دكتۆر رەفیق عەبدولسەلام یەكەم وەزیری دەرەوەی تونس لە یەكەم حكومەتی دیموكراتی، ئەكادیمیست و توێژەرێكی دیارە لە زانستە سیاسییەكان و یەكێكە لە ئەندامانی حزبی نەهزەی ئیسلامی، زاوای شێخ راشد غەنوشی سەركردەی حزبی نەهزەی ئیسلامیی تونسیی، وای دەبینێت كە ئەوەی حكومەتەكەی هەوڵی هێنانەدیی سەقامگیری راستەقینەیە، نەك ئەو سەقامگیرییەی كە لە سەردەمی سەرۆكی پێشوو زەینولعابدین بن عەلی كە لەسەر هێز و چەوسانەوە وەستاوە، و دەیەوێ ئەزموونە بچووكەكەی وڵاتەكەی كاریگەریی ئیجابی هەبێت لەسەر تەواوی بارودۆخی عەرەبی و وڵاتە عەرەبییەكان هەموویان بە ئاراستەیەكی راست بڕۆن بەرەو ژیانی دیموكراسیەتی هاوسەنگتر بۆ ئەوەی هەڵەی (ئیستیسنای دیموكراسی عەرەبی) بسەلمێنێت.ئەم بەرپرسە تونسییە دانی بەوە نا كە حكومەتی وڵاتەكەی رووبەرووی گرفتی ئابووری گەورە بۆتەوە بەهۆی میراتی نا یەكسانی نێوان ناوچەكانی تونس و لەبەر ئەوەی داواكارییەكانی گەنجانی تونس زۆر بەرز بوونەتەوە و چارەسەری خێرایان دەوێ بۆ گرفتەكانیان، كە ئەمەش لە توانای حكومەتدا نییە، ئەو حكومەتەی كە بەڵێنیان پێدەدا بەو پەڕی نەزاهەی و بە دەستێكی پاك كار بكات بۆ خزمەت كردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی.

-حكومەتی ئیئتلافی رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە، بەڵام لە تاك حزبی باشترە


* ئەو فاكتەرانە چین كە بوونە هۆی تەقینەوەی شۆڕشی تونسی و چۆن توانیی بەو ماوە كەمە ئەم خەڵكە لە دەوری خۆی كۆ بكاتەوە؟
- لە ماوەی دەیەها ساڵدا زۆر ئاو لە رووباری سستی عەرەبیدا رۆیشتن، بۆیە پێویست بوو لە ساڵانی هەشتاكانەوە ئەم شۆڕشانە روویاندابا، لەو كاتە كە بارودۆخی سیاسی عەرەب تێكچوو، جۆرێك لە چەقبەستووی و دواكەوتن باڵی بەسەردا كێشا و تەنانەت شەرعیەتی سەركردە مێژووییەكان بوونیان نەما كە سەركردایەتی قۆناغێكی ئازادی دژی ئیستیعماریان كرد وەك جەمال عەبدولناسر و حەبیب بۆرقیبە و چەند سەركردەیەكی نوێ شوێنیان گرتەوە كە شەرعیەت و دیدگا و ستراتیژیەتیان نەبوو و لە بنەڕەتدا شیاو نەبوون بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات لەو وڵاتانە بەو قورساییە و بارودۆخی وڵاتیان، ئەوەی لە تونس روویدا لە رۆژی 17ی دیسێمبەر سەرەتای تروسكەی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی و ئەوەی ئەو شۆڕشانەی محەمەد بۆعزیزی و شاری بوزێدی بوو كە بە یەكێك لە شاكارەكانی شۆڕشە عەرەبییەكان بوون، ئەم جوڵانەوە نارەزاییە بە رووخانی سەری رژێمی تونس كۆتایی هات، بەمەش ئەم رووداوە لە رووداوێكی ناوخۆیی بووە رووداوێكی عەرەبی بێوێنە، بەمەش سەدا و كاریگەری راستەوخۆی لەسەر میسر و لیبیا ئینجا بۆ یەمەن و لیبیا، ئەمەش نیشانەی پێك بەستوویی و نزیك بوونی جیهانی عەرەبییە، كاتێك شۆڕش گواسترایەوە بۆ میسر كاریگەرییەكەی فراوان، لەبەر قورسایی و سەنگی دیمۆگرافی و ستراتیژی گەورەی میسر.

* لە كاتی روودانی شۆڕشی تونسی گەورەترین هەڕەشەی چ بوو؟
-لەسەردەمی قەزافی ترسی لە كاریگەرییەكانی شۆڕشی تونس هەبوو و دەستی بە چالاكی كرد بۆ تێكدانی بارودۆخی ناوخۆی تونس، بەڵام كاتێك شۆڕش گەیشتە میسر ئێمە دڵنیایی زۆرترمان بۆ دروست بوو، چونكە كاریگەری سیاسی و ستراتیژی میسر گەورەتر بوو و میسر بە بۆسەڵەیەك دادەنرێت كە بارودۆخی عەرەبی پێ دەپیورێت، ئەگەر راست و تەندروست بوو ئەوا بارودۆخی عەرەبی تەندروستە، بەپێچەوانەوە ئەگەر نا روون بوو ئەوا بارودۆخی عەرەبی بە گشتی نا روون دەبێت، بۆیە هەڵگیرسانی شۆڕش لە میسر فشارەكانی سەر شۆڕشی ئێمەی كەم كردەوە.

* ئەو ئاستەنگانەی چین كە دوای سەركەوتنی شۆڕش رووبەرووتان بوونەوە؟
-شۆڕشی تونس تا رادەیەكی زۆر نەرم بووو خوێنی زۆری تیدا نەڕژا و ئەو ئاستەنگانەی رووبەروومان دەبنەوە كەم و پێوانەیین بەبەراورد لەگەڵ ئەوەی بە دەستمان هێناوە، سەرەڕای ئەوەی كە تونسییەكان بە دەستییەوە دەناڵێنن بەهۆی بوونی حاڵەتێكی ناتەندروست لە گەشەپێدانی نایەكسان لەنێوان ناوچە جیاجیاكانی تونس كە پێویست دەكات هەوڵی گەشەپێدانی زیاتر و تایبەت بدرێت بۆ بوژانەوەی ناوچە پەراوێز خراوەكان، بۆ ئەوەی بارودۆخی ناوچەكان لە یەكتری نزیك ببێتەوە.

* لەنێو وڵاتانی بەهاری عەرەبی تونس لە هەموو وڵاتانی دیكە بە باشتر دادەنرێت لە تێپەڕاندنی قۆناغی گواستنەوە و هێنانەدیی كەشێكی دیموكراسی، چۆن توانیوتان ئەم قۆناغە تێپەڕێنن؟
- هەوڵماندا بەو پەڕی حیكمەتەوە ئیدارەی قۆناغی گواستنەوە بكەین ئەویش لە رێگای دانانی سەرۆك و حكومەت و دەستەیەكی كاتی بۆ بەرگری كردن لە شۆڕش، لە 23 ی ئۆكتۆبەر یەكەم هەڵبژاردنی دیموكراسی ئەنجامدرا لە تونس و دەتوانم بڵێم لە وڵاتانی عەرەبیش، حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكهێنرا لە سێ هێزی سەرەكی ئەوانیش حزبەكانی نەهزە و كۆنگرە لە پێناو كۆماری و تەكەتول، ئەمەش بە نموونەیەك دادەنرێت بۆ تونس و وڵاتانی عەرەبی لەم قۆناغەدا، چونكە واپێویستە لە قۆناغی گواستنەوە لە وڵاتەكانمان بە رۆحیەتی هەماهەنگی و هاوبەشی و بە رۆحیەتی تەوافوقی نیشتمانی بەڕێوە ببردرێت لەجیاتی تاكڕەوی و تاكە حزبی.

* بۆچی بەو شێوەیە حكومەتێكی ئیئیتلافیتان پێ باشتر بوو؟
- ئەنجامەكانی هەڵبژاردن مایەی رەزامەندی هەموو حزبەكان و سەرتاپای گەلی تونسی بوون، ئیئیتلافی سیاسیی نێوان هەرسێ حزبە سەركەوتووەكەی هەڵبژاردن (نەهزە و كۆنگرە لەپێناو كۆماری و تەكەتول) نموونەیەكی باشە بۆ بەڕێوەبردنی ئیدارەیەكی هاوبەش بۆ تونس لەم قۆناغەدا كە پێویستی بە گیانی هەماهەنگی و تەوافوقی نیشتمانیی وبەشداری كردنە، و سەرەڕای ئاستەنگەكان كە رووبەرووی حكومەتەكانی ئیئیتیلافی نیشتمانی دەبنەوە، بەڵام ئەلتەرناتیڤێكە كەمترین زیانی هەیە لەجیاتی تاكڕەوی و بە دەستەوە گرتنی دەسەڵات لەلایەن تاكە حزبێكەوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە رووبەرووی گرفت نەبووینەتەوە، چونكە حكومەتە ئیئیتیلافیەكان رووبەرووی هەندێك گرفت دەبنەو، بەڵام باشترین ئەلتەرناتیڤە و كەمترین زیانی هەیە لە تاكڕەوی، چونكە ئەم قۆناغە پێویستی بە پلەبەندییەك هەیە.

* بەڵام لە تونس تا ئێستاش رێپێوانی ناڕەزایی هەیە؟
-گرفتەكە لەوەدایە كە داواكارییەكانی گەنجانی تونس زۆر بەرز بوونەتەوە و چارەسەری خێرای بروسكە ئاسایان دەوێ ئەمەش لە توانای ئێمەدا نییە، بەڵام ئێمە بەڵێنمان بە گەلی خۆمان داوە كە بە نەزاهە و دەستپاكی كار بكەین بۆ بەرژەوەندی نیششتمانی، ئەم حكومەتە رەزامەندی زۆرترین بنكەی كۆمەڵایەتی و جەماوەری بە دەسهێناوە، چونكە حكومەتێكی ئیئیتلافی نیشتمانییە، دوای ئەوەی لە قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێڕییەوە چووینە قۆناغی شەرعیەتی گەلی دیموكراسی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی گەل و سندوقەكانی هەڵبژاردن و متمانەی خەڵك بە حكومەتێكی هەڵبژێردراو ئەمەش یەكەم حكومەتی هەڵبژێردراوە لە تونس دوای بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە ساڵی 1956.

* ئەولەویاتی حكومەتەكەتان چییە لە قۆناغی داهاتوودا؟
- هەوڵ دەدەین سەقامگیریی راستەقینە لە تونس بەدەست بهێنین نەك ئەو سەقامگیرییەی لە تونس هەبوو لەسەردەمی سەرۆكی پێشوو زەینولعابدین بن عەلی كە لەسەر هێز و ستەم و پۆلیس بونیاد دامەزرا بوو و زۆر لە بێدەنگییەكی نێو گۆڕ دەچوو، هیوادارین ئەم گۆڕانكارییە ئیجابییە لە تونس كاریگەری ئیجابی هەبێت لەسەر تەواوی بارودۆخی عەرەبی و وڵاتانی عەرەبی بە ئاراستەیەكی راستدا بڕۆن بەرەو ژیانێكی دیموكراسی هاوسەنگتر بۆ ئەوەی هەڵەی (ئیستیسنای دیموكراسی عەرەبی) بسەلمێنێت.

* پێتوایە گۆڕانكاری حەتمییە لە هەموو وڵاتانی ناوچەكە؟
-ئاراستەیەك بەرەو گۆڕان لە ئارادایە، ئەمەش هەڵبژێردراوی راست و سەركەوتووی هەموو وڵاتانی عەرەبییە و ئەوەی ئەگەری سەركەوتنی زیاتر دەكات ئەوەیە كە گەلانی عەرەبی بە سیاسی كراون و خاوەن توانایەكی زۆرن لە زیرەكی و وشیاری.

* بارودۆخی میسر چۆن هەڵدەسەنگێنی دوای شۆڕش؟
- سوپاس بۆ خوا میسر ئێستا بە ئاراستەیەكی دیموكراسی هەنگاو دەنێـت، سەرەڕای ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەی كە هەیە، پێموایە لە دوای هەڵبژاردنەكان بە ئاراستەیەكی دیموكراسیدا دەڕوات و لەوانەیە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بە دڵی هەموو لایەك نەبن، بەڵام گوزارشت دەكات لە ئیرادەی تەواوی گەل، تونس میسرێكی بچووككراوەیە و پێوەندییە بەهێزەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە و نزیك بوونەوەیان بۆ مێژوویەكی دوور و درێژ دەگەڕێتەوە، چونكە لە هەردووكیاندا چاكسازی دەستی پێكرد لە فەزای عەرەبیدا، پێموایە كە ئەزموونی تونس لە حكومەتی ئیئیتلافی رەنگە هەمان ئاراستە بێت لە میسر لە قۆناغی داهاتوو و زۆر گرنگە حكومەتی داهاتوی میسر ئاراستە و هزری سیاسی جیاواز لە خۆی بگرێت، چونك سوودی گەورە لە هاوسەنگی و فرەیی ژیانی سیاسیدایە.

* ئەی هاوكارییەكانی رۆژئاوا بۆ تونس؟
-گوێبستی زۆر لەو بەڵێنانە بووین كە وڵاتانی ئەوروپایی سەبارەت بە پاڵپشتیكردنی دیموكراتراتی لەجیهانی عەرەبی دابوویان كە مەزەندە دەكرا بە 20 ملیار دۆلار، لەمبارەشەوە تونس نموونەیەكی باش بوو، بەڵام لە رووی پراكتیكیەوە هیچ كام لەو بەڵێنانەمان نەبینی .

* ئایا ئەو بارودۆخەی ئێستا سوریا تێیكەوتووە چۆن لەلایەن تونسەوە هەڵدەسەنگێنرێت؟
لە هاوسۆزی زیاتر هیچمان لەبەردەستدا نییە تاوەكو پاڵپشتی گەلی سوریاو داواكارییە رەواكەی بكەین، ئەو گەلەی شایەنی هەموو دیموكراتی و مافێكی مرۆڤن، ئومێدیشمان زۆرە سوریا ئەو مەرگەسات و بارودۆخە ناهەموارە تێپەڕێنێت لەڕێگای چارەسەرێكی گونجاوی عەرەبیەوە بەكەمترین زیانی مرۆیی و ماددی و رژاندنی خوێن.

* مەترسیەكی زۆر هەیە بەوەی گروپە ئیسلامیەكان لەناوچەكەدا هەڵكشێن و بەرهەمی شۆڕشی سوریا بۆ خۆیان بچننەوە؟
زۆربەی ئەو مەترسیانەی سەبارەت بە گروپ و لایەنە ئیسلامیەكان باس دەكرێت هیچ پاساوێكی نییە، ئەوان بوونەوەرێكی میتافیزیقی نین، بەڵكو ئەو كەشوهەوا سیاسیەی كە كاری تێدا دەكەن ئاراستەیان دەكات و كۆنترۆڵیان دەكات .

* لەگەڵ هەڵكشانی رۆڵی (حزبی نەهزەی ئیسلامی) كە بەڕێزت ئەندامی تێیدا. ئایا رۆڵی ئافرەتی تونسی لەكاروچالاكی گشتی و سیاسی روو لەكەمبوونەوە دەكات؟
بەپێچەوانەوە لەداهاتوویەكی نزیك كار بۆ پاڵپشتیكردن و پاراستنی دەستكەوتەكانی ئافرەتانی تونس دەكەین، تەنانەت لە ئەنجومەنی دامەزراندن ژمارەی ئەو ئافرەتە هەڵبژێراوانەی چوونەتە ناو ئەو ئەنجومەنەوە گەیشتۆتە 49 ئافرەت، كە ئەمە جێی شانازی ئافرەتانی تونسە،لەحكومەتی نوێشدا ئافرەتان بە2 وەزیر و 2 كاتبەی دەوڵەت بەشدارن .

* ئەی سەبارەت بە بەكاریگەری گروپە سەلەفیەكان لەتونس، كە لەم دواییەدا لەپشت نانەوەی چەندین كێشەوە بوون ؟
بەڵێ چەند گروپێكی سەلەفیمان هەیە كە كاریگەرییان سنووردارو دیاریكراوە. میانڕەوی ئاراستەی گشتی تونسە، بوونی چەند گروپێكی بچووك لێرەو لەوێ و لەناو ئەم گروپ و ئەو گروپدا كاردانەوەیەكی ئەوتۆیان نابێت، ئەوەی روویدا چەند بەگژداچوونێك بوو بەهۆی ژمارەیەك مونەقیبە.

* چۆن دەڕواننە لێدوانەكانی گروپە ئیسلامیەكان كە سەبارەت بەجلپۆشینی ئافرەتانی موسڵمان دەیدەن؟
شێوازی جۆراوجۆری ژیان پێویستە بۆ ئازادی تاكەكەسی بەجێبهێڵدرێت، سەپاندنی حیجاب هەڵەیەو رێگرتن لە پۆشینیشی هەڵەیە، تونس بەپارێزگاریكردن لە شێوازی جۆراوجۆری ژیان و رەنگاورەنگی خۆی دەمێنێتەوە، لەبەر ئەوەی سروشتی كۆمەڵگای تونس وا دەخوازێت .

* ئایا ئێوە هەر مكوڕن لەسەر داواكاری بەدەستەوەدانی زەین ئەلعابدین بن عەلی سەرۆكی پێشووی هەڵهاتووی تونس، ئایا ئەگەر بێتوو سعودیە ئەو داواكارییەی ئێوەری رەتكردەوە هەڵوێستان چی دەبێت ؟
پەیوەندیەكانمان لەگەڵ سعودیە زۆر باشەو داواكردنی بەدەستەوەدانی زەین ئەلعابدین بن عەلی سەرۆكی پێشووی هەڵهاتووی تونس مافێكی رەوایە، ئەم داواكارییەش لە ڕێگای دامەزراوەكانی قەزائی و دادگاوە جێبەجێ دەكرێت، كە لەپاڵ داواكردنی بەدەستەوەدانی سەرۆكی پێشووی تونس كار بۆ گەڕاندنەوەی پارەو سامانە دزراوەكانیش دەكات، بەڵام مەسەلەی بەدەستەوەدانی بن عەلی نابێتە ئاستەنگێك لەبەردەم پەیوەندییەكانمان لەگەڵ سعودیە، كە زۆر مەبەستمانە ئەو پەیوەندیانە پتەوبكەین و لەئاستێكی هەماهەنگی بێت.

* ئایا توانیوتانە كاریگەری سلبی لێدوانەكانی بەڕێز راشد ئەلغەنووشی كەم بكەنەوە دەربارەی حەتمیەتی گۆڕانكاری دیموكراسی لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبی؟
ئێمە پەیوەست نین بە كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی لێدوانەكانی سەركردەكانی جەماوەرییەكان، بەڵكو ئێمە تەنیا گرنگی بە لێدوانە رەسمییەكانی سەركردە سیاسییەكانی حكومەت دەدەین، بەڵام بۆ سەلماندنی حەق دەڵێم لێدوانەكانی غەنوشی تەحریف كران، چونكە سەرەڕای زەروریەتی گۆڕانكاری ئەوا هەر وڵاتێكی عەرەبی تایبەتمەندێتی خۆی هەیە، و لە ئەولەویاتی ئێمە نییە دەست بخەینە نێو كاروباری ناوخۆی كەس، چونكە خۆمان ئەولەویات و گیروگرفتی خۆمانمان هەیە.