سالم یەفوت یەكێكە لە رۆشنبیرە و بیرمەندە دیارەكانی عەرەب و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر فیكری هاوچەرخ، بە تایبەتی قوتابخانەی فیكری فەرەنسی، لەم بوارەشدا بێجگە لەوەی چەندین بەرهەمی ناوازەی قوتابخانەی فیكری فەرەنسی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، لەهەمانكاتدا چەند بەرهەمی فیكری و فەلسەفی نووسیووە، یەفوت لە 30 یۆنیۆی ساڵی 1947 لە دارولبیضاء چاوی بە دنیا هەڵهێناوەو خوێندنی باڵای لە بواری فەلسەفەدا لە كۆلێژی ئاداب و زانستە مرۆڤایەتیەكانی شاری رباط خوێندووەو لە ساڵی 1968بڕوانامەی لەسەر وەرگرتووەو دواتریش تێزی دكتۆرای دەوڵەتیی لە ساڵی 1985 وەدەستهێناوەو تا ئێستاش ئوستادە لە هەمان كۆلێژدا، لە ساڵی 1977وە بە جێگری سەرۆكی كۆڕبەندی عارەبی هەڵبژێردراوە. ئەم دیمانەیەش هەوڵێكە بۆ وەرگرتنی ڕاو بۆچوونی ئەم بیرمەندە ناودارە كە فكرو نووسینەكانی لەوڵاتانی عەرەبیدا بە كۆڵەكەیەكی پتەوی بواری مەعریفەو دەسەڵات دەژمێردرێن، ئەمە سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لە بابەت و دیمانەو دیالۆگەكانی كە پێشتر لەگەڵی سازێنراون، تەرخان كراون بۆ قسەكردن لەسەر كاریگەرێتی ئایدیۆلۆژیا بەسەر تاكەوە، بە تایبەتیش لە وڵاتانی خۆرهەڵاتیدا، ئەمەی خوارەوە دەقی ئەو گفتوگۆیەیە كە گۆڤاری گوڵان لەگەڵ بەڕێزیاندا سازاندویەتی: * بەڕێزتان یەكێكن لەو بیرمەندانەی كە بایەخ بە هزری هاوچەرخ دەدەن، بە تایبەتی هەردوو قوتابخانەی هزریی فەرەنسی و ئەڵمانیایی، ئەم دوو قوتابخانەیەش لە بارەی (نوێخوازی)یەوە دوو ڕای جیاوازیان هەیە، پێمان خۆشە لێرەوە لە بەڕێزتان بپرسین، بە گوێرەی ڕاڤەی ئەم دوو قوتابخانەیە، ئاخۆ (نوێخوازی) چییە؟

- بۆ ئەوەی وردتر بین، من بۆ خۆم بایەخ بە (نوێخوازی) نادەم، من پسپۆری ئیپستمۆلۆژیا: Epistemologia)م، هەروەها پسپۆری فەلسەفەی زانست و فەلسەفەی هاوچەرخ و بە تایبەتی فەلسەفەی هاوچەرخی فەرەنساییم.
* باشە، ئەگەر بمانەوێت باسی (نوێخوازی: مۆدێرنێتە) و (پاشە نوێخوازی: پۆست مۆدێرنێتە) بكەین، ئەوا خۆ هەر دەبێ قسە لەبارەی (پێكەوەڕۆیی ـ تواصلی)ش بكەین، بە ڕای تۆ تا چ ڕادەیەك دەتوانین بڵێین (نوێخوازی) كۆتایی هاتووە، وەك ئەوەی كە قوتابخانەی فەرەنسی دەیڵێت؟
- دەكرێ ئەم ڕایە بە ڕەهایی وەرنەگرین. ئایا نوێخوازی كۆتایی هاتووە؟ سەبارەت بە كێ (كۆتایی هاتووە)؟ ڕەنگە سەبارەت بە ئەوروپا وا بێت، رەنگە سەبارەت بە ڕۆژئاوا كۆتایی هاتبێت، بەڵام سەبارەت بە ئێمەی عەرەب، كە تا ئێستا لەبەردەم دەروازەی نوێخوازیدا دوودڵ و راڕاین، ئیدی پێم وا نییە ڕاست بێت كە بڵێین نوێخوازی كۆتایی هاتووە. دەبا جارێ ئێمە نوێخوازی تاقی بكەینەوە، ئەوجا بڵێین كۆتایی هاتووە، یان ئەوسا پرسیار بكەین داخوا ئێمە گەیشتووینەتە بەردەروازەی پاشە نوێخوازی.؟!
* ئێوە یەكێكن لەو بیرمەندانەی بایەخ بە نووسینەكانی (میشێل فۆكۆ) دەدەن، وەك ئاشكراشە بە فۆكۆ دەوترێت(فەیلەسوفی دەسەڵات). ئاخۆ لە جیهانی عەرەب و ئیسلامیداو لەبەر ڕۆشنایی هزری (میشێل فۆكۆ) لەبارەی (دەسەڵات)ەوە، (دەسەڵات) چۆن پێناسە دەكەیت؟
- میشێل فۆكۆ بایەخی بە دەسەڵات دا، نەك بە چەمكە سیاسییەكەی، بەڵكوو وەك دەڵێم بایەخی بە دەسەڵات دا، بە چەمكەكەی، وەك شتێك كە بەر و پشتی مەعریفەیە(بە تەنیشت و لە ناواخنی مەعریفەدایە). رەنگە واتاكەشی (دەسەڵاتی سیاسی) بێت، بەڵام ئەو باسی ئەو دەسەڵاتە سیاسییە ناكات كە سیاسەتمەداران و یاساناسان باسی لێوە دەكەن، بەڵكو وا باسی دەسەڵات دەكات كە هاوشانی مەعریفەیە(بە تەنیشتی ئەوەوەیە). لێرەوە دەبینین ئەو بە زۆربەی چەمكە باوەكانی لەم بارەیەدا دەچێتەوە(پێداچوونەوەیان بۆ دەكات). بۆ نموونە پرسی سەنتراڵەتی (ناوەندایەتی)ی دەسەڵات، ئەوەی دەسەڵات لە دەستی تۆدا بێت، خاوەنی ئەو دەسەڵاتەش سیاسەتمەدارانن. ئەو واتە فۆكۆ دەڵێ: دەسەڵات بڵاو دەبێتەوە، یان شتێكی بڵاوی نێو كۆمەڵە، نەك تەنیا لە لای سیاسەتمەداران دەیبینین، بەڵكو لە هزریشدا خۆی دەنوێنێت و بەرجەستە دەبێت، هەروەها لە كرداری مەعریفیدا، لە كرداری كەلتووریدا، هەروەها لە كاری كەلتووریشدا بەرجەستە دەبێت. دوا جار ئەركی فەیلەسووف ئەوەیە، رواڵەتەكانی هاوشان بوونی دەسەڵات، بە مەعریفە و ناواخن بوونی دەسەڵات بە مەعریفەوە، بخاتە ڕوو.
* جیهانی عەرەب لە ساڵی رابردوداو لە كاتی بەهاری عەرەبیدا، چەندین شۆڕش و رووخانی چەندین رژێمی بەخۆوە بینی، شۆڕشەكانی عەرەب لە رووخاندنی رژێمەكان و بەرپا كردنی گۆڕاندا سەركەوتوو بوون، بەڵام نەیانتوانی رژێمی دیموكراتی لە بری ئەو رژێمانە بنیات بنێن كە رووخێندران. خوێندنەوەت بۆ ئەو (گۆڕانە) چییە لە پاش تێپەڕ بوونی یەك ساڵ بەسەر شۆڕشەكاندا؟
- بە ڕەهایی ناكرێ بگوترێت كە ئەو رژێمانەی ڕووخێندران بواریان بە بنیاتنانی سیستەمی دیموكراسی نەدەدا، چونكە كارەكە بەو سووك و ساناییە نییە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەر دەبوو ئەو رژێمانە بڕوخێندرێن لە پێناو گەڵاڵەكردنی رێڕەوێك بۆ بنیاتنانی رژێمی نوێ لە جێی ئەواندا. پێشم وایە ئەوەی ئێستا لە میسر و توونس و لیبیادا ڕوو دەدات، مژدەی خێر و چاكەی پێوەیەو نەریتی نوێی دیموكراسی دادەڕێژرێت. ئەوەی لە عیراقیش ڕوو دەدات، نابێ لە ئاستیدا رەشبین بین، واتە بناغەی تازەی دیموكراسی دادەڕێژرێت. من لە سەردەمی دیكتاتۆردا سێ جاران سەردانی عیراقم كردووە. بەڵام وا دێتە پێش چاوم كە عیراقی ئێستا ئەو عیراقەی سەردەمی (بەدناو) نییە، بەوەی كە، بۆ نموونە كورد ئۆتۆنۆمیی خۆیان هەیە، واتە قەوارەیەكی خۆیان هەیە. هەموو ئەمە لە رابردودا بوارێك نەبوو قسەی لەبارەوە بكرێت. بۆ نموونە لە لیبیادا، ئەمازیغەكان تەنانەت بۆیان نەبوو بە زمانی خۆیان قسانیش بكەن، واتە: زمانی عەرەبی زمانی فەرمی دانرابوو، ئەگەر كەسێك بگیرابایە كە بە زمانی ئەمازیغی قسە كردووە، وەك ئەوە بوو كە گوناهێكی كردووە كە قابیلی لێ خۆش بوون نییە.
* چاودێران هەست دەكەن كە شەپۆلێكی ئیسلامی لە جیهانی عەرەبیدا هەیە. بە گوێرەی چەمكی ئەم شەپۆلی ئیسلامییە، ئەوا دیموكراسی بەرهەمی رۆژئاوایە، یان وەك ناویان ناوە: كاڵای رۆژئاوایە. تا چ ڕادەیەك پێشبینی دەكەیت كە ئەو شەپۆلە ئیسلامییە نەرێنیانە كار دەكاتە؛ یان تەگەرە دەخاتە بەردەم كاروانی دیموكراسی لە جیهانی عەرەبیدا، هەروەها تا كەی ئێمە تەنیا بە(سندووقی دەنگدان) وەك دیموكراسی بەسی لێ دەكەین؟
- پێم وا نییە شەپۆلی ئیسلامی مایەی مەترسی بێت بۆ سەر دیموكراسی، چونكە چەپاندن كە بە سەر سینگی وڵاتانی عەرەبەوە بوو، چەپاندنێكی سەراپاگیر بوو: ئیسلامی و نائیسلامیشی دەگرتەوە. سەرباری ئەوە، ئەو توندڕەوییە ئیسلامییەی جیهان پێی ئاشنا بوو، وای لە هەموو ڕژێمەكان بە ئیسلامی و نائیسلامییەوە دەكرد، كە لە ئیسلام بترسن ئەویش بە فەرمانێكی تایبەت لە ڕۆژئاواوە. بەڵام دوای ئەو گۆڕانانەی كە هاتنە دی دەرگا لە بەردەمی ئیسلامدا كرایەوە كە گوزارشت لە خۆی بكات. دیموكراسیش ناكرێ عەبایەك بێ لە عەبای فێڵ بپۆشرێت. بۆ نموونە لە ئەوروپادا پارتی دیموكراتی كریستیانمان هەیە. لە سەردەمێك لە سەردەمەكاندا هەموو ئەوروپا پارتی دیموكراتی كریستیان حوكمی دەكرد. كەواتە بۆچی ئەم ئاشتەواییە لە نێوانی ئیسلام و دیموكراسیش ڕوو نادات؟ بە مەرجێك تۆ ڕێز لە گەمە دیموكراسییەكە بگریت. واتە: سندووقی دەنگدان، ئەگەر بە دروستی بەڕێوە بچێت، ئەوا دێوێك یان شتێكی مەترسیداری لێ ناكەوێتەوە. نا بەپێچەوانەوە، بە بڕوای من وەك چۆن ئێستا رۆژئاوا ئێمە دەترسێنێت لە دیموكراسیی ئیسلامی، لە كاتێكدا ئەوان بۆ خۆیان لە لایەن دیموكراسیی كریستیانەوە حوكم دەكران.
* بە رای بەڕێزتان، (رۆشنبیری عەرەب) لە كوێی گەرمەی ئەو ڕووداوانەوەیە؟ بە بۆچوونی ئێوە رۆشنبیری عەرەب كامەیە، ئەدی چۆن دەتوانێت ڕۆڵی خۆی لەو بوارەدا ببینێت؟
- ڕۆشنبیری عەرەب، لە سەریەتی، یان ناچارە هاوشانی مێژوو بڕوات: مێژووی وڵاتانی عەرەب. ئەو ناچارە هاوشانی مێژووی وڵاتانی عەرەبمان بڕوات. كار بكات بۆ ئەوەی رۆشنایی و رووناكیی بەر پێ دەرخەر، بخاتە سەر ئەوەی لە چاوەڕوانیی ئەو كۆمەڵگایانەدایە. باشترە ئەو وابەستەی خواستەكانی گەلان بێت نەك خواستی دیكتاتۆرەكان، چونكە دیكتاتۆرەكان دەڕۆن و گەلان دەمێنن.
* هەندێك دەڵێن رۆشنبیرانی عەرەب بە سەر هزری جۆراوجۆری سیاسیی نێو كۆمەڵ دابەش بوون، بۆ نموونە: هەندێكیان خۆیان بە ئیسلامی دەزانن، هەندێكی دیكەشیان خۆیان بە دژی رەوتگەلی ئیسلامی دەزانن. بەم جۆرە دەبینین هزری سیاسی لە جیهانی عەرەبدا بووەتە (ئایدیۆلۆژیا). بە ڕای تۆ چۆن دەكرێ، یان دروستتر ئاخۆ كامانەن دەرفەتەكانی (داهێنان) لەم بوارەدا بۆ رزگار كردنی كۆمەڵ؟
- بەم قسەیە وەڵامت دەدەمەوە، باشە كەنگین هزر نائایدیۆلۆژی بووە؟ لە هەموو كاتێكدا هزر هەر ئایدیۆلۆژی بووە، جا خاوەنی ئەو هزرە چ سەر بە رەوتی ئیسلامی بوو بێت، یان غەیری رەوتی ئیسلامی، گرنگ ئامانجەكانە.
چیمان بۆ وڵاتەكانمان دەوێ؟ واتە كاتێك ئیسلامی دەسەڵات دەگرێتە دەستەوە، ئەوا لە سەریەتی ئامانجەكانی جەماوەر بەدی بێنێت، بە دەم ئامانجەكانی گەلان، ئامانجەكانی گەلەوە بچێت، وەك ئەوەی ئێستا لە توونسدا دەیبینین. واتە ئامانجەكانی گەل، ئەو عەبا و جوببەیەی خاوەن دەسەڵات لە توونس بەسەر شانی خۆیدا دەدات گرنگ نییە، چونكە ئەو درك بەوە دەكات ئەوەی گرنگە جوببە یان عەبا نییە، بەڵكو ئەوەیە كە كۆمەڵ هەوڵی وەدی هێنانی دەدات.
* كاتێك هەندێك كەس باسی رۆژهەڵاتناسی دەكەن، بەو شێوازەی رۆژاوایی پەسنی دەكەن یان رۆژاوا بە گونجاوی دەزانێت، ئاماژە بە رۆژهەڵاتییەكان دەكرێت. بە واتای لە درك كردنی خودەوە بۆ درك كردنی ئەوی دی، ئەگەر ئێمە بە دوای داڕشتنەوەی پێناسەی رۆژهەڵاتناسییەوە بین، ئاخۆ سالم یەفووتی بیرمەند چۆن پێناسەی رۆژهەڵاتناسی دەكات؟
- رۆژهەڵاتناسی بینینی رۆژهەڵاتییە لە روانگەیەكی رۆژاواییەوە، هەروەها بە دەسپێك لە دەسەڵاتێكەوە كە بەهاكانی رۆژاوا حوكمی دەكەن.
* لە كاتێكدا تەكنەلۆژیا لە ئەوروپادا بووەتە ئایدیۆلۆژیا، چۆنە ئەگەر ئەمڕۆ هەوڵەكان بخرێنە گەڕ بۆ سەر لەنوێ بەكار هێنانی تەكنەلۆژیا بۆ خزمەتی مرۆڤ؟ بە تایبەتی كە هەموو شتێك لە هەردوو جیهانی عەرەب و ئیسلامیدا بووەتە ئایدیۆلۆژیا، كەواتە چۆن دەكرێ ئەم دەوڵەتانە لە ئایدیۆلۆژیا رزگار بكرێن؟
- نەخێر، ئایدیۆلۆژیا بۆی ناكرێ لە مرۆڤ جیا ببێتەوە. ئەمەیە ئەو چەمكە تازەیەی (ئەڵتۆسێر) لە دووبارە خوێندنەوەی بۆ(ماركس) هێنایە گۆڕێ. ماركس باوەڕی وا بوو كە بە نەمانی دەوڵەتی، چینایەتی ئایدیۆلۆژیاش نامێنێت، ئەو (واتە ئایدیۆلۆژیا) بە نەمانی دەوڵەتی چینەكان ئەویش نامێنێت. ئەڵتۆسێر وتی: نەخێر، ئەمە راست نییە، هەر كاتێك مرۆڤ هەبێت ئایدیۆلۆژیاش هەر هەیە. كەواتە، ئایدیۆلۆژیا بە مرۆڤەوە بەندەو ها بە تەكییەوە، بۆ تا هەتایە هەر لەگەڵیدا دەبێت. شێوەی دەگۆڕێت، رەنگی دەگۆڕێت، بەڵام ماوەو دەمێنێت.
* ئێوە (هەڵكۆڵینەكانی مەعریفە)تان وەرگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی. بۆیە دەمانەوێ پرسیارت لێ بكەین: بە رای ئێوە پێوەندیی نێوان (مەعریفە و دەسەڵات) چییە و چۆن دەڕواننە (سیستەمی گوتار) لە هەردوو جیهانی عەرەب و ئیسلامدا؟
- پێوەندی نێوان مەعریفە و دەسەڵات (جیل دۆڵۆز) لە كتێبێكی بەناوبانگی خۆیدا كە(ئەویشم وەرگێڕاوە) پوختی كردووەتەوە، ئەویش كتێبی (مەعریفە و دەسەڵات)ە، ئەوە كتێبێكە لەبارەی (میشێل فۆكۆ)وە دایناوە. واتە، پێوەندیی نێوان مەعریفە و دەسەڵات وەك پێشتر باسم كرد، پێوەندییەكی نزیكایەتی (بە تەك یەكەوەبوون)ە، هەر مەعریفەیەك دەسەڵات ها بە تەكییەوە، دەسەڵاتێكیش لە ناخیدایە. دوا جار، دەبێ بیرمەند یان شرۆڤەكار شوێنانی (بە تەك یەكەوەبوون)ی دەسەڵات و مەعریفە دەربخات. بە هەر حاڵ، رەنگە ئەمە بابەتێك بێت لەم وتارەدا جێی نەبێتەوە، لێرەدا جێی باس كردنی نییە چونكە وردەكاری و پێچ و پەنای زۆری هەیە.
* دوایین پرسیارمان، هزری (هایدگەر) هەردوو چەمكی (لەگەڵ) و (دژ) پێكەوە گرێ دەدات، كەچی (لەگەڵ و دژ) لە وڵاتانی عەرەب دابەش دەكرێن و لە یەك جیا دەكرێنەوە. خوێندنەوەتان بۆ (لەگەڵ و دژ) لە جیهانی عەرەبدا چییە؟
- بە ڕای من، زەحمەتە هەموو ئەوەی لە رۆژاوادا ڕوو دەدات بە رۆشنبیری عەرەبییەوە بلكێنین، پێشم وایە رۆشنبیرانی عەرەبی دەبێت هاوشانی مێژوو بڕۆن و بۆ نەوەكانی داهاتوو ڕێگە ڕۆشنگەر بن..
بەرهەم و شاكارە بەناوبانگەكانی سالم یەفوت لە نێوان وارگەكانی فەلسەفەو وەرگێڕاندا بریتین لەم كتێبانە:
* مظاهر النزعة الإخبارية في بنيوية ليفي ستروس
* مفهوم الواقع في التفكير العلمي المعاصر
* الفلسفة، العلم والعقلانية المعاصرة
* العقلانية المعاصرة بين النقد والحقيقة
* فلسفة العلم المعاصر ومفهومها للواقع
* ابن حزم والفكر الفلسفي بالمغرب والأندلس
* درس الإبستمولوجيا
* حفريات المعرفة العربية الاسلامية
* حفريات الاستشراق: في نقد العقل الاستشراقي
* الفلسفة والعلم في العصر الكلاسيكي، الزمان التاريخي