پرۆفیسۆر مەنسوری موعەدەل كە ئوستادی سۆسیۆلۆژییە لەزانكۆی میشیگان و یەكێكە لەڕۆشنبیرە دیارەكانی ئێران و تایبەتمەندە لەسەر كۆمەڵناسی ئێران و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها تایبەتمەندە لەبوارەكانی كەلتور و ئایدیۆلۆژی و تەنگژە سیاسیەكان و رەوش و گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتیەكان، بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بونیادی دیموكراتی لەناوچەكە، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ سازكردووە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو ناوچەیەیە لەجیهاندا كە زۆر بەزەحمەت دیموكراتی تێدا پیادە دەكرێت، تەنانەت لەدوای گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبیشەوە هەست ناكرێت ئەم ناوچەیە وەرچەرخانێكی گەورە بەرەو دیموكراتی بەخۆیەوە ببینێت، ئایا بۆچی پیادەكردنی دیموكراتی لەم ناوچەیە هێندە زەحمەتە؟
- ئەگەر بەشێوەیەكی گشتی قسەبكەین، ئەوا جێبەجێكردنی دیموكراسی لەهەر وڵاتێكدا كارێكی قورسە، بەرفراوانبوونی دامەزراوەكانی دیموكراسی كاتی دەوێت، لەبەر ئەوە نابێت پێشبینی سەرهەڵدانی دیموكراسیەتێكی تەواو گەشەكردو بكەین لەو وڵاتانەدا كە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ لەژێر زەبری حكومڕانی دیكتاتۆریدا بوون. بەتێڕوانینی من هێشتا زووە بۆ ئەوەی هەر حوكمێك بدەین لەبارەی ئەوەی ئایا ئەمە مومكینە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا یان مومكین نییە. بەرەوپێشچوونی دیموكراسی پێویستی بەگۆڕانكارییەكی زۆرە، نەك تەنیا لەسەر ئاستی حكومەت، بەڵكو لەسەر ئاستی پێوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیش، دەبێت پەروەردەی مەدەنی فراوان بكرێت، دەبێت دۆخی ئابووری باش بكرێت، لەهەمووشی گرنگتر دەبێت خەڵكی متمانەیان بەیەكتری هەبێت. متمانەی كۆمەڵایەتی گرنگە، واتە وەك ئەندامی كۆمەڵگەیەكی سیاسی متمانە بەیەكتری بكرێت، نەك وەك ئەندامانی گروپێكی ئیتنی یاخود خێڵێك. لەبەر ئەوە كاتی دەوێت بۆ ئەوەی خەڵكی لەگەڵ یەك گفتوگۆ بكەن و تەفاعول لەگەڵ یەكدا بكەن و بگەنە ئەو دەرئەنجامەی كە بۆ دامەزراندنی دیموكراسی پێویستیان بەمتمانەیەكی بەهێزترە بەتواناكانیان. كەواتە تاوەكو ئەو كاتەی خەڵكی شوێنكەوتەی ئەم یان ئەو ئایدۆلۆجیا توندڕەوە نەبن و دۆخی ئابووری باش بێت، ئەوا من گەشبینم بە بەرەوپێشچوونی دیموكراسی.
* هەندێك لەچاودێران پێیانوایە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ژێرخانی فیكری بۆ بونیادی دیموكراتی دروست نەبووە، ئەو حزب و گروپانەی لەگۆڕەپانەكەدا هەن، زۆربەیان نادیموكراتین و تەنیا مەبەستیانە بەڕێگەی سندوقی دەنگدان بگەنە دەسەڵات، ئایا چۆن زەمینەی ژێرخانێكی فیكری بۆ بونیادی دیموكراتی دروست دەكرێت؟
- دەكرێت لەڕێی بەهێزكردنی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەهێز بكرێن، لەبەر ئەوەی ئافرەتان ڕۆڵێكی گرنگ دەبینین، لەبەر ئەوەی ئافرەتان بەرپرسیارن لەپەروەردەكردنی منداڵ و ئەگەر هاتوو لەسەر دیموكراسی و لێبوردەیی گۆشیان كردن، ئەوا كەسانی دیموكراتی و لێبوردەیان لێ دەردەچێت. كاتێك ڕێكخراو و كۆمەڵەی بەهێز لەئارادا دەبێت، وەك كۆمەڵەی پرۆفیسۆرەكانی زانكۆكان، یەكێتی كرێكاران و ڕێكخراوی ئافرەتان و ڕێكخراوەكانی لاوان، ئەمانە خۆیان پەروەردەی خۆیان دەكەن، بەڵام ئەمە لەساڵێك و دوو ساڵدا ڕوونادات، بەڵكو چەندین ساڵی دەوێت بۆ ئەوەی هەنگاو بەهەنگاو گەشەبكات، بەڵام مەسەلەی سەرەكی پەیوەستە بەكەسە توندڕەوەكانەوە، ئەوانەی بەشداری لەپرۆسە سیاسیەكە ناكەن یاخود پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن بۆ هێنانەدی ئامانجە سیاسیەكانیان.
* لەدەوڵەتانی عەرەبی هەست دەكرێت گۆڕانكارییەكان هێندەی گۆڕینەوەی دیكتاتۆرێكە بەیەكێكی دیكە، ئەمەش بەو مانایەی دوای ڕووخانی دیكتاتۆرەكان، سەقامگیری دروست نابێت و، ئەمەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دیكتاتۆری دیكە، ئایا چۆن ڕێگە لەسەرهەڵدانی دیكتاتۆریەت دەگیرێت؟
- ئەو دیكتاتۆرانەی لەپەنجاكان و شەستەكاندا سەریانهەڵدا لەسایەی دروشمی ناسیونالیزمی عەرەبی یان پان ناسیونالیزمی عەرەبی، لەسیاقی ئایدۆلۆژیا توندڕەوەكاندا سەریانهەڵدا. دیكتاتۆریەكان لەخۆیانەوە دروست نابن، بەڵكو لەڕێی سوپایەكی بەسیاسیكراوەوە دەسەڵات دەگرنەدەست و دواتر ئایدۆلۆژیای توندڕەو دەكەنە پاساوی درێژەدان بەدەسەڵات، ئیتر ئایدۆلۆژیایی ئیسلامی توندڕەو بێت یان سۆشیالیزم یاخود كۆمۆنیزم یان ناسیونالیزمی عەرەبی، لەبەر ئەوە تاوەكو پشتیوانی بۆ ئایدۆلۆژیای توندڕەوەی كەم نەبێتەوە لەناو خەڵكدا ئەوا دیكتاتۆرەكان دووچاری زەحمەتی دەبنەوە لەچەسپاندنی دەسەڵاتیاندا، كاتێك جمال عبدالناصر یان سەددام حوسێن یان قەزافی یاخود حزبی بەعس هاتەسەر دەسەڵات لەسوریا، هەموویان لەژێر دروشمی ئایدۆلۆژیای پان عەرەبیزمدا هاتنەسەر دەسەڵات و ئەم ئایدۆلۆژیەیان كردە پاساوی شەرعیەتدان بەكارەكانیان، بەڵام ئێستا ئایدۆلۆژیایەكی توندڕەو باڵادەست نییە لەكۆمەڵگەدا، ڕاستە گروپی توندڕەو هەن، بەڵام خەڵكی هاوڕانین لەگەڵ بەها و تێڕوانینەكانیاندا. من نازانم دیكتاتۆرەكان چۆن دەتوانن دەسەڵاتیان جێگیر بكەن بێ پشتیوانی سوپا، یاخود بێ ئەوەی ئایدۆلۆژیایەكی توندڕەو پاساو بێت بۆ شەرعیەتدان بەكارەكانیان. ئێمە دەزانین سروشتی مرۆڤەكان وایە كاتێك دەسەڵات دەگرنە دەست مەیلی قۆرخكردنی دەسەڵاتیان لادروست دەبێت و ئامادەنابن كەسانی دیكە بكەنە شەریكی دەسەڵاتەكە، كەواتە بۆ ڕێگرتن لەسەرهەڵدانی دیكتاتۆر دەبێت خولی سەرۆكایەتی دیاریكراو بێت نابێت لەدوو خول زیاتر بێت و هەر كارێكیش كە دیكتاتۆر دەیكات بخرێتەژێر چاودێرییەوە، بۆ نموونە هەندێ لەشیعەكانی عێراق بەمالیكی دەڵێین سەددامی ئێمە و بەشانازیەوە باسی دەكەن، كە دەبێت ڕۆژنامە و چالاكوانە دیموكراتیەكان دژی ئەم دەربڕینانە بن، كە دەستەواژەی سەركردەی بەهێز باش نییە، بەڵكو سەركردەی باش و سەركردەی بەهێز ئەوەیە كە یاساكانی وڵاتەكە جێبەجێ بكات.
* ئێستا دیكتاتۆرەكان ڕووخاون، ئایا تاچەند ڕۆژئاوا سیاسەتی خۆی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێت؟
- ئەمە بەتەواوەتی دروست نییە، چونكە ئەوە ڕۆژئاوا نەبوو جەمال عبدالناصری هێنایەسەر دەسەڵات، بەڵكو ئەو بەپاڵپشتی سوپا ئەو كارەی كرد و ئایدۆلۆژیایی پان ناسیونالیزمی عەرەبی كردە پاساوی دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكەی، حزبی بەعس لەسوریا و عێراق بەهاوكاری سوپا دەسەڵاتیان گرتەدەست، بەهەمان شێوە قەزافی لەلیبیا، نەك بەهاوكاری ڕۆژئاوا، لەبەر ئەوەی نابێت ئۆباڵەكە بخەینە ئەستۆی ئەوان. ڕاستە ڕۆژئاوا چەندین كاری خراپی كردووە، بەڵام نابێت ئۆباڵی هەمو شتێك بخەینە ئەستۆی ئەوان، بەتایبەتی سەرهەڵدانی دیكتاتۆرەكان، ئەگەرچی ڕۆژئاوا بەشدار بوو لەكودەتای ساڵی 1953 لەئێران. بەڵام ئەو ڕاستیەی كە زۆرێك لەگەلانی عەرەب توانیان دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكان بڕووخێنن ئاماژەیە بەوەی ئەگەر خەڵكی هۆشیاربن لەبەرژەوەندیەكانیان بەپێداویستیەكانی دیموكراسی ئەوا فشار دەخەنەسەر حكومەتەكان. من وای نابینم دۆخی وڵاتانی عەرەبی بەرەو دروستبوونی سیستمێكی تۆتالیتاری بڕوات بەچەشنی ڕابردوو. تەنانەت لەعێراقیشدا ئەگەرچی لەدوای داگیركاری ئەمریكاوە كێشە هەبووە، بەڵام عێراق سەرگەرمی خۆدامەزراندنەوەیە. لەڕاستیدا دیكتاتۆریەت لەسێ ئاڕاستەوە دروست دەبێت، یەكەمیان لەڕێی كودەتای سەربازیەوە، دووەمیان بەهۆی باڵادەستبوونی ئایدۆلۆژیای توندڕەویەوە، سێیەمان لەئەنجامی چالاكی تیرۆریستیەوە لەلایەن گروپە توندڕەوەكانەوە كە قەناعەت بەخەڵك دەكەن بۆ پشتیوانیكردنی سەركردەیەكی بەهێز. كەواتە ئەگەر كۆمەڵگە بتوانێت سوپا لەسیاسەت دووربخاتەوە و ئەگەر كۆمەڵگە و ئەندامانی كۆمەڵگە كۆنتڕۆڵی گروپ و تاكەكەسە تیرۆریستەكان بكەن و ئەگەر خەڵكی نەبنە شوێنكەوتەی بیروباوەڕی توندڕەوەی، ئەوا من ئەگەرێك نابینم بۆ سەرهەڵدانی دیكتاتۆرێكی دیكە لەناوچەكەدا.
* لەم گۆڕانكاریانەی كە لەوڵاتانی عەرەبی ڕوویاندا هەستمان كرد ئەم گۆڕانكارییانە ئەو دەوڵەتانەی نەگرتەوە كە مەلیكین، وەك سعودیە، مەغریب، ئوردون، ئایا ئەمە مانای ئەوەیە ڕژێمی مەلیكایەتی لەكۆمارییەكان باشترە؟
- نەخێر بەو شێوەیە نییە، هۆكارەكە ئەوەنییە كە سیستمی پاشایەتی باشترە، هۆكارەكە ئەوەیە لەسایەی سیستمی پاشایەتیدا شێوازێكی جیاوازی سەركردایەتی هەیە، سیستمی پاشایەتی لەمەغریب، ئەردەن و سعودیە، ڕێز لەدامەزراوەی ئایینی دەگرن، موعارەزەی ئایینی لەسایەی سیستمی پاشایەتیدا هێندەی موعارەزەی ئایینی سیستمی كۆماری بەهێز نییە، لەبەر ئەوەی سیستمی كۆماری پتر عەلمانین و دژە ئایینن، واتە لەبەر ئەوەی دەوڵەتە كۆماریەكانی وڵاتانی عەرەبی ڕژێمی خۆسەپێن بوون و بەو شێوەیە سەیردەكران دژی ئایینین، هەل و مەرجێكی لەبار دروست بوو كە گروپە ئایینی و عەلمانیەكان دژی حكومەت یەكبگرن. بەڵام لەسیستمی پاشایەتی لەمەغریب، ئەردەن و سعودیە دامەزراوەی ئایینی هێندە ڕەخنە لەحكومەت ناگرێت، لەدەرئەنجامدا دامەزراوەی ئایینی ئەوەندە بەهێز نییە، لەبەر ئەوە ئەگەری سەرهەڵدانی هاوپەیمانی ئایینی و عەلمانی لەدژی حكومەت ئەگەرێكی لاوازە لەو سێ وڵاتەی ئاماژەتان پێكردن بە بەراورد بەسیستمی كۆماری. كەواتە مەسەلەكە ئەوەنییە ئایا سیستمێكی دیموكراتی هەیە یان كۆماری، بەڵكو پەیوەستە بەسیاسەتی حكومەتەوە، ئەگەر سیستمی پاشایەتی هەبێت كە دژی ئایین بێت و تاكڕەو بێت بەچەشنی شای ئێران، ئەوا لەلایەن هاوپەیمانێتیەكەوە كە لەچەپڕەو و گروپە ئایینیەكان پێكهاتبوو ڕووخێنرا.