كەرتی بازرگانی و كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕ و نرخەكان بابەتێكی گرنگ و هەستیارە و، لە دۆخی ئابووریی كوردستاندا ئەم بابەتە زۆر ئاڵۆزە و هەندێك جار كۆنتڕۆڵكردنی ئەو كاڵاو كەلوپەلانەی دێنە هەرێمی كوردستانەوە، كارێكی ئاسان نابێت، چۆنێتیی بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی تایبەت بە بازرگانیی گشتی و بازرگانیی ناوخۆ و دواگۆڕانكارییەكانی تایبەت بە بەشە خۆراكی هاووڵاتیان و وەرگرتنی گەنمی جووتیاران، تەوەرەی سەرەكیی دیداری گوڵان بوون لەگەڵ نەوزاد ئەدهەم بەڕێوەبەری گشتیی بازرگانیی هەرێم؛ لێرەدا دەقی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

* كەرتی گشتیی بازرگانیی لە هەرێمی كوردستاندا بوارێكی فراوان و گرنگ لەخۆ دەگرێت، ئایا سنووری دەسەڵاتەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی بازرگانی چییە و بەگشتی رەوشی جموجووڵی بازرگانی و بازاڕ چۆنە؟
- بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بازرگانی سەر بە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازییە و بوارێكی زۆر فراوان و هەستیار لەخۆ دەگرێت، ئەویش بازرگانێتیی دەرەكی و ناوخۆییە كە پەیوەندییەكی گرنگی بە ئابووری و بواری بژێویی ژیانی خەڵكەوە هەیە، هەر بۆیە ئەرك و سنووری دەسەڵاتەكانی كاركردنی بەڕێوەبەرایەتییەكەمان زۆر فراوانە، بۆ نموونە بەڕێوەبەرایەتیی بازرگانی دەرەوە مۆڵەت دەداتە بازرگانەكان بۆ ئەوەی خۆراك و كاڵا و پێداویستیی جۆراوجۆر لە دەرەوەی وڵات بهێنن، هەروەها بەڕێوەبەرایەتیی بازرگانیی ناوخۆ كە سەرپەرشتیی 17 فەرمانگە دەكات، بەڕێوەبەرایەتیی پێشانگاكان و خزمەتگوزارییە بازرگانییەكانیش كە تایبەتە بە پێدانی مۆڵەتی هاوردە و هەناردە نزیكەی 3000 كۆمپانیامان لەم بوارەدا تۆمار كردووە، هەروەها بەڕێوەبەرایەتیی ئارد و سایلۆ و پسوولەی خۆراكیشمان هەیە. سەبارەت بە تەوەری دووەمی پرسیارەكەشتان كە تایبەتە بە گەشەی كەرتی بازرگانی و كۆنتڕۆڵكردنی ئەم بوارە گرنگە، لە ئێستادا رەوشی بازرگانی و بازاڕ جموجووڵێكی باشی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەتی دوای كۆتاییهاتنی شەڕی داعش و ئازادكردنی مووسڵ و شارەكانی دیكەی عێراق، چونكە 75%ی ئەو كاڵا و شمەكانەی دێنە ناو هەرێمەوە، بەرەو ئەو شارانە دەنێردرێن و تەنیا 25%ی بۆ نێوخۆی هەرێمی كوردستانە. سەبارەت بە رەوشی بازرگانیی ناوخۆ و بازاڕەكانی كوردستان، ئێمە خاوەنی ژمارەیەكی زۆری بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگەی تایبەتمەند و پسپۆڕین، كە زۆربەی كاروبارەكانیان بەستراونەتەوە بە بەغداوە، بەڵام لە رووی فەرمانبەران و بەرزكردنەوەی پلەو پۆستەوە سەر بە هەرێمی كوردستانن، بەتایبەتی لە بوارەكانی وەرگرتنی گەنم و بە بازاڕكردنی گەنم و سایلۆكان و پسوولەی خۆراكەوە. هەروەها لە رووی تاریفەی گومرگی و بازرگانیی نێودەوڵەتییەوە لە گفتوگۆ و دانوستانەكانی نێوان هەرێم و عێراق ئەم بوارە رێكخراوە و، تەنیا هەندێك بواری تایبەتمەند بە رۆژمێری كشتوكاڵییەوە هەیە، جیاوازیی تێدا دەكرێت، بۆ نموونە وەرزی بەرهەمهێنانی تەماتە لە هەرێمی كوردستان و شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق جیاوازە، هەر بۆیە لێرە وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ پاڵپشتیی بەرهەمی ناوخۆیی چەند رێنمایی و بڕیارێك دەردەكات، كە لە بەرژەوەندیی جووتیارەكانی كوردستانە.

* باسی باشبوونی دۆخی ئاڵووێری بازرگانیت كرد؛ ئایا قەبارەی ئاڵووێری بازرگانیی هەرێم لەگەڵ هەریەك لە وڵاتانی توركیا و ئێران چەندە؟
- لە دوای شەڕی داعش و ئازادكردنەوەی شاری مووسڵ و ناوچەكانی دیكەی عێراق كە ناوچەیەكی فراوانە و یەك لەسەر سێی خاكی عێراق بووە، جموجووڵێكی باشی بازرگانی لەسەر سنوورەكان دەستی پێ كردووە، چونكە جێبەجێكردنی هەڵمەتی ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانی دوای شەڕ كاریگەریی زۆری لەسەر زیادبوونی هێنانی كاڵاو پێداویستییەكان لە دەرەوەی هەرێم هەبووە، بەتایبەتی لە دەروازەكانی هەرێم لەگەڵ توركیادا، كە بەشێوەیەكی خەمڵێنراو لە ساڵی رابردوو 11 ملیار دۆلار بووە، لەكاتێكدا لەساڵی 2018 ئەو بڕە 12 ملیار دۆلار بووە، ئەمەش بە هۆی بایكۆتكردنی كاڵاو شمەكی توركییەوە كەمی كردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم قەبارەی ئاڵووێرە بۆ هەرێمی كوردستان بەرزە، لە لایەكی دیكەوە ئاڵووێری بازرگانی لەگەڵ ئێراندا كە بە پلەی دووەم دێت و وێڕای گەمارۆی ئابووری لە سەر ئەو وڵاتە، بەڵام تا راددەیەك جموجووڵی بازرگانی لەگەڵ ئێراندا باشە و گەیشتۆتە نزیكەی شەش ملیار دۆلار، هەرچەندە وڵاتی ئێران خۆی رێگا نادات، هەندێك كاڵاو پێداویستی هاوردەی كوردستان بكرێت، چونكە لە ناوخۆدا بەهۆی گەمارۆی ئابوورییەوە هاووڵاتیانی خۆی پێویستیان پێیەتی، سەبارەت بە بازرگانێتیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان، هەرچەندە ئێمە خاوەنی دەروازەیەكی فەرمی نین، بەڵام لە رووی ترانزێت و ناردنی خۆراك و پێداویستی، بەتایبەتی لە نێوان دەروازەی پەروێزخان لە ئێران و فیشخابوور لە رۆژئاوای كوردستان - سووریا هەیە، بەڵام زیاتر لێرەوە شمەك دەڕوات، ئەوەی لەوێوە دێت زیاتر ئاسن و مس و ئەو كاڵاو شمەكانەیە كە بەهۆی شوێنەواری شەڕەوە لەوێ زۆرن.

* هەر سەبارەت بە بارزگانیی دەرەكی و كۆنتڕۆڵكردنی دەروازەكان، تاچەند لە ئەداو توانای كوالێتی كۆنتڕۆڵ رازین؟ ئایا لە بەرنامەتاندا نییە گرنگییەكی زیاتر بەم بابەتە گرنگە بدەن؟
- وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ كۆنتڕۆڵكردنی چاودێری و بەدواداچوونی هێنراوەكان لە هەرێمی كوردستاندا، گرێبەستێكی لەگەڵ چوار كۆمپانیای كەرتی تایبەت كردووە، بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تەواوی دەروازەكان، بەپێی ئەو گرێبەستە بێت ئەو كۆمپانیانە هەڵدەستن بە ئەنجامدانی كاری پشكنین و بەدواداچوونی كاڵاو شمەكی هێنراو، لە بەرنامەی وەزارەت و ئەم كابینەیەشدایە گرنگییەكی زیاتر بە كوالێتی كۆنتڕۆڵ لە هەرێمی كوردستان بدرێت و چالاكتر بكرێت، بۆ ئەم مەبەستەش وەزارەتەكەمان بە نووسراوی فەرمی داوای بەهێزكردنی كوالێتی كۆنتڕۆڵی كردووە.


* ئایا دۆخی سایلۆكانی كوردستان چۆنە و لە توانادا هەیە بۆ ساڵی ئایندە هەموو ئەو گەنمەی بەرهەم دەهێندرێت، لە جووتیارەكان وەربگیرێت؟
- لە هەولێر یەك سایلۆمان هەیە، ئیش دەكات و سایلۆیەكی دیكەش لە قوشتەپە لە ژێر جێبەجێكردندایە و لە دهۆك سایلۆی فایدە و زاخۆ و شێخانمان هەیە، لە بەردەڕەشیش لە رۆڤیا سایلۆیەكی دیكە لە ژێر جێبەجێكردندایە و جارێ تەواو نەبووە، لەپارێزگای سلێمانیش چوار سایلۆمان هەیە كە بریتین لە سایلۆی پیرەمەگروون و سەیدسادق و رانیە و چەمچەماڵ، لە ئیدارەی گەرمیانیش لە ناوچەیەكدا كە پێی دەوترێت (بەردەسوور) سایلۆیەكمان هەیە و لەژێر جێبەجێكردندایە، سەرجەم ئەم سایلۆیانە چەند شوێنێكی هەیە پێی دەوترێت بەنكەر، واتا ئەگەر سایلۆكە پڕ بوو لەو بەنكەرانە گەنمی جووتیاران هەڵدەگیرێت و هەر بەنكەرێك 2500 تۆن گەنم لەخۆدەگرێت، بەڵام ناوەندی بڕیاڕ و كارەكان هەمووی لە بەغداوە بە نووسراوی فەرمی و بەپێی توانای كاركردن و ئیشپێكردن و ئەمباركردن بۆمان دێت، لە تەواوی عێراق و بە كوردستانیشەوە، ئەو ئاشانەی بۆ ئارد كار دەكەن، خاوەنی گرێبەستی ساڵانەن و هەموو ساڵێك گرێبەستەكانیان نوێ دەكەنەوە و بە گوێرەی گرێبەستەكە و توانای ئیشپێكردنی سایلۆكە و هێڵی بەرهەمهێنانیان، مانگانە بڕێك گەنمیان بۆ دیاری دەكرێت و دەچن لە سایلۆ وەری دەگرن و دەیبەنە ئاش و لەوێوە دەدرێتە بەڕێوەبەرایەتییەكی دیكە، كە پێی دەوترێت دروستكراوی دانەوێڵە، كە تایبەتە بە سەرپەرشتیكردنی ئاشەكان و دابەشكردنی ئارد بە كۆبون و، لەوێوە دەدرێتە بریكارەكان و بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشی دەكەن. سەبارەت بە وەرگرتنی بەشە گەنمی جووتیارانیش وەكو ئاشكرایە جەنابی وەزیری كشتوكاڵی هەرێم سەردانی وەزارەتی كشتوكاڵی عێراقی كردو، لە نزیكەوە گفتوگۆ و دانوستانیان لەسەر زیادكردنی رێژەی ئەو بەشە گەنمە كرد، كە عێراق ساڵانە لە پارێزگاكانی كوردستان وەریدەگرێت، ئەم مەسەلەیە زیاتر لە لای هەردوو وەزارەتی كشتوكاڵی هەرێم و عێراقە كە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی بازرگانی و ئەندامێتیی وەزارەتی پلاندانان و راوێژكاری ئابووری و دارایی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق یەكلا دەبێتەوە، بە شێوەیەكی گشتی مەسەلەی بەبازاڕكردنی گەنم و بڕی ئەو گەنمەی لە سەرجەم پارێزگاكان وەردەگیرێت، جێگای نیگەرانییەكی زۆری ئێمەیە، چونكە حكومەتی عێراق بڕی ئەو گەنمەی لە جووتیارانی هەرێم وەریدەگرێت، تەنیا بڕی 12.67%ی داناوە، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر 17% بوو، ئەمەش غەدرێكی گەورەیە لە هەرێمی كوردستان كراوە، ئومێدەوارم بۆ ئەمساڵ ئەو حاڵەتە چارەسەر بكرێت.


* لە ئێستادا گلەیی و رەخنەیەكی زۆر لەسەر كوالێتی و چەندایەتی ئەو بەشە خۆراكە هەیە، كە وا بڕیارە هەموو مانگێك بدرێت بە هاووڵاتیان، لەمەشدا كەموكورتیی بەرچاو هەیە، ئایا لە ئەمساڵدا بەپێی ئەو زانیارییانەی هەتانە چ هەوڵێك بۆ باشكردنی ئەم بوارە هەیە؟
- بەڕێوەبەرایەتیی پسوولەی خۆراكمان هەیە و سەر بە بەغدایە و ئەركی ئەوەیە ئیشوكاری بریكارەكانی خۆراك رێك بخات، ساڵانە لیستی فۆرمی خێزانەكان دەنێرێتە لای بریكارەكان و لە پڕۆسەیەكی فراوان و بەردەوامدا ئەم كارە بەڕێوەدەچێت، چونكە بەردەوام گۆڕانكاری بەسەر خێزانەكاندا دێت و لەرووی ژمارەی ئەندامان و گۆڕینی شوێن و گواستنەوەی بریكارەكان دەكرێت، لە ئێستادا تەنیا چوار مادەی شەكر و زەیت و ئارد و برنج دابەش دەكرێت، ئەمە دوای ئەوەی لە ساڵی 2002دا زیاتر لە 14 ماددە دابەش دەكرا، لە ژمارەی ماددەكانیش كە دێت، لە رووی چەندایەتی و كوالێتییەوە لێی ناڕازین. سیستەمی دابەشكردنی پسوولەی خۆراك لە ساڵی 1997ـەوە بەردەوامە؛ ئەمە وێڕای ئەوەی ساڵانە ئەو بڕە پارەیەی بۆ كڕینی خۆراك تەرخان دەكرێت، كەم دەبێتەوە، بۆ نموونە لە ساڵی 2013 بڕی 4 تریلیۆن و 925 ملیار دینار بۆ كۆبوونی خۆراك تەرخان كرابوو، لە ساڵی 2019 تەنیا 1 تریلیۆن و 520 ملیار دینار بۆ كڕینی خۆراك تەرخان كرابوو، واتا تەنیا یەك لەسەر سێی ئەو پارەیە لەبەردەستدا بووە بۆ كۆبۆنی خۆراك و تادێت ژمارەی ماددەكانیش كەم دەبنەوە، ئەمە وێڕای ئەو سەرپێچی و كەموكورتییانەی كە لەم بوارەدا بەردەوام روو دەدات، هەموو ئەمانەش وایكردووە كە ژمارەی ماددەكان و كوالێتیی خۆراكەكانی پسولەی خۆراك زۆر خراپ بێت.
* یەكێك لەو بەڕێوەبەرایەتییانەی كە زۆر باسی لێوە دەكرێت و بۆ راگرتنی باڵانسی نرخ و تەندروستیی هاووڵاتیان و لێپرسینەوەی سەرپێچییەكان گرنگە، بەڕێوەبەرایەتیی چاودێریی بازرگانییە، ئایا لە ئێستادا ئەو بەڕێوەبەرایەتییە چ كارێك دەكات؟


- لە هەر پارێزگایەكی كوردستان بەڕێوەبەرایەتییەكمان هەیە، كە تایبەتە بە چاودێریی بازرگانی و راستەوخۆ پەیوەندیی بە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بازرگانیی هەرێمەوە هەیە، كاری سەرەكییان چاودێریكردنی بازاڕە لە رووی كاڵا و كەلوپەل و خۆراكی ماوەبەسەرچوو و نرخ و كوالێتییەوە، لە ئێستادا لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی هەرێم رێنمایی ژمارە 2ی ساڵی 2020 ی تایبەت بە كۆگاكردن دەرهێنراوە كە 28 خاڵی ستانداردی جیهانی لەخۆدەگرێت، ئامانجی سەرەكی لە دەركردنی ئەم رێنماییانەش زیاتر بۆ بنبڕكردنی خراپ ئەمباركردنی كاڵاو خواردن و پێداویستییەكانە، سەرەتا هەر كەسێك داوای هاودەركردنی كاڵاو كەلوپەل و خۆراك بكات لە دەرەوەی هەرێم، راستەوخۆ فۆڕمی ژمارە 7ی دەدرێتێ و دەینێرینە چاودێریی بازرگانی تاوەكو لێژنەی تایبەتمەند سەردانی ئەو كۆگایە بكات، كە كاڵاكەی تێدا ئەمبار دەكات و پابەند دەكرێت بە جێبەجێكردنی خاڵە گشتییەكان و دواتر خاڵەكانی تایبەت بەپێی جۆری ئەو كاڵاو كەلوپەلەی دەیهێنێت، بە پێچەوانەوە هەر بازرگانێك پابەندی رێنماییەكانی ئەمباركردنی كاڵاوشمەكەكان نەبێت، مۆڵەتی هێنانی نادەینێ، چاودێریی بازرگانی هەموو دەسەڵاتێكیان بۆ داخستن و لەناوبردنی كاڵا و پێداویستیی خراپ و ماوە بەسەرچوو هەیە، یان هەموو ئەو كاڵاو شمەكانەی بەرواری بەرهەم و بەسەرچوونیان بەدەستی دانراوە، یان بەشێوەی لەزگە بەرواری بەسەرچوونەكەی دانراوە و لێزەری نییە، هەروەها دەسەڵاتی ئەوەمان داوە بە بەڕێوەبەرەكانی چاودێریی بازرگانی بۆ ئەوەی تا یەك ملیۆن دینار سزای سەرپێچیكاران بدات و تا سێ ملیۆن دینار دەسەڵاتی بەڕێوەبەری گشتییە و پێنج ملیۆن دینار دەسەڵاتی جەنابی وەزیرە. لەم ماوەیەدا رێنمایی ژمارە 3ی ساڵی 2020ی تایەبت بە رێكخستنی كاری ئارایشگاكانیشمان دەركرد، بۆ ئەوەی چاودێریی توندی ئەو ماددە و كەرەستانە بین كە بۆ جوانكاری بەكاری دەهێنن و هەروەها لە رووی سەلامەتیی تەندروستیی كارمەندەكان و نرخی ئارایشگاكەشەوە، پابەندی رێنماییەكانی وەزارەت بن.