین بكات. بەردەوامبوونی ئەم دۆخەی ئێستا چاوەڕوانیی باشی لێ ناكرێت و پێشبینیی ئاڵۆزبوونی زیاتری قەیرانەكان دەكرێت، بەتایبەتی لە هەرێمێكدا كە بەكارهێنەر بێت و پاشكۆی ئابووریی وڵاتێكی وەكو عێراقی داڕماو و پڕ لە كێشەی سیاسی و ئابووری بێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ناوخۆدا لە بواری چاكسازی و رێكخستنەوەی مووچە و خانەنشینی و ئیمتیازاتەكانی دیكە و هەندێك بواردا، هەنگاوی ناوە و، تا ئێستا لە قۆناغی سەرەتادایە و لە چەند بوارێكی نەختینەیی و دارایی زیاتر تێپەڕی نەكردووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵی داوە لە رێگەی نەهێشتنی زێدەمەسرەفی و خەرجییەكانی كەرتی حكوومییەوە خەرجییەكانی كەم بكاتەوە، بۆ ئەوەی لە كورتهێنانی بودجە رزگاری بێت، بەڵام هەرێمی كوردستان لەمە زیاتری پێویستە بۆ ئەوەی ژێرخانی ئابووری لە هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازیدا بونیات بنرێتەوە، من لەوە دڵنیام كە ئەگەر نرخی نەوتی خاو لەمەی ئێستا زیاتر بێتە خوارەوە و گرفتی پەتای كۆرۆنا لەوە زیاتر بخایەنێت و ئاڵۆزتر بێت و ناوچە و وڵاتانی زیاتر بگرێتەوە، حكومەتی عێراق بە ناچاری هەنگاو بەرەو دووبارە داڕشتنەوەی پڕۆژە یاسای بودجە دەنێت، ئەمەش لە رێگەی كەمكردنەوەی زیاتری خەرجییەكان، بە رەچاوكردنی دابەزینی بەهای نەوت و داهاتەكانی بەردەست، هەر هیچ نەبێت، پێویستە بودجەكەی لەسەر بنەمای نرخێكی زۆر كەمتر لەو نرخەی ئێستا، كە 54 دۆلار بۆ هەربەرمیلێك نەوت بخەمڵێنێت، لەم حاڵەتەدا پشكی هەرێمیش لە بودجەكە كەم دەكات، بەمەش پلان و بەرنامەیەكی نوێی توندتر دەگیرێتەبەر، چ لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بێت، یان لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، پلانە نوێیەكەش هەردوو ئاراستەی سلبی و ئیجابی لەخۆ دەگرێت، لەرووی سلبییەوە كەمكردنەوەی خەرجییەكان و راوەستانی زۆر پڕۆژە و كاروچالاكی لەخۆ دەگرێت و، كاریگەری خراپی لەسەر ئابووری و بژێوی ژیانی خەڵكی دەبێت، لە رووە ئیجابییەكەشیەوە هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان ناچار دەبن، هەنگاو بەرە و بووژانەوەی زۆر لەو پیشەسازی و كارگانە بنێن، كە ئێستا كاڵاكان و بەرهەمەكانیان بە رێژەیەكی زۆر بەرز لە هەردوو وڵاتانی ئێران و توركیاوە دێت، واتا دووبارە هەنگاونان بەرەو بووژانەوەی هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی، تاوەكو ئابووریی عێراق و كوردستان لەم بارودۆخەدا لە داڕمانی تەواوەتی بپارێزرێت.
* لەزۆربەی دیدار و بابەتەكانی ئێوەدا كە لە گۆڤاری گوڵان بڵاودەبێتەوە، بە باسی رۆڵی نەرێنیی كەرتی تایبەت دەكەیت، ئایا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم بارودۆخە و بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلان و بەرنامە نوێیانە، تاچەند دەتواندرێت پشت بە كەرتی تایبەت ببەسترێت؟
- هەر لە بنەڕەتەوە كەرتی تایبەت لە هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای ئاسایی و سرووشتیی خۆی دروست نەبووە، لە دوای ساڵی 2003وە كەرتی تایبەت كاتێك گەشەی كرد، لەلایەن كەسانێكی نامۆ و دوور و نەناسراو لە بواری بازرگانی و پیشەسازی و بزنێسەوە، واتا بزنێسكارێكی هەقیقی و راستگۆ نەبوون و كەڵەكەبوونی داهات و سامانەكانیان جێگای گومان بوو، چونكە لە رێگەی نادیار و زۆر بە خێرایی زیادی كرد، راستە ئەم سەرمایەدار و بزنێسكارە نوێیانە توانییان كۆمپانیای گەورە لە هەرێمی كوردستان بونیات بنێن، بەڵام بێ توانایی و ناكارامەیی لە كاری بەڵێندەرایەتی و وەبەرهێنان و پیشەسازی و كشتوكاڵدا، وای كردووە، كەی بیانەوێت لەكاتی قەیرانەكاندا لە بازاڕەكان دەكشێنەوە و لەكاتی خۆشگوزەرانی و گەشەدا دێنەوە بۆ چنینەوەی داهاتەكان و، ئارەزوویان لێ بێت گەمە بە بارودۆخەكە و بەرژەوەندیی گشتی دەكەن، هەربۆیە گرفت و كێشەی زۆر لەم كەرتەدا دەبیندرێت، كە لەسەر بنەمای دامەزراوەیی بونیات نەنراون و بە هۆی تێكەڵبوونی بە سیاسەتەوە رەچاوی زۆر لە یاسا و رێنماییەكانیش ناكەن، من نامەوێت زۆر زوڵم لە كەرتی تایبەت بكەم، راستە زۆر لە بزنێسكاران و گەورە وەبەرهێنەكان تا راددەیەك سەركەوتوو بوون لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و كار و چالاكی و پڕۆژەكانیان و كەمێك بارگرانییان لەسەر حكومەت و خەڵك كەم كردووەتەوە، بەڵام خۆی لە خۆیدا ئەم كەرتە گرنگ و فراوانە بنەما و كۆڵەكەی بەهێزبوونی تێدا ونە، لەوانە نەبوونی كەرتێكی بانكی هاوچەرخ و پێشكەوتوو، كە خاوەنی سیستەمێكی راستەقینەی بانك بێت و پاڵپشتیی بووژانەوەی كەرتی تایبەت بكات، ئەمەش لە رێگەی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە بانكییەكانیەوە دەبێت، بۆ ئەوەی كەرتی تایبەت بتوانێت لە كێبڕكێ لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان هاوسەنگیی خۆی رابگرێت، چونكە لە ئێستادا ئازادییەكی رەها و ناتەندروست دراوە بە زۆر لە كۆمپانیا بیانییەكان و كۆمپانیا ناوخۆییەكان كە توانای كێبڕكێی گەورە كۆمپانیەكانیان نییە، ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە نەك تەنیا لەم بارودۆخە نوێیە، بەڵكو لە دۆخێكی ئاساییشدا هاوكار و پاڵپشتیی كەرتی تایبەت بكات بۆ ئەوەی بتوانێت لەسەر پێی خۆی راوەستێت و توانای كێبڕكێی بەرهەمی بیانیی وڵاتانی جیهان و دراوسێی هەبێت و بە سەر هەموو گیروگرفت و كێشەكاندا زاڵ بێت. ئەمڕۆ كۆرۆنا باڵی خراپی خستۆتە سەر هەموو بازاڕە جیهانییەكان و بۆرسە و كۆمپانیا و دامەزراوەكان، بۆیە ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە زۆر بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە بكات، وەزارەت و دامەزراوەكانی و كەرتی تایبەت دڵسۆزانە هەڵسوكەوت بكەن و بودجەیەكی فریاگوزاریی بەپەلە تەرخان بكرێت بۆ رووبەڕووبووەنەوەی ڤایرۆسەكە و شوێنەوارەكانی، تا ئەو كاتەی هەندێك لە نیشانەكانی دەربازبوون لە كۆرۆنا و قەیرانە دارایی و نەوتی و ئابوورییەكانی جیهان دەردەكەوێت و، كێرڤی نیشانە ئابوورییەكان جارێكی دیكە روو لە هەڵكشان دەكاتەوە، حكومەتیش كار و چالاكی و پڕۆژەكانی دەچێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی.