نكۆڵی لەو راستییە ناكرێت كە هیچ كۆمەڵگەیەك بەبێ چەسپاندنی سەروەریی یاسا و دەستەبەركردنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری، ناتوانێت دادپەروەری بەدی بێنێت و بەرەوپێش بچێت، لە ئێستاشدا هەست دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵەكانی بەم ئاراستەیەدا چڕ كردۆتەوە، هەڵسەنگاندنی ئەم هەوڵانە و رۆڵی داواكاری گشتی وەك پێكهاتەیەكی بنەڕەتیی دەسەڵاتی دادوەری لەم رووەوە، بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ دكتۆر محەمەد رێكانی ئەندامی داواكاری گشتیی هەولێر.

* سەرەتا و بۆ ئەوەی خوێنەرانمان بە وردی بە كارەكانی داواكاری گشتی ئاشنا بكەین، دەپرسین: ئایا پێویستیی دامەزراوەیەك بە ناوی دامەزراوەی دواكاری گشتی لە پڕۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا چییە و ئەم دامەزراوەیە چۆن دەبێتە هاریكار بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا لە وڵاتدا؟
- دەزگای داواكاری گشتی یەكێكە لە دەزگاكانی دەسەڵاتی دادوەری و، دەسەڵاتی دادوەری یەكێكە لە هەر سێ دەسەڵاتەكە كە پێیان دەڵێن دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی جێبەجێكردن، ئێمەش وەك دەزگای داواكاری گشتی یەكێكین لە پێكهاتەكانی دەسەڵاتی دادوەری، كە روكنێكی سەرەكییە لە دەسەڵاتی دادوەری لە كوردستاندا، چونكە داواكاری گشتی نوێنەرایەتیی كۆمەڵگەیە و چاودێریی شەرعییەت و سەرپەرشتیی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگا دەكات، بۆیە ئەگەر ئێمە بمانەوێت یاسا سەروەربێت، یان بڕیارەكانی دادگا وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و ئەو بڕیارانانەی لە لای دادوەران دەردەچن، بەپێی یاسا بن، هەموو ئەمانە دەكەونە ژێر چاودێریی داواكاری گشتییەوە، كە داواكاری گشتیش لەم لایەنەوە سەرپەرشتی و چاودێریی جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە دەكات، لەلایەكی دیكەوە بوونی داواكاری گشتی وەك دەزگایەك لە ناو ئەم هەرێمەوە پێویستییەكی گەورەیە، چونكە چاودێریی رەوشی راگیراوان و بەندیخانەكان دەكات، بۆ ئەوەی بزانێت ئایا ئەو كەسانە لەكاتی خۆیاندا دادگایی دەكرێن، ئایا دادگاییكردنیان لەكاتی خۆی تێنەپەڕیوە، یان ئایا كەسێك بەبێ بڕیاری دادوەر گیراوە، ئەمانە هەر هەمووی دەكەونە ژێر چاودێریی داواكاری گشتییەوە. هەر بۆ ئەو مەبەستانەش لە هەموو چاكسازییەكاندا فەرمانگەیەكی تایبەت بە داواكاری گشتی هەیە، هەروەها هەر بڕیارێك لە دەزگایەكی حكوومی، یان لە دەزگایەكی دادوەری دەربچێت، ئەگەر سەرپێچی یاسا بێت، ئەوە داواكاری گشتی مافی ئەوەی هەیە، تانەی لێ بدات و بەدواداچوونی بۆ بكات و داوای دروستكردنی لێژنەی لێكۆڵینەوە بكرێت، ئەگەر لەسەر فەرمانبەری حكوومی بێت، بۆ ئەوەی چاودێری بكرێت، تاوەكو بزانرێت مافی گشتی پێشێل كراوە، یان سەرپێچیی یاسا كراوە، یان نا.
* دیارە بە پێی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان هەموو دامەزراوەیەك دەسەڵاتی خۆی هەیە، ئایا دەسەڵاتەكانی داواكاری گشتی لە ناو دەسەڵاتی دادوەریدا چەندە و ئەو سنوورانە چین كە داواكاری گشتی ناتوانێت داوایان بۆ دادگا لەسەر بەرزبكاتەوە، ئایا ئەو سنوورانە سنووری یاسایین، یان هی دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی كەسایەتییەكانە؟
- داواكاری گشتی لە ناو هەموو دادگایەكی سزایی و تەنانەت لە دادگا مەدەنییەكانیشدا هەیە، ئەگەر داوایەك پەیوەندیداربێت بە سامانی گشتی و دەوڵەتەوە و هەر بڕیارێك لە دادگاكان دەردەچێت، دەبێت داواكاری گشتی ئاگاداری ئەو بڕیارە بێت و هەر دادگاییەك بەبێ بوونی داواكاری گشتی ئەنجام بدرێت، ئەوە بڕیاری ئەو دادگایە پووچەڵ (باطل)ـە، پاشان كە بڕیار لە دادگایەك دەردەچێت، دەكەوێتە ژێر تانەلێدانی داواكاری گشتی بۆ ئەوەی بزاندرێت ئەو بڕیارە كە دەرچووە، یاساییە، یان بە پێچەوانەی یاسایە. ئەمانە هەر هەمووی داواكاری گشتی ئاگادارە و هیچ سنوورێكی بۆ دانانرێت، جگە لەوانەی یاسا خۆی رێكیخستووە، بۆ نموونە: ئەو داوایانەی تایبەتن بە مەدەنی كە پەیوەستن بە مافی شەخسی و تایبەتی، كە داواكاری گشتی تێدا نییە، یان كە دەچێتە دادگای تەمیز كە باڵاترین دادگایە كە بڕیار دەدات، لەوێش داواكاری گشتی نییە، بەڵام لە دادگاكانی دیكە داواكاری گشتی وەك چاودێر و ئامادەبوو هەیە. سەبارەت بە پرسی دەستێوەردان، ئەوا یاسا رێگا نادات هیچ كەسێك دەستێوەردان بكات و لە هەمان كاتدا دادگاو دادوەر و داواكاری گشتیش بەپێی یاسا رێگا نادەن دەستێوەردان بكرێت، واتە بەپێی یاسا و دەستوور رێگا نادرێت كەس تەدەخولی دادگا بكات و تەدەخولكردنی دادگا لەلایەكی دیكەوە تاوانە، بەڵام دەمینێتەوە لەسەر كەسایەتیی داواكاری گشتی و دادگا كە چەند دەتوانن دەستپاكی و دادوەریی خۆیان بپارێزن، چونكە دادگاكان دەبێت بێلایەنانە كاری خۆیان بكەن و رێگا نەدەن كەسێك كاریگەری لەسەر رێڕەوی لێكۆڵینەوە و دادگاكان هەبێت.
* لەگەڵ ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا چەندین كێشە و قۆرخكاریی زەق هەیە، بەڵام هاووڵاتیان هەست دەكەن خەریكە یاسا بەهێز دەبێت و یاساكان بەبێ جیاوازی بە سەر هەموو لایەكدا جێبەجێ دەكرێن، ئایا وەك داواكاری گشتیی كوردستان، تا چەند هەنگاوەكان بۆ سەروەریی یاسا لە كوردستان بەكردەیی دەستی پێكردووە، ئەگەر دەستپێكراوە ئەو هەنگاوانە چین؟
- سەروەریی یاسا پەیوەستە بە چەند لایەنێكەوە، یەكێكیان دادگاكانن كە یاسا لە سەر هەموو كەسێك جێبەجێ دەكەن، كاتێك كە كێشەیەك دێتە بەردەم دادگا، ئەوا دەبێت دادگاكان بێلایەنانە بڕیاری خۆیانی لەسەر بدەن، كە ئەمەش پێی دەڵێن بڕیاری دادگا لەسەر ئەو كەیسە، بەڵام جێبەجێكردنی بڕیار لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكار و حكوومی دەمێنێتەوە، دەبێت دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایش و حكومەت ئەو بڕیارانەی دادگا جێبەجێ بكەن، واتە دادگا خۆی ناتوانێت ئەو بڕیارە جێبەجێ بكات، بۆ نموونە: دادگا دەڵێت ئەو شوێنە زێدەڕۆییە و دەبێت لابدرێت، دواتر دەبێت دەسەڵاتی جێبەجێكار بچێت ئەو بڕیارە جێبەجێ بكات، یان دادگا بڕیار دەدات، فڵان كەس سەرپێچی كردووە و دەبێت سزا بدرێت، دەبێت دەسەڵاتی جێبەجێكار بچێت سزاكە جێبەجێ بكات، ئەمانە هەر هەمووی پێویستی بەوەیە بڕیاری دادگاكان وەك خۆی لەسەر هەموو كەسێك جێبەجێ بكرێن، هەر كاتێك دەسەڵاتی جێبەجێكار نەیتوانی بڕیاری دادگاكان جێبەجێ بكات، ئەو كات دەسەڵاتەكانی دادگا لاواز دەبێت و خەڵكیش متمانەی بە دەسەڵاتی دادوەری و حكومەتیش نامێنێت، ئەمە لایەنێكە لە لایەنەكانی جێبەجێكردنی سەروەریی یاسا. ئەو هەوڵەی ئێستا دەدرێت لەلایەن حكومەتەوە بۆ ئەوەیە یاسا لەسەر هەموو كەسێك جێبەجێ بكرێت، تاوەكو یاسا سەروەربێت و بەپێی ئەو هەوڵانەی ئێستا دەدرێت/ ئومێد دەخوازین لە بواری جێبەجێكردندا زیاتر بەهێز بێت و ساردبوونەوەی تێدا نەبێت. لێرەدا من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە خاڵێكی گرنگ لە كارنامەی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هاتووە، ئەوەیە كە گرنگیی زیاتر بە رۆلێ داواكاری گشتی بدرێت، چونكە ئەگەر داواكاری گشتی ئەكتیف بێت و دەسەڵاتی باشی پێ بدرێت و یاسایەكی باشی هەبێت، بێگومان لە پاراستنی سامانی گشتی و چاودێریكردنی یاساو بڕیارەكاندا دەتوانێت رۆڵی هەبێت، بەڵام لە كاتێكدا كە داواكاری گشتی دەسەڵاتی پێ نەدرێت، ناتوانێت ئەو ئەركەی لەسەر شانیەتی لە پاراستنی سامانی گشتی و لە سیستەمی دیموكراتی و مافی مرۆڤ جێبەجێی بكات، ئومێدمان وایە ئەو پڕۆژە یاساییەی داواكاری گشتی كە ئێستا لە پەڕلەمانی كوردستانە و دەسەڵاتێكی زیاتر دەداتە دەسەڵاتی داواكاری گشتی، پەسند بكرێت و بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، بۆ ئەوەی بتوانێت دژی گەندەڵی و دژی ئەو زیدەڕۆییانەی كە هەیە، زیاتر بكەوێتە كار.
* زۆر جار گوێمان لێ دەبێت كە جیاوازییەك لە نێوان دادگاكانی هەولێر و دهۆك لەگەڵ دادگاكانی سلێمانی هەیە، بۆ نموونە پێشتر چەندین جار گوێمان لەوە بووە، بەرپرسێكی شاری سلێمانی گوتوویەتی ئەگەر دادگاییكردنەكە لە سلێمانی بێت، من دەچمە بەردەمی دادگا، هەروەها بە هەمان شێوە لە هەولێر و دهۆكیش، دیارە ئەمەش غەدرێكی گەورەیە لە سەروەریی یاسا دەكرێت، ئێوە وەك دامەزراوەی داواكاری گشتی لەسەر ئەم پرسە چی دەڵێن؟ ئایا ئێستا ئەم دیاردەیە هەر ماوە؟
- لە رووی یاساییەوە هەر بڕیارێك بۆ نموونە لە دادگایەكی بەغدا، یان بەسراش دەربچێت، ئەوا دەبێت لە زاخۆش جێبەجێ بكرێت، ئەگەر بڕیارێك لە دادگای سلێمانی، یان چەمچەماڵ دەربچێت، ئەو بڕیارە لە هەولێر و دهۆك و هەموو شوێنێك جێبەجێ دەكرێت. كەواتە دادگاكان و دادوەران و داواكارانی گشتی لە هەر شوێنێك بن، یاساكان جێبەجێ دەكەن، هەر كاتێك ئەگەر كەسێك رەخنەی لە بڕیارێكی دادگا هەبێت، یان وابزانێت بێلایەن نییە، دەتوانێت تانە لە بڕیارەكەی دادگا بدات و تانەدان لە دادگا بەرزترە و پاشان دەگاتە دادگای تەمیز، ئەمانە هەمووی رێگاچارەن. دواتر یاسا چەندەها رێگەی داناوە بۆ چاودێریكردنی دادگاكان و بڕیارەكان كە داواكاری گشتی چاودێری دەكات و پارێزەران دەتوانن چاودێری بكەن و لایەنەكانی داوا تانەی لێ دەدەن. كەواتە هیچ بوارێك نییە كە بوترێت دادگای فڵان شار باشترە لە دادگای شارێكی دیكە، چونكە ئەم مەسەلانە بەپێی یاسا رێكخراون و رێگاكانی تانەلێدان و چاودێریكردنیش دەستنیشان كراون.
* ئێوە وەك دامەزراوەی داواكاری گشتی چۆن كار لەسەر بەرگریكردن لە كێشەكانی خەڵك دەكەن؟ ئایا ئەوانەی دێن و لە كێشەكان ئاگادارتان دەكەنەوە ئەوجا بەدواداچوونی لەسەر دەكەن، یان ئەگەر كێشەیەك لە دژی بەرژەوەندیی خەڵك هەست پێ بكەن، خۆتان داوای لەسەر بەرزدەكەنەوە بۆ دادگاكان؟
- داواكاری گشتی بە چەند رێگایەك دەتوانێت سكاڵا تۆمار بكات، كە هەندێ رێگا ئەوەیە كە خۆی ئاگاداری و زانیاری لەسەر شتێك هەبێت، بۆ نموونە ئەگەر داواكاری گشتی ئاگادار بێت لە كێشەیەك، كە سامانی گشتی پێشێل كراوە، یان كەسێك سەرپێچیی یاسای كردبێت، ئەو كات داواكاری گشتی دەتوانێت بەدواداچوونی بۆ كات و بكرێتە سكاڵا. هەندێكیش كەسیش خۆی هەواڵمان پێ دەدات و لە پاش ئەوەی بۆ راستی و دروستی و وردەكاریی هەواڵ و كێشەكە بەدواداچوون دەكەین، پاشان سكاڵا تۆمار دەكەین، هەندێكی دیكەش لە رێگای راگەیاندنەكانەوە ئاگادار دەبین، كە هەندێ دۆسێ و كێشە لە رۆژنامە و گۆڤار و تیڤییەكان دەبینین و دەبیستین لەسەر گەندەڵی و سەرپێچی، لە پاش بەدواداچوون ئینجا سكاڵا تۆمار دەكەین. هەندێ كێشە و سەرپێچییش لەكاتی دادگاكان بۆمان دەردەكەوێت و دەكرێنە سكاڵا، هەروەها هەموو كەسێك دەتوانێت لە رێگای كەناڵەكانی داواكاری گشتی كە سەرۆكایەتیی داواكاری گشتی رایگەیاندووە، وەك هێڵی تەلەفۆن و پۆستە و تۆڕی كۆمەڵایەتی، سكاڵا تۆمار بكەن. كەواتە هەر شتێك پەیوەست بێت بە مافی و سامانی گشتی و سیستەمی وڵاتەوە، ئەوە داواكاری گشتی دەتوانێت سكاڵا تۆمار بكات و بەدواداچوونی لەسەر بكات، بەڵام ئەگەر تایبەت بێت بە بواری كەسی، ئەوا داواكاری گشتی ناچێتە ناو ئەو بوارە و داكۆكی لێ ناكات. و هەر كاتێك قۆرخكاری لە بوارێكدا هەبێت، ئەوەش هەر تاوانە و داواكاری گشتی دەتوانێت بەدواداچوون بكات و سكاڵای لەبارەوە تۆمار بكات، هەر لێرەشدا ئاماژە بەوە دەدەینەوە كە ئەو یاسای داواكاری گشتییەی كە لە هەرێمی كوردستان ئێستا هەیە، بۆ ساڵی 1979 دەگەڕێتەوە و یاسایەكی كۆنە و پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە، چونكە ئێستا لە هەموو وڵاتانی دنیا داواكاری گشتی دەسەڵاتێكی زۆر بەرفراوانی هەیە و بەشدارە لە داڕشتنی ستراتیژیی ئابووریی وڵات و پاراستنی سیستەمی دیموكراتی، بەڵام دەبێت یاسایەك هەبێت، پشتی پێ ببەستێت، ئەگەرچی ئەو یاسایەی ئێستا هەمانە، ئەو رۆڵە بە داواكاری گشتی نادات كە ئەو كاریگەرییەی هەبێت، بۆیە بوونی یاسایەكی نوێ و مۆدێرن كە لە ئاست داخوازییەكانی خەڵك بێت، زۆر پێویستە. لە ئێستاشدا دوو پرۆژە یاسا لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان هەیە كە لە یەكێك لە پڕۆژە یاساكەدا هاتووە كە سەرجەم دەسەڵاتەكانی دادوەری لێكۆڵینەوە بدرێت بە داواكاری گشتی، یەكێكیشیان ئەوەیە كە دادوەری لێكۆڵینەوە بمێنێت، بەڵام لە بواری پاراستنی مافی گشتی و سامانی گشتی دەسەڵاتێكی زیاتر بە داواكاری گشتی بدرێت.
* ئایا داواكاری گشتی چەند هاوكار و هەماهەنگە لەگەڵ چاودێریی دارایی و دەستەی دەستپاكیی هەرێمی كوردستان بۆ جووڵەپێكردن لەسەر ئەو كێشەو دۆسییانەی كە لە هەرێمی كوردستان و شاری هەولێر هەن و تا ئێستا نەتوانراوە كاری لەسەر بكرێت؟
- ئێمە لە ساڵی 2009وە دەستەیەكمان بە ناوی دەستەی تۆماركردنی داوای مافی گشتی پێك هێناوە، ئەو كات پێنج دادوەری داواكاری گشتی خۆیان تەرخان كرد، بەوەی هەر سكاڵایەك لەسەر مافی گشتی، یان سامانی گشتی هەبێت، ئەو دەستەیە بەدواداچوونی بۆ بكات و سكاڵا تۆمار بكات. ئەو كاتەش لەسەر بنەمای راپۆرتەكانی چاودێریی دارایی، كە بەدواداچوونی بۆ دامودەزگاكانی حكومەت دەكرد، بۆ ئەوە بزانێت لە چ شوێنێك سەرپێچی كراوە، ئەو دەستەیە سكاڵای تۆمار دەكرد، پاشان ئەو دەستەیە بەرفراوان بوو كە لە سلێمانی و دهۆك و هەولێر پێكهات و ئێستا چەندین دادوەری داواكاری گشتیی تایبەتن بەو دەستەیە. هەر لێژنەیەكی لێكۆڵینەوە لە دامودەزگاكانی حكومەت پێك بێت، لەژێر سەرپەرشتیی ئەم دەستەیەدایە، بۆ ئەوەی ئەو لیژنەیە بچێت بۆ بەدواداچوون و سكاڵا تۆمار بكات. هەروەها داواكاری گشتی لەگەڵ دەستەی دەستپاكیش چەند پڕۆتۆكۆلێكی بۆ هاوكاریكردن و هەماهەنگی بۆ جووڵاندنی سكاڵا و پێدانی بەڵگە بە یەكتر لەسەر دۆسێكان واژوو كردووە، تاوەكو بگەینە دەرئەنجامێكی باش لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كە لە ساڵی 2016 و 2017دەست كرا بە نووسینەوەی، كە من نوێنەرایەتیی داواكاری گشتیم دەكرد لە نووسین و داڕشتنەوەی ئەو ستراتیژیەتە، پاشان لە وەقائیعی كوردستان بڵاوكرایەوە. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵییش بە تەنیا لایەنێك ناكرێت، بەڵكو هەموو لایەن و دەسەڵاتەكان بە یەكەوە دەتوانن ئەم كارە بكەن. هەر بۆیە ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی گرنگە، چونكە رێگاو بەرنامەی بۆ هەموو دەزگاكان داناوە كە چۆن لەم رووەوە هەماهەنگی بكرێت، پێویستیش دەكات بە شێوەیەكی ستراتیژی یەكەمجار دەستنیشانی شوێنی كەموكووڕییەكان و گەندەڵییەكان بكرێت، پاشان دەبێت بەپێی قەبارەی گەندەڵییەكە، پلان و ستراتیژ دابنرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی. ئەگەرچی هەندێكجار گەندەڵی لە شوێنێك زۆر زۆرە، بەڵام لەبەر ئەوەی قەبارەكەی نازانین چەندە، بۆیە پلانێكی بچووكی بۆ دادەنرێت، یان لە هەندێ شوێن گەندەڵی قەبارەیەكی بچووكی هەیە، پلانێكی وای بۆ دادەنرێت، كە كەسانێكی بێتاوانیش تووش دەبن، بۆیە دەبێت یەكەمجار دەستنیشانی كەموكووڕییەكان و سەرپێچییەكان بكەین، پاشان پلانی بەرەنگاربوونەوەی بۆ دابنێین، دەبێت ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێز هەبێت بۆ ئەوەی ئەو ستراتیژیەتە جێبەجێ بكات و لە هێچ كەسێك چاوپۆشی نەكرێت، ئێستا لەم كابینە تازەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەست دەكرێت هەوڵێك هەیە و چاوەڕێی ئەوەین بزانین ئەو هەوڵە تاچەند بەردەوام دەبێت، كە نابێت هەوڵەكە سارد ببێتەوە، چونكە ئەگەر ساردبوونەوەی تێكەوت و لە هەندێ بوار جێبەجێ كرا و لە هەندێ بواریش جێبەجێی نەكرا، ئەوكات پشتیوانیی خەڵك بەدەست ناهێنێت، كە بەدەستهێنانی پشتیوانیی خەڵك لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و جێبەجێكردنی یاسا زۆر زۆر گرنگە، چونكە ئەگەر پاڵپشتی هەبوو، ئەوا دەتوانن هاوكاری باش بن بۆ ئەوەی سەرچاوەكانی گەندەڵی ئاشكرا بكەن، هەروەها جاری وا هەیە هاووڵاتییان خۆیان دەبنە رێگر و ناهێڵن سەرپێچی بكرێت.