زانكۆی سەڵاحەدین وەك گەورەترین زانكۆی هەرێمی كوردستان، تەمەنی لە نیو سەدە تێپەڕیوە و لەم زانكۆیەدا پسپۆڕیی جۆراوجۆر دەخوێندرێت، بابەتی ئاست و كواڵیتیی زانست و مەعریفیی زانكۆكە و پرسی ئەوەی تا چ راددەیەك دەرچووانی ئەم زانكۆیە دەتوانن تێكەڵ بە بازاڕی كار ببن، و چەندین پرسی دیكە لەم دیدارەی گۆڤاری گوڵان-دا لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر جەوهەر فەتاح سەعید سەرۆكی زانكۆی سەڵاحەدین بەوەكالەت، تاوتوێ كراون.

* زانكۆی سەڵاحەدین بە دایكی زانكۆكانی كوردستان ناسراوە و هەتا ساڵی 1991یش هەرتەنیا ئەم زانكۆیە لە كوردستاندا هەبووە، ئایا لە ماوەی 52 ساڵی تەمەنی ئەم زانكۆیە چ مێژووییەكی لەسەر ئاستی مێژووی زانستیی كوردستان دروست كردووە؟
- زانكۆی سەڵاحەدین گەورەترین زانكۆیە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و زۆرترین ستاف و ژمارەی قوتابی و بەشی هەیە. هەموو ئەو زانكۆیانەی لە دوای زانكۆی سەڵاحەدین لە هەرێمی كوردستان بونیاد نراون، بەشی زۆریان لە ئەنجامی خزمەتی زانكۆی سەڵاحەدین پێگەیشتن، واتە هەموو ئەو مامۆستایانەی كە لە زانكۆی سەڵاحەدینن، بە شێوەیەكی راستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ زانكۆكانی دیكەی هەرێمی كوردستان دروست كردووە و هاوكاریان بوون و یارمەتییان داون، تاوەكو بتوانن پەرە بە زانكۆكانی خۆیان بدەن، هەر بۆیە بە زانكۆی سەڵاحەدین دەگوترێت زانكۆی دایك، لەبەر ئەوەی هەموو زانكۆكان لەو دایكەوە پەیدابوون، هەر لە زانكۆی كۆیە، سۆران، دهۆك، سلێمانی و زاخۆ، ئێستاش زانكۆی سەڵاحەدین لە هەموو بوارێكدا لە پێش زانكۆكانی هەرێمی كوردستانە و لە رانك یەكەمین زانكۆی هەرێمی كوردستانە كە لە گرووپی (B)یـە، هاوكات پێشەنگی زانكۆكانی عێراقە و لە ئاست و پلەیەكی بەرزی زانكۆكانی ئەنتەرناشیۆناڵی جیهانییە و زیاتر لە 130 پڕۆڤیسۆر لە بەشەكانی زانكۆی سەڵاحەدین هەن، زۆریش بەتواناو لێهاتوون لە پسپۆڕایەتی و تایبەتمەندیی بەشەكانی خۆیاندا، بۆیە كاری باش و تەواو دەكەن بۆ ئەوەی زانكۆكە پێش بخەن.
* لە ماوەی ساڵانی 1968- 1991، یەكپۆشیی قوتابیان پەیڕەو دەكرا، بەڵام ئێستا ئەم سیستمە نەماوە. تاچەند نەمانی یەكپۆشی سیمای راستەقینەی زانكۆی بزر كردووە؟ ئایا پێویست نییە ئەو یەكپۆشییە بگەڕێتەوە؟
- یەكپۆشی دیاردەیەكی زۆر جوانە و زۆریش كارمان لەسەر كرد، بۆ ئەوەی جێبەجێ بكرێت، بەڵام ئەوە چەند پەیوەندی بە ئێمەوە هەیە، وەك لایەنی پەیوەندیدار، ئەوەندەش پەیوەندی بە قوتابیانەوە هەیە. ئێمە یەكێتی قوتابیانی كوردستانمان لە ناو زانكۆ هەیە، ئەوە كاری یەكێتی قوتابیانیشە و حەز دەكەین ئەوانیش لەگەڵمان لە هەوڵدا بن دابن بۆ جێبەجێكردنی یەكپۆشی قوتابیانی زانكۆكەمان و ئێمە زۆر لەگەڵ ئەوەین یەكپۆشیی قوتابیان جێبەجێ بكرێت، بەڵام ناتوانین بە زۆرەملێ بەسەریاندا فەرزی بكەین.
* زۆر جار باسی ئەوە دەكرێت كە دەرچووانی زانكۆ و خاوەن بڕوانامەكان ئەو شارەزایی و لێهاتووییان بۆ دروست نابێت كە كارێكی شایستەیان دەست بكەوێت، یان تێكەڵی بازاڕ كار ببن. بۆچی زانكۆكانی كوردستان ناتوانن سەرچاوەی مرۆیی بۆ كار دابین بكەن؟
- زانكۆ بەگشتی و زانكۆی سەڵاحەدین بەتایبەتی سەنتەرێكی ئەكادیمیە و هەموو پسپۆڕییەكی جۆراوجۆری تێدایە و هەندێك لە پسپۆڕییەكان دەبنە هەڵی كار لە بواری بزنێس و ئابووری و تێكەڵ بە بازاڕی كار دەبن، لە هەمانكاتدا لە زۆربەی كۆلیژەكانی ناو زانكۆی سەڵاحەدین بەشی راوێژكاریمان هەیە، ئەو راوێژكارییانە پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ بازاڕ و رێكخراوەكان هەیە و كاری لەسەر دەكرێت. ئێمە لە زانكۆی سەڵاحەدین 14 كۆلیژمان هەیە، هەموو كۆلیژ و بەشەكان لە زانكۆی سەڵاحەدین پەیوەندییان بە بازاڕ هەیە، بەڵام بە ئاست و پلەی جیاواز، بۆ نموونە كۆلیژی كشتوكاڵ هەر هەموو بەشەكانی پەیوەندی راستەوخۆیان بە بازاڕ و كەرتی كشتوكاڵی هەیە، كۆلیژی ئەندازیاری و كۆلیژی زانست هەموو بەشەكانیان پەیوەندییان بە بازاڕ هەیە، بەڵام هەر یەكەو بە ئاست و پلەی جیاواز.
* خوێندنی بەپارە (پارالێل) بۆتە دیاردەیەك لەناو هەموو كۆلێژەكانی زانكۆ حكوومییەكانی كوردستان، تاچەند ئەم سیستمە كوالێتیی زانست و مەعریفەی هێناوەتە خوارەوە؟
- بە بڕوای من سیستەمی پارالێل لە زانكۆی سەڵاحەدین ئاست و كوالیتیی زانست و مەعریفەی دانەبەزاندووە، چونكە ئەو كەسەی بە پارالێل وەردەگیرێت، بە كێبڕكێ و بە چەند نمرەیەكی كەم لە كۆی گشتی وەردەگیردرێت، ئەویش بەو جۆرەیە كە 100 قوتابی پێشكەشی كردووە، تەنیا پێنج لەو قوتابیانە بە پارالێل وەردەگیرێن، ئەویش نمرەكانیان زۆر لەو قوتابیانە كەمتر نییە كە لە هەمان كۆلیژ، یان بەش وەردەگیردرێن، واتە نمرەكانیان بە پۆینت پێنج و كەمتر لە كۆی گشتی نمرەكانیانە، هەروەها پارالێل بە رێژەو ژمارەیەكی زۆر كەم وەردەگیرێن، ئەمەش هیچ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر ئاستی زانستی قوتابیەكانی پارالێل و قوتابیەكانی دیكە دروست ناكات. هەر بۆیە تا راددەیەك لەگەڵ سیستەمی پارالێلم، چونكە هەم ئاسانكاری بۆ ئەو قوتابیانە دەكات كە ئارەزووی خوێندنیان لەو كۆلیژ و بەشانە هەیە، بەڵام بە هۆكارێك نەیتوانیوە ئەو نمرەیە بێنێت كە بۆ ئەو كۆلێژ و بەشە پێویستە، بۆیە زۆر ئاساییە ئەگەر بەپێی رێنمایی ئاسانكاری بۆ بكرێت.
* پەیوەندی و هەماهەنگیتان لەگەڵ زانكۆكانی وڵاتانی دیكە لە چ ئاستێكدایە؟
- زانكۆی سەڵاحەدین پەیوەندی لەگەڵ زۆربەی زانكۆكانی كوردستان و عێراق و وڵاتانی دەوروبەر و وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریكی هەیە، لەهەمووشی گرنگتر زانكۆی سەڵاحەدین ئەندامە لە یەكێتی زانكۆكانی عەرەبی و پێش زانكۆی سەڵاحەدین هیچ كۆلیژ و زانكۆیەكی دیكە لە كوردستان نەبۆتە ئەندامی یەكێتی زانكۆكانی عەرەبی كە 70تا 80 زانكۆ تێیدا بەشدارن و بە یەكترەوە بەستراونەتەوە. لەگەڵ زۆربەی زانكۆكانی وڵاتانی دنیاش پەیوەندیی زانستی و ئەكادیمیمان هەیە و رێككەوتنیشمان لەگەڵیان هەیە، بۆ ئەوەی بتوانین سوود لەیەكتر وەربگرین. هەر ئەم پەیوەندی و رێككەوتننانە وایكردووە، كاتێك قوتابیەكی ئێمە لە وڵاتێك دەخوێنێت، دوو سەرپەرشتیاری دەبێت، یەكێ لەو وڵاتەی لێی دەخوێنێت، یەكێكیش لەلەلای خۆمان، یان قوتابی هەیە دوو ساڵ لە وڵاتێك دەخوێنێت و ساڵێكیش لە لای خۆمان دەخوێنێت.
* زانكۆی سەڵاحەدین لە بواری توێژینەوە و كۆنفرانسی زانستی چ كارنامەیەكی هەیە؟
- رانكی زانكۆی سەڵاحەدین لەناو زانكۆكانی كوردستان یەكەمە و لە گرووپی (B)ـە، ئەوەش لە دەرئەنجامی ئەو توێژینەوە و كۆنفرانسە زانستییانەیە كە زانكۆی سەڵاحەدین دەیبەستێت، ئەمانەش نمرە و خاڵیان لەسەرە، ئەگەر ئەوانە نەبێت، ناتوانێت ئاستی خۆی لە رانكی زانكۆكانی جیهانی و عێراقی و هەرێمی كوردستان پێش بخات. توێژینەوەكانی زانكۆی سەڵاحەدین لە گۆڤارە بەناوبانگەكانی جیهان كە ئیمپاكت فاكتەریان هەیە و بەهێزن، بڵاو دەكرێتەوە.
* ئایا تاچەند زمانێكی وەك زمانی ئینگلیزی بۆ هەڵگرانی بەكالۆریس و ماستەر و دكتۆرا گرنگە و لەو بوارەدا بەرنامەتان چییە؟
- جگە لە كۆلیژەكانی ئەدەبی، لە هەموو كۆلێژ و بەشە زانستییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین، وانە و پڕۆگرامەكانیان بە زمانی ئینگلیزییە و وەرگرتنی پلەی زانستی لە زانكۆی سەڵاحەدین پەیوەستە بە زمانی ئینگلیزییەوە. تەنانەت ئەگەر مامۆستایەك بڕوانامەی ئینگلیزی وەرنەگرێت، ناتونێت ناونێشانی زانستی و پلەی مامۆستایی وەربگرێت، هەر مامۆستایەكیش لە هەر شوێن و زانكۆیەك بێت، كە بیەوێت بێتە زانكۆی سەڵاحەدین و ببێتە مامۆستا لە كۆلێژە زانستی و ئەدەبییەكانیش، دەبێت بڕوانامەی توانستی ئینگلیزی هەبێت. بڕوانامەی توانستی ئینگلیزی یەكێك لە مەرجەكانی خوێندنی باڵایە و چەند ساڵیشە ئەو سیستەمە پەیڕەو دەكرێت، بەوەش ئاست و رێژەی زمانی ئینگلیزی لە زانكۆی سەڵاحەدین زۆر بەرزتر بووە.
* خۆتان دەزانن بەرزكردنەوەی ئاستی زانستی و مەعریفی لە جیهاندا پەیوەندی بە دەوڵەتی گەورە و بچووكەوە نییە، بۆ نموونە دەوڵەت هەیە، زۆر بچووكە، بەڵام چەندین زانكۆی لە لوتكەی ریزبەندیی باشترین زانكۆكانی جیهاندایە، بۆیە دەپرسین: مەرجەكانی بەرزكردنەوەی ئاستی زانستی و مەعریفیی زانكۆ چین؟ ئایا ئەم ئەركە چەندی دەكەوێتە سەرشانی زانكۆكان و چەندی دەكەوێتە سەرشانی حكومەت و بەگشتی چۆن ئاستی زانستیی زانكۆكان بەرز دەبێتەوە؟
- بەرزكردنەوەی ئاستی زانستیی كۆلیژەكان تەنیا بە لایەنێك ناكرێت، بەڵكو دەبێت هەموو بە یەكەوە هاوكار بن و ئەو پێداویستییانەی كە گرنگە بۆ ئەوەی بتوانرێت زانست لە كۆلیژەكان بەردەوام بێت و زیاتر بەرەو پێشەوە بچێت و گەشە بكات، دابین بكرێن، لەوانە: دەبێت زانكۆ ستافی تەواو و ئامێرە زانستی و تاقیگەییەكانی هەبێت. پێویستە ژێرخانێكی تەواو و پتەوی هەبێت. دەبێت پێداویستیی رۆژانەی زانكۆ دابین كرابێت، ئەمانەش تەنیا بە زانكۆ ناكرێت، بەڵكو دەبێت حكومەت و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هاوكار بێت. هاوكات دەبێت قوتابی و مامۆستاكانیش خۆیان هاوكار بن بۆ سەرخستن و بەرەوپێشەوەچوونی ئاستی زانكۆ، واتە بەرزبوونەوەی ئاستی زانكۆ پەیوەندە بە قوتابی و مامۆستاو وەزراەت و حكومەت و میللەتیش، چونكە كاتێك نوێنەرێكی زانكۆی سەڵاحەدین دەچێتە هەر وڵات و زانكۆیەكی جێهان، ئەوا تەنیا نوێنەرایەتی زانكۆكەی ناكات، بەڵكو نوێنەری وەزارەت و حكومەت و هەموو میللەتەكەیەتی و نوێنەرایەتیی هەموو كوردستان دەكات. بۆیە دەبێت هەموومان بەیەكەوە هاوكار بین، تاوەكو ئاستی زانستی و ئەكادیمی زانكۆكەمان لەوەی كە ئێستا هەیە و زۆریش باشە، زیاتر پێشی بخەین. هەر چەندە كوردستان بارودۆخێكی تایبەتی هەیە و كەموكووڕیمان لە زۆر بواردا هەیە، ئەمەش زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هێشتا خاوەنی وڵاتی سەربەخۆ نین، بەڵام لەو كاتەی كە دەبینە وڵات و سەربەخۆ دەبین، لە زۆر وڵاتان پێشكەوتووتر دەبین، هەر چەندە ئێستاش زانكۆی سەڵاحەدین لە زانكۆكانی چەندین وڵات باشتر و پێشكەوتووترە و چەندین زانكۆی وڵاتان داوای یارمەتی و هاوكاری لە ئێمە دەكەن.
* ئایا سیستەمی وەرگرتنی قوتابیان لە زانكۆی سەڵاحەدین چەند شیاو و سەركەوتووە و تا چەند لێی رازین؟
- وەرگرتنی قوتابیان لە زانكۆی سەڵاحەدین ساڵانە بە سیستەمێكی ناوەندییە كە قوتابی بەپێی توانا و لێهاتوویی و نمرەكەی و ئەو كۆلیژەی دەستنیشانی كردووە، وەردەگیرێت، واتە یەكەم مەرجی وەرگرتنی قوتابی لە زانكۆ بژاری خۆیەتی و شانبەشانی ئەمەش كۆنمرەكەیەتی و لە وڵاتی ئێمە بەپێی ئارەزووی قوتابی نییە لە چ بوارێك بخوێنێت، بۆ نموونە كاتێك كۆنمرەی 60بێت، ناتوانێت بچێتە كۆلێژی ئەندازیاری، یان پزیشكی، لە زۆربەی وڵاتانی ئەورووپاش ئەو سیستەمە پەیڕەو دەكرێت.
* ئایا تا چەند وەك خەمخۆرێكی قوتابیان و سەرۆكی زانكۆی سەڵاحەدین لە بەشە ناوخۆییەكان رازین و تا چەند ئاسانكاریتان بۆ كردوون؟
- بەشە ناوخۆییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین زۆر رێكوپێكن و هەموو خزمەتگوزارییەكانیان بۆ دابین كراوە، ئێمە ساڵانە تەنیا لە سووتەمەنی گاز و نەوت و غاز ملیارێك دینار بۆ بەشە ناوخۆییەكان خەرج دەكەین، هاوكات بۆ كرێی ساڵانەی 12 تا 14 باڵەخانە كە بەشە ناوخۆیی قوتابیانە حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەیەكی زۆر دەدات، لەلایەكی دیكەوە ئەگەر كێشەیەكیش لە بەشە ناوخۆییەكانی زانكۆیەكی هەرێمی كوردستان هەبووبێت، ئەوا تا ئێستاكە تاكە یەك كێشە لە بەشە ناوخۆییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین نەبووە، چونكە ستافی بەڕێوەبردن و كارگێڕییەكەی زۆر بە باشی و دڵسۆزانە شەو و رۆژ خزمەتی بەشە ناوخۆییەكان دەكەن و سەردان و بەدواداچوونی بەردەوام بۆ بەشە ناوخۆییەكان هەیە لەلایەن سەرۆكایەتیی زانكۆ و مامۆستایان و لایەنە پەیوەندیدارەكان و لە بەشەناوخۆییەكان هەر داواكاری و بەدەنگەوەهاتنی ئێمەیان پێویست بێت، دەمودەست بە دەمیانەوە دەچین و هاوكاری و یارمەتییان دەدەین، ئەوەش بەڵگەیە كە ئێستا كێشەیان نییە، قوتابیانیش هەر داواكاری و كێشەیەكیان هەبێت، دێنە سەر شەقام و داواكارییەكانیان بە ئازادی دەردەبڕن.