كاتێك زەنگی تەلەفونەكە لێی دا، هەستم كرد كۆدەكەی كۆدی وڵاتی مەغریبە، بەڵام هەستم نەكرد ئەو تەلەفونە لە لایەن محەمەد سەبیلای فەیلەسوفەوە بێت، لەبەر ئەوەی تەنها چەند كاتژمێرێك بوو نامەم بۆ ناردبوو، بەڵام ئەو لەگەڵ خوێندنەوەی نامەكە ژمارەی تەلەفونەكەی لە ناو ئیمێڵەكە بینیبوو، راستەوخۆ پەیوەندی پێوە كردین، بۆیە كاتێك تەلەفونەكەمان هەڵگرت گوێمان لێبوو، ئەم فەیلەسووفە زۆر بەڕێزەوە داواكەی گوڵانی بۆ وتووێژێكی كراوە قبوڵ كردبوو، بەڵام راشكاوانە پێی وتین كە ئەو ناتوانێت ئەو هەموو وەڵامە بە كۆمپیوتەر بنووسێتەوە. بە هەرحاڵ وتووێژ یان دیمانە لەگەڵ ئەم رۆشنبیرە گەورەیە جێگەی خۆشحاڵی ئێمە بوو، بەڵام ئەو خاڵەشمان لەبەر چاو گرت زۆر كەم نەبێت لە بواری فیكری هاوچەرخ نەچینە دەرەوە و دیمانەكە تێكەڵاوی سیاسەت نەكەین، بەڵكو ئەوەی مەبەستمان بوو زیاتر خوێندنەوەی فیكری بۆ ڕووداوە سیاسیەكان بكەین، لایەنێكی دیكە كە لەم دیمانەیەدا نەمانتوانی وەك پێویست لەسەری هەڵوەستە بكەین، رۆچوونی قووڵ بوو لەسەر چەمكە فیكرییە هاوچەرخەكان، ئێمە دەمانزانی لەگەڵ ئەم فەیلەسوفە رۆبچینە قووڵایی چەمكەكان، ناتوانین لە سنوری تەنها یەك زارەوەی فیكری هاوچەرخ تێپەڕین، بۆیە ئەم فرسەتەمان وا رێكخست چەندی بكرێت قسە لەسەر زۆربەی بوارە فیكرییە هاوچەرخەكان بكەین، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر لەسەر هەندێك پرس و بابەتی فیكری زۆر بە قووڵی هەڵوەستەمان نەكردبێت، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە نەمانویست دیمانەكە سنووردار بێت بۆ تەنیا چەمكێكی فیكری یان تەنها یەك ئاراستەی فیكر، بۆیە خوێنەر ئەگەر سەرنج بدات، هەست دەكات پرسیارەكان جۆرێك لە بازدانی پێوە دیارە، یان وەك خۆی ئاماژەی پێ كردووە ( جۆریك لە فێڵی رۆژنامەنووسانە) پیادە كراوە، هەر بۆیە ئەگەر لە ئاییندە بتوانین سەردانی وڵاتی مەغریب بكەین و لە نزیكەوە لەگەڵ ئەم رۆشنبیرە گەورەیە و چەند رۆشنبیرێكی دیكەی مەغریبی دابنیشین، ئەوا لەسەر هەندێك چەمكی فیكری قووڵتر رادەوەستین. ئەوجا لێرەوە ئەگەر لە چەند دێڕێكدا ئەم رۆشنبیرە بە خوێنەرانی گوڵان بناسێنین، ئەوا دەكرێت بڵێین، ئەم ڕۆشنبیرە مەزنە یەكێكە لە پێشەنگە دیارەكانی فیكری هاوچەرخ لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی و خەمی سەرەكی ئەوەیە هاووڵاتیانی وڵاتانی عەرەبی و ئەوانەی دەزانن بە عەرەبی قسە بكەن و لێی تێبگەن بە فیكری هاوچەرخ ئاشنا ببن، ئەم فەیلەسووفە پێی وایە هەتا ئێستا رۆشنبیرانی عەرەب تەنها ڕووكاری فیكری هاوچەرخیان وەرگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، بۆیە لەناو ڕۆشنبیری عەرەبیدا بۆ فیكری هاوچەرخ رەت كراوەتەوە.لەم بوارەشدا بێجگە لەوەی 11 كتێبی لەسەر فیكری هاوچەرخ داناوە، لە هەمان كاتدا بواری وەرگێڕانی فیكریشی فەرامۆش نەكردووە 7 بەرهەمی لە هەردوو قوتابخانەی فیكری فەرەنسی و ئەڵمانی وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی عەرەبی، وەك كتێبیی مەنهەجیش بۆ ئەوەی قوتابیانی بەشی فەلسەفە بە زمانی عەرەبی سوودی لێوەربگرن، 9 كتیبی مەنهەجیشی داناوە، ئەمە وێڕای ئەوەی چەندین دیراسەو توێژینەوەی فەلەسەفی لە گۆڤارە فیكرییەكانی وەك (الاتحاد الاشتراكي، اقلام، افاق جدیدة، الفكر العربي المعاصر، المستقبل العربي) بڵاوكردووەتەوەو یەكێكە لە بەرێوەبەرانی گۆڤاری ( المشروع) یش.ئەمەش دەقی دیمانەكەی رۆشنبیری گەورەی عەرەب محەمەد سەبیلایە لەگەڵ گوڵاندا.

گوڵان: لە دەسپێك و بەر لە هەر شتێك، دەمانەوێ بپرسین: ئاخۆ محەمەدسبیلای بیرمەند دوای تێپەڕ بوونی یەك ساڵ بە سەر بەهاری عەرەبدا، واقیعی ئێستا چۆن دەبینێت؟
محەمەد سەبیلا: واقیعی عەرەبی تا رادەیەكی زۆر واقیعێكی ئاڵۆزە، بكەرانی رابردوو و هیواكانی ئایندە كاری تێدا دەكەن، ئەم ململانێ دوور و درێژە لە قووڵایی هۆشیاریی عەرەب و لە قووڵایی مێژووی عەرەبدا لە نێوان شەوق و رەونەقی بەهێزی رابردوو و رەونەقی ئێستا و واقیعی ئێستای جیهان وەك مەرجی هەبوونە، دەخاتەڕوو. ئەوەی لە كۆمەڵگاكانی ئەمڕۆی عەرەبدا دەیخەینەی گەڕ، دەبێ ساكارانە نەیخوێنینەوە، مەبەست خوێندنەویەكی رووكەشانەیە كە تەنیا بە خوێندنەوەیەكی دەقاوەدەقی رواڵەتەكان بەسی لێ بكات. گوتەی گونجاوی فەلسەفیانە بۆ خوێندنەوەی واقیعی ئێستای عەرەب «گوتەی فێڵ»ـە، فێڵی مێژوو، مەبەستیشم لە «گوتەی فێڵ» بە واتای ئایدیالیستانەی هیگڵی ئان وتای عەقڵانیی ئەو نییە، بەڵكوو بە واتایەكی دی كە پتر لە وێنای جیۆستراتیژییەوە نزیكە. «فێڵی مێژوو» بۆمان رووندەكاتەوە كە رواڵەتی مێژوو شتێكە و قووڵایی ئەویش شتێكی دیكەیە، یان گوتاری رووداوەكان شتێكە و ئەوەی لە قووڵایی ئەوانیشدا لە گەڕدایە شتێكی دیكەیە، جا چ لە ئاستی خواستەكان بێت یان لە ئاستی ئاكامەكان یان لە ئاستی هەموو وەرچەرخانەكاندا بێت. ئەوەی ئەمڕۆ روو دەدات بە لای زۆر لە خوێنەران و شرۆڤەكاران و ستراتیژناسانەوە، كە پێیان وایە ئەم لێشاوی راپەڕینەی جەماوەری عەرەب، كە رەنگە بووەتە هۆی وەگیركردنی هەندێك ئەنجامی سیاسی لە رووی رووخاندنی چەندرژێمێك یان رووخاندنی كەسان یان شتێكی لەو جۆرانە، ئەمە جووڵە و راپەڕینێكە وەك تەوژمی هێنانی مژدەی دیموكراسی و مژدەی نوێخوازی و مژدەی رۆشنگەری و مژدەی پێشكەوتنن، بەڵام مەسەلەكە زۆر لەوە قووڵترە، هەڵبەت خۆ رەنگە شتانی شاراوە هەبن،پاشان قووڵایی مێژوو و قووڵایی گەلان دەردەكەوێن. بە واتای ئەوەی، رەنگە ئێمە بەری رەنجی ئەو هیوا و چاوەڕوانییە نەچنین كە بەو وەرچەرخانانەمان بەستووە، ئەوانە بێ گومان وەرچەرخانن، گومانی تێدا نییە راپەڕین و جووڵەن، گومان لەوەشدا نییە كە هەژاندنی رژێمەكانە، بەڵام ریشەی قووڵی كەلتوور و هزر و ویژدان، رەنگە وەك مەرج و بنیاد بمێننەوە كە بە شێوەیەكی نەگۆڕ مێژووی عەرەب كۆنترۆڵ بكەن. وێڕای ئەوەی هیوای دیموكراسی نوێخوازی و عەقڵانی و رۆشنگەری و داماڵینی بە چاوبڕینە جیهان و گەلێك گوتەی دیكەی فەلسەفی لە ئارادان، هەڵبەت هەنگاوی كردەنیی مێژوو، وەك هەڵبژاردنەكانی ئێستا لەهەر یەك لە توونس و مەغریب و میسر، هەروەها رەنگە وەرچەرخانەكەی لیبیاش، نیشانەی ئەوەن كە ئەو هێزە سیاسیانەی ئاكامی ئەم وەرچەرخانە و ئەم راپەڕینە سەرسەختانەی عەرەب، هێزگەلی نەریتانەی ئیسلامی و رەنگە ئیسلامیانی نوێخواز چنیبێتیانەوە. هەڵبەت خۆ ناڵێم ئەمە هەنگاوێكە بەرەو دوا، بەڵام ئەمە هەنگاوێكە تێیدا هەنگاو بەرەو دواوە و هەنگاو بەرەو پێش تێكەڵ بە یەكدی دەبن، یان هەنگاوێكی ململانێیە یان ئەوەتا رەنگدانەوەی ململانێیە لە نێو كۆمەڵگای عەرەب، لە نێوان ئارەزوویەك بۆ پێشكەوتن و بۆ نوێ بوونەوە و بۆ دیموكراتیزە بوون، بەڵام هەروەها ئارەزوویەك بۆ دەست گرتن بە ناسنامە و گەڕانەوە بەرەو رابردوو تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەكی نوێش بێت. هەر بۆیە دەڵێم «خوێندنەوەی فێڵاوی»، مەبەستیشم «خوێندنەوەی فێڵاوی»یە واتە خوێندنەوەی هۆشیارانە یان خوێندنەوەی نائایدیۆلۆژی یان خوێندنەوەی تارادەیەك ناتێكۆشەرانە بۆ ئەوەی كە روو دەدات، چونكەخوێندنەوەی تێكۆشەرانە خوێندنەوەیەكی سەرگەرمانەیە، بایەخ بە رۆڵی گەلان و كاراییان دەدات، بەوەی كە مێژوو هەموو خواست و هەمووهیواكان بەدی دەهێنێت. جا دەڵێم، ئەوەی روو دەدات وەگەڕ كەوتنە، رواڵەتێكە لە رواڵەتەكانی وەگەڕكەوتن و هەوڵێكە بۆ هەنگاونان بەرەو پێش، وێڕای هەبوونی ململانێیەك كە لە هەبوونی هێز و تەوەزەلی لە مێژوودا سەرچاوەی گرتووە، تەوەزەلیی بایۆلۆژی و هزری و دەزگایی، تەوەزەلییەك كە دەتوانم بڵێم دنیایی و رەگاژۆیە، هەروەها گرەوێكە لە سەر پەرەپێدان و كارا كردنی لایەنانی ئەرێنی یان لایەنانی پێشكەتنخوازانە لەم وەگەڕكەوتنە قووڵەدا.



گوڵان: لە گەرمەی ئەو گۆڕانانەی جیهانی عەرەبدا، دەبینین پارتەكانی ئیسلامی لە هەڵبژاردنەكاندا بە شێوەیەكی بەرچاو پێشكەوتوون و سەرلیستی براوەكانن بە تایبەتی لە هەڵبژاردنەكانی میسردا، ئایندەی میسر لە سایەی وەپێش كەوتن و دەسەڵاتی ئیخوانی موسلمین و سەلەفیدا چۆن دەبینی؟
محەمەد سەبیلا: من گوتم ئەمە هەنگاوێكی فێڵاوییە، بەواتای ئەوەی بە رواڵەت ئیسلامییەكان سەردەكەون، ئیسلامییەكانیش كە سەردەكەون ئەوا سەركەوتنەكان بە پێی هەلومەرجێكی نوێی سیاسی و هزری و نێودەوڵەتییە، ئەوان دەكەونە بن داوای خۆ گونجاندن لەگەڵ دیموكراسیدا، چونكە ئەوان بە سایەی دیموكراسی و لە چواچێوەی مەرجی دیموكراسیدا سەركەوتن، ئەوان لە ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆ و بە گرێبەستیش وابەستەی دیموكراسین، چونكە دیموكراسی سەبارەت بەوان پەیژەیەك نییە كە دوای ئەوەی پێیدا سەر دەكەویت پاڵێكی پێوە بنێیت و بیخەیت، چونكە دیموكراتی تەنیا ئامڕازێك نییە، بەڵكو دیموكراتی خواست و هیوا و كەلتوورە و رەنگە تارادەیەك مەبەستیش بێت، مەبەستە لەبەر ئەوەی دیموكراتی تەنیا ئامڕازێكی رووت نییە. بۆیە، پێموایە هاتن یان سەركەوتنی ئیسلامییەكان خۆ خزاندنە بۆ نێو كێشمەكێشی دیموكراسی، هەر هەموویان لەو وڵاتانەدا داوای دیموكراسی دەكەن و بانگی بۆ رادەدێرن، هەروەها بە لای كەمەوە لە سەر ئاستی هۆشیاریی روون و بەرچاودا ئاشكرای دەكەن كە ئەوان دیموكراسییان دەوێت، ئەوان هەندێك جار لە پێناو داكۆكی كردن لە دیموكراسی پێشبڕشكێ دەكەن بەوەی كە دەڵێن رەوتەكەی ئەوان پتر وابەستەی دیموكراسییە، وەك ئەوەی ئێمە لە بەردەمی بازاڕی سەودا كردن بین بە دیموكراسی. كەواتە ئەمە هەنگاوێكی مێژووییە بە ئاراستەی كارا كردنی قەناعەتی ئایینی كە تێكەڵ بە دامودەزگای دیموكراسی و كەلتوور دیموكراسی ببێت. پێشم وایە ئەمە شتێكی ئەرێنیی لێ دەكەوێتەوە چونكە هیچ رێیەكی دی لە بەردەم ئەو رەوتە ئیسلامیانەدا نییە بێ لەوەی بیسەلمێنن كە ئەوان توانایان هەیە، نەك هەر لە تێگەیشتن لەدیموكراسی، بەڵكو توانای كارا كردن و دەست پێوە گرتنی دیموكراتیشیان هەیە. لە بەر ئەوەی لەرووی مێژووییەوە، چاودێریی كۆمەڵایەتی و ناوخۆ و نێودەوڵەتیی گتشتییان لە سەرە، بەسەریاندا دەسەپێنێت كە دیموكراسی هەرس بكەن،. دیموكراسی لە بواری سیاسیی خۆیدا، هەرچەندە خواستی جەماوەرە، جەماوەری عەرەب لە هەموو وڵاتانی عەرەبدا لەم راپەڕینەدا ئامانجیان دیموكراتی بووە، هەڵبەت دیموكراتی بە پلەی یەكەم جووڵە یان خواستێكە لە پێناوی دەسكەوتی دیار و بەرجەستەدا، لە پێناو باشكردنی ئاستی بژێوی و ژیان، لە پێناوی كاردا، لە پێناوی باش كردنی داهاتدا، لە پێناو باش كردنی رەوشی جڤاكی و نیشتەجێ بوون و هی دیكەش، خواستی دادی كۆمەڵایەتی، خواستی بنەڕەتیشی خواستی ماددیانەی كۆمەڵایەتییە. جا بژاردە دێن، جا چ بژاردەی نوێخواز بن یان بژاردەی ئیسلامی، بۆ ئاراستە كردن یان رەنگە كۆت و بەند كردنی ئەو خواستانە و مۆركێكی سیاسییان پێ دەدات. هەر بۆیە، ئەو چوارچێوەیەی كە ئەو خواستانەی دەچێتە نێوەوە مەرجی دیموكراسییە بەتایبەتی لە كایەی سیاسەتمەداراندا، بەوەی هەرچەندی بە قووڵدا بچین دەبینین هاووڵاتیی ئاسایی عەرەب، تەنانەت لەو كاتەی وابەستەی شكۆی توراس دەبێت، ئەوەی كە لە سەرانسەری جیهانی عەرەبدا ئەمڕۆ پێی دەڵێن چاڵەكە یان سووكایەتی، ئەوا خواستەكانی گرێدراوی كۆمەڵگای مەدەنیی بەكاربەری هاوچەرخ دەبێت، واتە خواستگەل و مەرجێك كە كار و دەستەبەر كردنی ماف دەگرێتەخۆ، لەگەڵ ئەوەی كە كاری بنەڕەت ئەوەیە كە یەكەم مافەكانی ژیان بەدەست بێن، لە لایەكی دیكەشەوە مافی سیاسی. پێم وایە ئیسلامییەكان لەم هەلومەرجە مۆلەقەی مێژوودا هاتن، كە ئەوان لە لایەك بەرهەمی دیموكراسین، واتە بەرهەمی هەڵبژاردنن، واتە بەرهەمی رووداوە سیاسییەكانن، لە لایەكی دیكەوە جۆرێك لە، رەنگە ناتەبایی لە نێوان كەلتووری سیاسیانەی دەزگای دیموكراسی، تەنانەت رەنگە لە نێوان سەراپای كەلتووری تازەی سیاسی و كەلتووری ئیسلامی یان ئیسلامی سیاسیدا هەبێت، ئەو كە تا ئێستا رەنگە هەندێك ئاستەنگی هەبێت لە رووی خۆگونجاندن لەگەڵ كەلتووری نوێ و هزری نوێدا، وەك ئەوەی مەیلێ هەبێت بۆ بەكار هێنانی لایەنی ئامراز و قوراسیی نوێخوازیی سیاسی و لادانی لایەنی هزری یان رەت كردنەوەی لایەنی هزری و كەلتووریی ئەو. ئەوان بە قووڵی دەكەونە نێو ئەو جیاوازی و جیاكارییەوە و دەشبینن كە دیموكراسی كەلتووری خۆی دەسەپێنێت، قبووڵ نییە و ناشكرێ دیموكراسی لە كەلتوورەكەی دابماڵدرێت، ناشكرێ میكانیزم و تەكنیكی هەڵبژاردن و رێكخستەكەی لە كەلتوورەكەی جیا بكرێـەوە، ئەو كەلتوورەی بەندە بە وێنا كردنی عەقڵانیانە بۆ مێژوو، هەروەها وێنا كردنی عەقڵانیانە بۆ مرۆڤ، هەروەها بەندە بە رێكخستنی ئیرادە و بە شێوەیەكی گشتی رێكخستنی كۆمەڵایەتییەوە.



گوڵان: ئەمڕۆ لە رۆژئاوادا لەبارەی نوێخوازی و پاشەنوێخوازی (مۆدێرنێتە و پۆست مۆدێرنێتە)وە گفتوگۆ دەكەن، هەندێك دەڵێن ئەوان بە پاشە نوێخازی گەیشتوون، هەندێكی دیكە لە قوتابخانەی ئەڵمانی دەڵێن (نوێخوازی) پرۆژەیەكە تەواو نەبووە. ئەگەر باس لەواقیعی ئێستای عەرەب بكەین، ئەمڕۆ ئێمە پێویستمان بە (رۆشنگەری)یە، جا ئەگەر پرسیارەكەی (كانت)دووبارە بكەینەوە: ئاخۆ سەبارەت بە گەلانی عەرەب و ئیسلام (رۆشنگەری) چییە؟
محەمەد سەبیلا: بەڵێ، یەكەم: جۆرێك لە رەت كردنەوە هەیە، لە نێو كەلتووری عەرەبدا بە شێوەیەك لە شێوەكان هزری رۆژاوا رەت دەكرێتەوە، جۆرێك لە هەڵچوون و جۆرێك لە نارەزایشی هەیە و هەندێك جار جۆرێك لە رەت كردنەوەش هەیە بە پلەی جۆراوجۆر، ئەوجا چ لە رێی وەرگێڕانەوە بێت یان لە رێی تێگەیشتنەوە. لە نێو ئەو شتانەی كە لە جیهانی عەرەبدا ناڕۆشنییەكی حەیابەرانەی تێدایە، ئەو ترسەیە لە نوێخوازی و پاشەنوێخوازی، من لام وایە وەك ئەوەی كارەكە پەیوەندیی بە قۆناغی زەمانەوە هەبێت، وەك ئەوەی نوێخوازی لە ساڵی 1850دا یان شتێكی لەو جۆرە دەستی پێ كردبێت و لە شەستەكانی سەدەی بیستەمیش یان شتێكی لەو جۆرە كۆتایی هاتبێت. نوێخوازی لە وێنای فەلسەفی و فسیۆلۆژییەوە، بزووتنەوەیەكی هزریی عەقڵانی بوو، لە رۆژئاوا پەیدا بوو، دەسپێكی لە سەدەی نۆزدە، یان بە گوتەی دیرۆكنووسان، لە سەدەی هەژدەمەوە بوو، ئنجا بە جیهان بڵاو بووەوە. ئەو هەڵگری وێنایەكی دیاری كراوە بۆ جیهان و وێنایەكی دیاری كراو بۆ مرۆڤ و وێنایەكی دیاری كراو بۆ مێژوو. ئەم وێنایەی نوێخوازی هێنای تا ئێستا لە كاردایە و هێشتا بەهێزە و تا ئەم كاتە ئامادەیە، چونكە بە شێوەیەكی، رەنگە ریشەییانە، وێڕای وێنای نەریتیانە بۆ زەمان و بۆ مێژوو و بۆ مرۆڤ، پەیوەندیی مرۆڤ بە دەوروبەری خۆی لە زەوی و ئاسمان دەبڕێت. ئەم (پارادیگمە)،یان ئەو نموونەیە كە نوێخوازییە لە هەموو ئاستەكانی كەلتووری و تەكنیكی و رێكخستنەوە، واتە سیاسی و دەزگایی. ئەو ئەزموونێكی نوێ و چوارچێوەیەكی نوێیە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا كە هێشتا لە قۆناغی كارایی و كردەنیدایە. ئەوەی پێی دەگوترێت (پاشەنوێخوازی) هەر تەنیا چركەیەك لە چركەكانی نوێخوازی، ئەوە پلەیەكی نزمە، نزم لە پلەكانی نوێخوازی، یان خێرایی چركەیەكە لە چوارچێوەی نوێخوازیدا. (پاشەنوێخوازی: پۆست مۆدێرنێتە) رەت كردنەوەی نوێخوازی نییە، هەرگیز، بەڵكوو پێداچوونەوەیە بە هەندێك لە گۆشە و كەنارەكانی كە گەڵاڵە كراون، یان بە هەندێك لە رواڵەت نموونە یان نموونەكانی یان رواڵەتی بتانەیدا. پێداچوونەوەیە بە هەندێك رواڵەتی چەسپاو و كۆتاییانەی نوێخوازی. بۆیە پاشەنوێخوازی نوێ كردنەوەی نوێخوازی بۆ رزگار بوون لە هەندێك لە كاریگەرییەكانی و لە هەندێك لە ئایدیالیەكانی یان رزگار بوون لەو شتانەی پێوە لكاون، كە فەیلەسووفی فەرەنسی ناوی ناوە.... رزگار بوون لە حەكایەتی گەورەی نهێنی یان لە وێنای مەزنی جڤاكیانە بۆ مێژوو و پێشكەش نەكردنی نوێخوازی وەك ئایینێك بێت، هەروەها دیدێكی نوێ كە ئەوەی عەقڵانییە دەیگرێتە خۆ و پێداچوونەوەی دیكە بە نوێخوازیدا. (پاشەنوێخوازی لە رۆژئاوادا) تازە كردنەوەی نوێخوازییە، پتر چاوخشاندنەوەیە بە هەندێك لە پایەكانی نەك رەتكردنەوەی نوێخوازی. بە داخەوە، هزری عەرەبی و زمانی عەرەبی ئەم وەهمانە برەو پێ دەدەن، چونكە پەیڤی (پاش: پۆست) لە زمانی عەرەبیدا ئەو واتایە دەخاتە زەینەوە وەك ئەوەی ئێمە لە نوێخوازی دەرچووبین و چووبێتینە قۆناغی (پاش: پۆست)ـەوە. ئەمەش وەهمێكی گەورەیە، هەڵبەت سەرباری شرۆڤەی رووكەش و تێگەیشتنی رووكەشانەی لاوەكییەوە. هەروەها دەشڵێم ئەو كورت و چڕە پێشكەش كردنە رۆژنامەوانیانە و رۆڵی میدیا لە تەمتومانی هزر و كەلتووردا. لە كاتێكدا (پاشەنوێخوازی) لە قووڵاییدا لە نوێخوازی قووڵترە، چركەیەكە نوێخوازی تێیدا دەستی لە قاوغەكانی هەڵگرتووە، هەروەها لە دەستی لە قاڵب و لە ئەفسانە و لە بتەكانی هەڵگرتووە، چرۆ لۆژیكی خۆی و رێڕەوە لۆژیكی خۆی وەگەڕ خستووە هەروەها تا رادەیەكی زۆر لۆژیكی هەڵوەشێنەرانەشی وەگەڕ خستووە. بە داخەوە ئێمە لە جیهانی عەرەبدا قوربانیی ئەمەین. ئەوەی جیهانی عەرەب و كۆمەڵگاكانی عەرەب پێویستیان پێیەتی زۆر شتە، جیهانی عەرەب یان كۆمەڵگاكانی عەرەب پێویستیان بە رۆشنگەرییە هەروەها بە پاڵدانی بڕێكی زۆر لە عەقڵاندن، پێویستیان بە زیاتر كارا كردنی عەقڵە، چونكە ئەو ململانێیەی لە كۆمەڵگاكانی عەرەبدایە لە نێوانی عەقڵی نەریتی و عەقڵی نوێخوازیدایە، لە نێوانی كەلەپوور وەك هێز و وەك هزر و وەك واتایەكی كۆتایی بۆ جیهان، وەك واتایەكی خۆ جوان كردوو بۆ جیهان و لە نێوانی نوێخوازی و نوێ بوونەوەدا. پێویستی بە دیدێكی رەخنەگرانەی نوێخوازە بۆ خود و كۆمەڵ و مێژوو و مرۆڤ و گەردوون و هەمووشتێك هەیە. هێشتا ئەو كەلتوورە نەریتپارێزەی عەرەب لە هەموو كۆمەڵگاكانی عەرەبدا كەلتوورێكی بەهێز و جێگیر و ژێر ئەركە، یان لە ژێر كۆنترۆڵی ئەم رەوت یان ئەوی دی، ئەم لایەن یان ئەوی دی. هێشتا، وەك ئەوەی یەكێك لە بیرمەندانی مەغریب كە دكتۆر عەبدوڵڵا ئەلعەیزە، روونی كردەوە كە مەزهەبی سوننە لە ئیسلامدا مۆركی فەرمیی پۆشی و بووە دانەی یەكەمی ئیسلام، وەك ئەوەی ئیسلام هەر بۆ خۆی ئیسلام بێت. بە واتای ئەوەی ئایین و كەلتووری ئایین هێشتێكی سەرپێییانەی نەخستە روو و نەچووە جیهانی لێكدانەوە و جیهانی فرە واتاوە. ئێمە تا ئێستا لە دنیای یەك واتا و یەك بیرۆكە و یەك جیهان و یەك رەوتدا دەژین، هەڵبەت ئەوە لە لایەك، ئەویش لە گۆشەی بنیادی هزری ئایینی و لە گۆشەی فسیۆلۆژیا و لە گۆشەی زاڵ بوونی زانایانی ئایین و هێزگەلی نەریتی بە سەر ئەو هزر و ئەو ئایینەدا، هەڵبەت ئەویش هاوبەند لەگەڵ هێزگەلی سیاسیی باڵادەست، چونكە هەماهەنگییەك لە نێوان لێكدانەوەیەكی دیاری كراوی كەلتوور و لە نێوان بەكارهێنانی سیاسیدا هەیە، ئەو بەكارهێنانە سیاسییە كە گرووپ و بژاردەیەك و رەنگە چینانی دەسەڵاتدار سوودی لێ ببینن. جیهانی عەرەب پێویستی بە چەندین شت هەیە، پێویستیی پارسەنگ دانەوەی نێوان قورسایی نەریتی چەسپاو و پلیشێنەر و نێوان پێویست بوونی عەقڵ هەیە، واتە پێویستیی هەبوونی رەخنە و نوێ بوونەوە و پشكنین و توێژینەوە و پێداچووەنەوەی شتانی سەلماو و پێداچوونەوە بە گەلێك شتی بەدیهی. بە داخەوە تا ئێستا رابردوو و نەریتی و لێكدانەوەی نەریتیانە باڵادەست و زاڵن، هەر شتێك ئەو بنیادە نەریتیانە لە ئاستی جڤاكی و لە ئاستی سیاسی و لە ئاستی هزری و كەلتووریدا بهەژێنێت، هەرچەندە ئاستی دواییان لە هەمووان قووڵتر و زەحمەتترە، هەموویان هەژانێكن دەكرێ سوودیان هەبێت بۆ بزواندنی شتانی چەقبەستوو و جووڵاندنی قافڵەكان، چونكە ئێمە لە بەردەم كۆمەڵگای گەنیوداین، جا چ بە رواڵەت كەوتبێتە بەر جووڵەوە، بە رواڵەت كودەتا و وەرچەرخان و ململانێ روویدابێت، بەڵام لە قووڵاییدا رێڕەوی رووبارێكە هەر وەك خۆیەتی و نەگۆڕاوە.



گوڵان: ئێوە باسی رەخنەتان كرد، بە گوێرەی قوتابخانەی فرانكفۆرت بە تیۆریی رەخنە دەگوترێت (تیۆریی كۆمەڵ)، وەك ئاشكرایە قوتابخانەی فرانكفۆرت بە سێ قۆناغدا تێپەڕ بوو، جیاوازیی نێوان هەر سێ نەوەكە: لە (ماكۆز)ـەوە تا (هابرماس) چییە؟
محەمەد سەبیلا: بەڵێ، قوتابخانەی فرانكفۆرت قوتابخانەیەكی دیارە لە مێژووی هزری ئەڵمانی و لە مێژووی هزری سیاسیدا، چونكە قوتابخانەیەكە هەموو كەلتووری رۆژاوای لە ئامێز گرتووە، جا چ لە رابردووی یان ئێستای، ئەو هزری ماركسی و هزری فرۆیدی و هەموو بەشدارییەكی هزری مرۆڤایەتی و بە تایبەتی هزری ئەڵمانی و هەروەها كەلتووری (كانت)ی گرتووەتە خۆ، ئەو تا رادەیەك قوتابخانەیەكی رەخنەیی ئیدی (كانتییە)، بەڵام ئەو كانتیزم فراوان دەكات و دەیخاتە نێو رێڕەوی تازەوە و بە دەرهاویشتەی نوێی هزری موتوربەی دەكات. قوتابخانەی فرانكفۆرت رەخنەیەكی سەراپاگیرە لە كۆمەڵگای نوێ، رەخنەیەكی قووڵە جا چ لە لای (هیركهایمەر) بێت بە رەخنە گرتنی لە كەلتوور یان لە لای (ئەدورنۆ) بێت بە رەخنە گرتنی لەوەی ناوی ناوە (ئامرازە عەقڵ) بۆ ئامرازە كۆنترۆڵ و ئامرازە عەقڵانیەتی توند، یان لە لای (ماركیوز) لە رەخنە گرتنی لە (دەست بەسەردا گرتن) هەروەها رەخنە گرتنی لە ئایدیۆلۆژیای باڵادەست و رەخنە گرتنی لە یەك رەهەندی. ئێمە دەزانین كاتێك (ماركیوز) چوو بۆ ئەمریكا خۆی لە بەردەم نموونەی كۆمەڵگایەكی تەكنەلۆژیدا بینی، كۆمەڵگایەك كە تەكنەلۆژیا تێیدا باڵادەستە و كۆمەڵ و كەسان (تاكەكان)ی كردووەتە نموونەی ئامێر، وەك ئەوەی تەكنیك لە ئامێرەكانەوە چووبێتە نێو زەین و رەفتار و نێو كۆمەڵەوە. ئەو بە كەلتووری ئەڵمان رەخنەییانەی خۆیەوە كە بریتییە لە ماركسیزم و فرۆیدیزم و تا رادەیەك نیچیزم و هایدیگەریزم و هی دیكەوە، خۆی لە بەردەم كۆمەڵگایەكی میكانیكیدا دۆزییەوە كە خەوشی سەرەكیی ئەو یەك رەهەندیی ئەوە، یەك رەهەندییش لە لای ماركیوز قبووڵ كردنی واقیعە و قبووڵ كردنی ئەوەی كە هەیە بەوەی كە نموونەیە (ئایدیالە). بەڵام لەم كۆمەڵگا تەكنەلۆژییەدا، نە نموونەو یۆتۆپیا و نەشتێك هەیە، نموونە و یۆتۆپیا واقیعی شتەكەیە. تەكنەلۆژیا یان كۆمەڵگای تەكنەلۆژی توانیی مرۆڤی ئەمریكی و مرۆڤی رۆژاوایی وا بگونجێنێت، كە واقیعی قبووڵ بێت و باسی واقیع بكات و پێشی وا بێت ئەوەی كە واقیعە هەر خۆی نموونەشە و هەر خۆشی هیوایە. هەروەها دڵ و ناوجەرگەی پەیوەندیی نێوان واقیع و نموونەیە. ئەمەش رەخنەیەكی رادیكاڵانەیە و هەر ئەویش توانیی كە شۆڕشی لاوان لە شەستەكان و كۆتایی هەفتاكان لە ئەوروپا و ئەمریكا و رەنگە لە هەموو جیهانیش لە دەوری خۆی كۆ بكاتەوە. بۆ ئەمڕۆش هێشتا نموونەی شۆڕشە بە سەر وێناكانی تەكنەلۆژیادا. هەڵبەت هابرماس میراتگری ئەم كەلتوورەیە، هەرچەندە نوێكاریی زۆری لە تێگەیشتن و لە هەرەسكردن و لە بەكارهێنانیدا كرد، بەوەی ئەو كەلتوورەی هەرسكرد كە درك بە هەمەجۆر تیۆریی پێكەوەڕۆیی و زمان و هی دیكەش دەكات، كە ئەو هەرسی كردوون، هەروەها مۆركی یاساییانە و رەهەندی مافناسانەی و چەمكی رەخنەشی فراوانتر كرد و بانگەشەی بۆ رزگاربوون لە چەمكی كلاسیكیانەی عەقڵ كرد، عەقڵی ئەوروپی وەك عەقڵێكی ئامرازانە و ناپێكەوەڕۆ. ئەو داكۆكی لە پێكەوەڕۆیی و عەقڵی پێكەوەڕۆ دەكات و بانگەشە بۆ دەرچوون لە چەمكی خود یان چەمكی عەقڵی لە (كانت) بە میرات ماوە سەبارەت بە (دیكارت) دەكات. ئەو عەقڵەی كە ئامرازانە و داخراو و سەپێندراوە نەك عەقڵی پێكەوەڕۆ. لەبەر ئەوەی چەمكی نوێگەریی فراوان كرد و رەهەندێكی یۆتۆپیی پێدا تا ئەوەی بڵێ كە نوێخوازی هێشتا كارا نەكراوە، هێشتا گەلێك دەرهاویشتەی تێدایە و زۆر مژدە و بەڵێن و چاوەڕوانیی هەڵگرتووە، بە تایبەتی ئەگەر ئامرازە عەقڵمان بە پێكەوەڕۆ عەقڵ موتوربە كرد و ئەگەر چەمكەكانی خۆمان فراوانتر بكەین. ئێمە دەزانین كە هابرماس رەخنەی سەختی لە رەوتەكانی پاشەنوێخوازی لە فەرەنسا گرت بە تایبەتی لە رەوتگەلی فەلسەفیانەی فۆكۆ و دۆلۆز و هی دیكەش، كە جۆرێك لە نەبوونایەتیی نیچەییان تێكەڵ كرد هەروەها رەت كردنەوەی نوێخوازی لە لایەن نیچەوە، كە گوتیان نوێخوازی و پاشەنوێخوازی كۆتاییان هاتووە. هابرماس لە روانگەی كلاسیزمانە یان عەقڵانیەتی كلاسیزمانەی خۆیەوە ئەوە بە پڕوپاگەندە دادەنێت، ئەو بە رەوتی پەشێوخوازی و نەبوونایەتی و رەوتی. مێژووییانەیان دادەنێت، كە كەوتوونەتە بن كاریگەریی لێكدانەوەی مامۆستا نیچە و فرۆید و ئەم رەوتە نەبوونخوازانە. خۆ رەنگە هابرماس وەك جێگرەوە و نەوەی دوای ئەویش لەم كاتەدا بڵێن كە عەقڵانیەت یان نوێخوازیی بارگاوی بە عەقڵانیەت بە شێوەیەكی بەس بۆ خزمەت كردنی زاڵەكەی تێكەڵ كراوە، دەبێ بەرەڵڵا بكرێت و بكرێتەوە و فراوان بكرێت چونكە پرۆژەیەكی بێ كۆتاییە. هەر خۆشی دەڵێ نوێخوازی پرۆژەیەكە تەواو نەبووە، بە واتای ئەوەی پرۆژەیەكی مەودا فراوان و دوورخایەنە. ئێمەش لە جیهانی عەرەبدا پێویستمان بە سوود وەرگرتن لە هزری رۆژاوا و بە تایبەتی لە هزری ئەڵمانی هەیە، چونكە هزری ئەڵمانی پێشەنگە و بە بیركردنەوەیەكی قوولی فەلسەفیانە لە پرسی نوێخوازی دەڕوانێت، ئەویش نەك لە گۆشەی فسیۆلۆژیانەی و نە لە گۆشەی ئابووییانەی و تەنانەت نە لە گۆشەی سیاسیانەیەوە بە تەنیا، بەڵكوو لە بنەماكانی هزرییانەیەوە، دەتوانم بڵێم بنەماكانی میتافیزیكیانەیەوە. پیاوەتیی هزری ئەڵمانی، هەڵبەت لێرەدا كە چووەتە نێو واتاكانی قووڵی نوێخوازییەوە، وەك وێنا كردنێكی جیهان و وەك وێنا كردنی بەژن و پێكهاتەی خودانە و عەقڵانیانەی و گۆڕینی روانین بۆ جیهان و شتانی دیكەش كە لێرەدا بوار نییە بە درێژی باسی بكەین. فەیلەسووفانی ئەڵمان چوونە قووڵایی فەلسەفەی نوێخوازییەوە، ئەمەش شتێكی دەگمەنە لە مێژووی هزری مرۆڤایەتیدا، چونكە ئەمە لە نێو فەلسەفەی فەرەنسیدا دەنگدانەوەی نییە، خۆ رەنگە لە فەلسەفەی فەرەنسی، هەروەها لە فەلسەفەی ئینگلیزیدا وەگەڕ خراوە. بەڵام ئەم هەموو هەوڵدانە قووڵانەی فەلسەفە كە خاوەن مۆركی تایبەتن ئێمە لە جیهانی عەرەبدا لێیانەوە دوورین، تەنانەت لە وانەو واتاكانی قووڵی ئەوانیشەوە دوورین.



گوڵان: قسەمان لە رەخنەوە بۆ رۆڵی رۆشنبیر دەگوازینەوە. بە گوێرەی قوتابخانەی هابرماس دەبێ رۆشنبیر لە نێو فەزای گشتیدا بێت، بە گوێرەی تێگەیشتنم لە هابرماس پێم وایە ئەو داوا لە رۆشنبیر دەكات هاوسەنگی لە نێوانی تیۆری و كرداردا رابگرێت. محەمەد سەبیلای بیرمەند لە چوارچێوەی تیۆری و كردارەوە چۆن دەڕوانێتە رۆشنبیر؟ بە واتای ئەوەی رۆشنبیر چۆن دەتوانێ لە نێوانی تیۆری و كرداردا هەماهەنگی و گونجان بكات؟
محەمەد سەبیلا: بەڵێ، هابرماس میراتگری كەلتووری فرانكفۆرتیە، هەروەها ئەو تا رادەیەك ماركسییە. بۆیە ئەو باوەڕی بە رۆڵی بژاردە و رۆڵی بژاردەی رۆشنبیران هەیە، جا چ بژاردەی سیاسی بێت یان هی دی. بە شێوەیەكی سەرەكی باوەڕ بە رۆڵی بژاردەی رۆشنبری و رۆشنبیران یان ئەنتلجنسیا. هەڵبەت هابرماس لەگەڵ لێكدانەوەی كرداریانە یان حیزبیانەی ماركسیزمدا ناڕوات،... بە تایبەتی وەك ئەوەی لە ماركسیزمی ئیتاڵیدا دەیبینین لە لای (ئەنتۆنۆ گرامشی) كە باس لە رۆشنبیری ئۆرگانی دەكات بەوەی ئێشكگر و ماندووە. هابرماس تەرزە چەمكێكی رۆشنبیر و ئەنتلجنسیای لە ماركسی بە میرات بۆ ماوەتەوە بەڵام لەگەڵ لێكدانەوەی ریزپەڕانەش ناڕوات كە لە فەلسەفەی فەرەنسی ولە فەلسەفەی ماركسی و ئیتاڵیدا دۆزییەوە، كە ئاماژە دەكەن بەوە تا رادەیەك رۆشنبیر وەك ئەوەی پەیامبەر بیت. وەك ئەوەی پێشەنگێك بێت لە پێشەنگەكانی مێژوو، چونكە رەوتی دیكەی فەلسەفی و هزری هەن روونی دەكەنەوە كە رۆشنبیر بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی و مرۆڤێكە یەكەم پابەندی مەرجی دیاری كراوی كۆمەڵایەتی و مێژوویی و دەروونیشە، پێویستیی خۆی هەیە. بەم جۆرە هێشتنەوەی مۆركی نموونەییانە و ئەفسانەییانەی رۆشنبیر و بە ئەفسانە كردنی ئەو، كە توانایان هەیە رۆڵی كارای مێژووییانە بگێڕێن، لەم حاڵەتەدا ئیدی هیوا و كار تەنیا لە گەردنی رۆشنبیر بەوەی دڵسۆزە مایەوە، وەك ئەوەی پەیامبەری رزگاركەر بێت یان ئەوەی خوداوەندی تازەیە كە رزگار بوونی لێ چاوەڕوان دەكرێت، بەوەی بە زرنگیی هزریانەی و توانای عەقڵیانەی خۆی دەتوانێ رێی بەرەو ئایندە بكێشێت و رێی بەرەو كۆمەڵگای چاوەڕوان كراو دیاری بكات. پێم وایە هەڵوێستی هابرماس لێرەدا زەروورەتی رزگار بوون لە بە ئەفسانە كردنی پێگەی رۆشنبیر و رۆڵ و كارایی رۆشنبیر داوا دەكات، بە هۆی ئەوەی كۆمەڵ پێویستی بە پێشەنگ و سەركردەی تازە هەیە كە لە زۆر لە لایەن دەیبینێتەوە، هەروەها رەچاو كردنی مەرجە كۆمەڵایەتییەكانی رۆشنبیران بەوەی، نەك وەك ئەوەی (كارڵ مانهایم) سۆسیۆلۆژیستی ئەڵمان كە ستایشی رۆڵی رۆشنبیری بێ رایەڵی و پەیوەندیی كرد، ئەمەش بەو مانایەی باسی رۆشنبیری بەدەر لە پەیوەندیی كردووە، واتە ئەو رۆشنبیرانەی لە پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی خۆیان ئازادن وەك باڵندەیەك كە بە هیچ هێزێكی راكێشانی موگناتیسانەی كۆمەڵایەتییەوە نەبەستراوەتەوە. بە بڕوای من بەم شێوەیە رۆشنبیر دەچێتە بابەتی بە ئەفسانە كردنی رۆشنبیر و رۆشنبیران و رۆڵی ئەوان. بەڵێ بیرۆكەی رۆشنبیر نیشانەیە بە پێداویستەكانی كۆمەڵ بە تایبەتی كۆمەڵگاكانی عەرەب و موسڵمان، هەروەها پێویستیان بە پێشەنگ و سەركردەش هەیە بە نەریتی نوێخوازییانەوە. ئێمە دەزانین كە لە دەیان ساڵی ئەم دواییەدا تەنانەت سەركردەگەلی سیاسی و هزریی نوێ یان نوێخوازانەش شێوان و لەوتان و چوونە گەمەیەكی دەست تێكەڵ كردن لەگەڵ رژێمەكان و چوونە نێو مشتومڕ و شتانی هاوشێوەی ئەوەوە. من هەمیشە وتوومە كە پرسی ئیسلام و رۆڵی رۆشنبیر بەوەی گوزارشتە لە هیوا پتر لەوەی گوزارشت بێت لە واقیع، ئەو ڕەنگە گوزارشت بێت لە پێداویستی كۆمەڵایەتی. زۆر پێدوایستی كۆمەڵایەتی هەن پڕ نەكراونەتەوە چ لە لایەن زانایانی ئایینەوە بێت یان لە لایەن سیاسەتمەدارانەوە، یان ئەوەی سیاسەتمەداران بۆ خۆیان پیشەگەر و پراگماتی و سوودخوازن، لەوانەشە بڵێم هەلپەرستن. ئەم هیوایە بە رۆشنبیران سپێردراوە و پێشم وایە لەم پرسەدا هابرماس، چونكە لەم بابەتەدا هابرماس ئامادەیە. ئامادەبوونی هابرماس سوودی هەیە بۆمان تا سنوورێك بۆ شتانی نموونە (ئایدیال) دابنێین، واتە چوارچێوەی مۆركی ئایدیالیستانە، یان ئەوەی چوارچێوەی ئەفساندنی مۆركی ئەفسانەی بە سەر رۆشنبیر و رۆڵەكەیدا سەپاند.



گوڵان: لە كتێبەكەدا (سووڕگەكانی نوێخوازی) دەڵێی فەلسەفە تەنیا گەشتێك نییە بە ئاسمانی چەمكی رووتدا، هەروەها تەنیا رامان نییە لە چەمكی گەورەی وەك عەقڵ و ئازادی و چارەنووسی و هی دیكە، بەڵكوو ئەو هەروەها كرانەوەیە بە رووی واقیعدا بۆ تێگەیشتن لە پێكهاتە و رەوتەكانی. پرسیاری ئێمە لەبارەی ئەم گوتەیەیە: كوانێ رۆشنبیری عەرەب لە روانگەی ئەم گوتەیەوە؟
محەمەد سەبیلا: رۆشنبیر گەڕیدەی نێوانی ئەم گوتانەیە، چونكە چەندین نموونەی رۆشبیری عەرەبمان هەیە، رۆشنبیری ئایدیۆلۆژیست هەیە و زۆریشن، جا چ ئەوانە بە ئایدیۆلۆژیستی ئایین بێت یان ئایدیۆلۆژیستی بۆ نموونە ماركسی یان نوێخوازی یان شتی دیكەی لەم جۆرە بێت، رۆشنبیران تا رادەیەكی زۆر بە ئایدیۆلۆژی كراون. رۆشنبیری سەربەخۆی رەخنەكاری هۆشیار بە ناچارییەكانی مێژوو، بە هەڵبژاردنی كەلتووری، ئەو رۆشنبیرەیە لە واقیعدا رۆشنبیرێكی سەرگەردانە، بە رادەیەكی زۆر رۆشنبیرە و كڵۆڵیشە، یان ئەو گوزارشت كردنە لە كڵۆڵیی هۆشیاری و بێداری. بۆ؟ چونكە كۆمەڵگا یان ململانێیەكانی كۆمەڵگای عەرەب (حیزبایەتی) و لاگیری بە سەریدا دەسەپێنێت كە سەربەخۆ نەبێت. یەكەم بە سەریدا دەسەپێنێت كە ئایدیۆلۆژی بێت. دووەم دەبێ گرووپاوی بێت یان ئەوەی بژاردەیەكی حیزبی و شتی لەو جۆرەی بە سەردا دەسەپێنێت. ئەگەر ئەوە بەجێ نەگەیەنێت ئەگەر قوربانی نەدات و ئەگەر مەرایی نەكات، دەبینی دەكەوێتە بەر تیری رەخنە و نكووڵی لێ كردن. بەدەست هێنانی توانای شرۆڤە كردنی رەخنەگرانە و مەیلداریی هزری، دەبێ دەست لە پرسگەلی مێژوویی و پرسگەلی وەك ئەو. بێلایەنی بە واتای دانەخران بە خێرایی و لە پشتیوانییەكی بە پەلە بەو ئاراستە پراگماتییە یان ئەوی دی، بە ئەندازەی ئەوەی داوای لێ دەكرێت كە رەچاوی بەرژەوەندیی مێژوو یان بەرژەوەندیی عەقڵ بكات. وەك چۆن هیگل دەیگوت، فەلسەفە یان هۆشیاریی فەلسەفی گەورەترین و قووڵترین گوزارشتە لە هۆشیاریی مێژوویی، یان ئەوەی فەلسەفە هەر خودی خۆی چاخ و سەردەمە لە رێی هزرەوە. هەربۆیە رۆشنبیری راستەقینە، ئەگەر دەرفەت هەبێت بۆ دروست بوونی رۆشنبیری راستەقینە كە بەر حوكمی ئەم جۆرە مەرجە توند و گردەبڕانە نەبێت، ئەوا ئەوە بە قووڵی بیر لەواقیع دەكاتەوە. وەك نموونەیەك بۆ ئەم پرسە باسی دیاردەیەك دەكەم كە زۆر چاك پێی ئاشنام، چونكە تایبەتە بە كەلتووری مەغریب، ئەویش ئەوەیە رۆشنبیرانی گەورە دەستیان هەڵگرت، واتە ئەوەی بۆچوونی سیاسیی تەسكی حیزباتییان كردە نێو دوو كەوانەوە، چوونە نێو ریزی بیركردنەوە لە پرسی مەزن كە ئەوەی واقیع و هزر تێكەڵ دەكات. بۆ نموونە پرسی نوێخوازی، ئەو بە رواڵەت پرسێكی هزریی رووتە، بەڵام لە قووڵایی بیركردنەوە لە نوێخوازی، بیركردنەوە لەواقیع، یان بیركردنەوە لەو میكانیزمانەی كە واقیعی نوێخوازی چۆن بەدی دێت؟ نوێخوازی چ پەیوەندییەكی بە نەریتخوازییەوە هەیە؟ پەیوەندیی عەقڵی نەریتی بە عەقڵی نوێخوازییەوە چییە؟ ئەو پرسانەی رۆشنبیران و فەیلەسووفانی ئێمە لێرە لە مەغریبدا باسیان دەكەن بیركردنەوەیە لەواقیع، چونكە هیچ دەرەتانێك لە بەردەم رۆشنبیری راستەقینەدا نییە، بێجگە لەوەی بیر لە لەواقیع بكەنەوە، یان ئەوەی هەردوو واقیع و هزر ئاوێتە بە یەك بكات و شت لە بەخششی بیری جیهانی بە بێ گرێ و گۆڵ وەربگرێت و بیریش لەواقیع بكاتەوە، چونكە ئەوبیرۆكانە هیچ بەهایەكیان نابێت ئەگەر بۆ تێگەیشتن لە واقیع نەخرێنە گەڕ هەروەها بۆ بەردانی رۆشنایی بە سەر واقیعی كۆمەڵایەتی و ژیانی كۆمەڵگاكانی عەرەب بەكار نەیەن. رۆشنبیر هەردەم لە كۆمەڵگای زیندوو دەمێنێتەوە، ئەویش هەرچەندی گرێدراوی كاروباری گشتی و ئێستا و دیرۆك بوو، هەروەها بە گەشبینییەكانی ئێستاوە، بەڵام ئامادەبوونی مێژووییانە بۆ شموولییەكان نییە كە وای دابنێن كە مێژوو ململانێیە بەرەو ئایندە لە پێناو بەدەست هێنانی نوێخوازیی زیاتر و لە پێناو بەدی هێنانی پێشكەوتنی زیاتر و لە پێناو دابین كردنی بەشی زیاتر لە عەقڵ و كەلتوور بۆ كۆمەڵ.

گوڵان: دەگەڕێینەوە سەر دەستەواژەكەی هیدیگەر (لەگەڵ و دژ)، وەك ئێوەی بەڕیزیش دەیزانن هابرماس ئەم دەستەواژەیەی بەكار هێناوە هەروەها كارل ئەتۆبلیش. ئێمە لێرەدا نە مەبەستم كارل ئەتوبلە و نە هابرماس، بەڵكو دەمەوێ بڵێم ئێمە ئەگەر ئەم دەستەواژەیەی هیدیگەر (لەگەڵ و دژ) بە سەر كۆمەڵگاكانی عەرەب و موسڵماندا پیادەمان كرد، ئاخۆ بە رای تۆ ئێمە لەگەڵ كێ و دژی كێین؟
محەمەد سەبیلا: ئەم (لەگەڵ و دژ)ە لە رۆشنبریی ئێمەدا واتایەیەكی حیزبی دەگرێتە خۆ. لاگیریی تێدایە (یان و یان، ئەم یان ئەو) ئەو ئاستە هزرییەی كە هەر یەك لە هابرماس و هایدگەر بنەمایەكی پێ دەخەنە روو، بە لای كەمەوە باسی ئەو هەڵوێستە گردەبڕانە (لەگەڵ یان دژ) ناكەن. ئەو هەمیشە وای دادەنێت كە هەموو شتێك دژەكەی تێدا دەبینێتەوە، ئەو بۆ نموونە لە كەلەپوور و لە رابردوودا شتێكی دابڕاو نابینێت كە دەبێ دژی بوەستین و رەتی بكەینەوە، بەڵكوو لای وایە شتێكی بەردەوامە، لە نێو ئێمەدا بەردەوامە لە ژیان و چەمكەكانماندا، لە كەلتوورماندا، ئەو هەمیشە ئامادە دەبێت، هەروەها ئایندەش ئامادە نەبووە بە تەواوی بەڵكوو ئەو بەڕێوەیە. بە هەر حاڵ من لە رێی خوێندنەوەم بۆ هایدیگەر هیچ نا لە رووی گریمانەوە، باسی ئایندەی كرد بەوەی كە دێت كە هێشتا جێگیر نەبووە. هایدیگەر و زۆر لە چەمكەكانی و فەلسەفەكەی هەمووی بەندە بە تێكەڵ كردنی دەرهاویشتەی كاتی و دەرهاویشتەی هاتوو یان چاوەڕوان كراو، ئەو لەو چەشنە نییە كە ئەو جۆرە هەڵوێستە توندەی هەبێت. ئەوە سەبارەت بە ئێمەی عەرەب رەنگە سیاسەتاندن بێت و كاریگەریی نەرێنی بێت یان سیاساندنی ململانێی كۆمەڵایەتییە بە تایبەتی لە ژێر كاریگەریی تیۆرییەكانی حیزبیدا یان حیزبایەتیدا كەوا پێویست مرۆڤ لەگەڵ یان دژ بێت. دەبێ لە رێی چەمكی هایدیگەر و هابرماسەوە، ئێمە (لەگەڵ و دژ) بین، یان ئەوەی شتانێك هەن ئێمەی لەگەڵیانین و شتانێكیش هەن ئێمە دژیانین، نەك وەك ئەو هەڵوێست توند و تەسكەی مێژوو دەكاتە دوو بەش (بەر لەوە و پاش ئەوە). بە داخەوە ئەو وەرگێڕانی فەلسەفەی ئەڵمانی خراپتری دەكات، ئەو لە بنچینەدا قووڵ و ورد و بە زمانی دی زۆر بەرز و ورد گوزارشتیان لێ كراوە، بە داخەوە وەرگێڕانی عەرەبی خراپ و زیانبەخشە، ئەوەش بوو پێشتر ئاماژەم پێ كرد، كە بە گشتی ترس و تۆقینێك لە كەلتوور و فەلسەفەی رۆژاوا هەیە لەنێو كەلتووری عەرەبیماندا، جا بە شێواندنی وەرگێڕانەكان بێت یان ناوردییان یان رەچاو نەكردنی لێكدانەوەی واتاكانی نێویان.

گوڵان: بە پێی ئەوەی گوتت، گەیشتینە ئەوەی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی پێویستی بە رەخنە و رەخنە گرتنە لە عەقڵ، دەمەوێ لە فەیلەسووف محەمەد سەبیلا بپرسم ئاخۆ پرۆسەی رەخنە گرتن لە عەقڵ لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا چییە؟
محەمەد سەبیلا: تۆ دەزانی جیهانی عەرەب و ئیسلام لە سەدەی نۆزدەوە كەوتە باری تێكەڵ بوون لەگەڵ رۆژاوا وگۆڕانەكانی، بە دەسپێك لەوەی لە دەوڵەتی عوسمانی بە چاكسازی ناسرا و داوا لە رۆژاواش كرا چاكسازی بكات، جیهانی عەرەب كەوتە ئەو كارلێككارییەوە، جاری وا هەبووە ئەو كارلێكە هێواش بووە، جاری واش هەبوو خێرا بووە، جاری وا هەبوو روووكەش و جاری واش هەبووە قووڵ،لەگەڵ هاوردە كردنی تەكنیكی جۆراوجۆر لەگەڵ هەوڵی گرتنە خۆی هاوشان لەگەڵ رێڕەوی زانست، لەگەڵ گۆڕانی رۆشنبیری بە تایبەتی وەرگرتن لەبواری سیاسی و دەستوور و پەرلەمان و ماف و شتی دیكەوە. بەڵام وا دیارە سێ ئاست هەبوون كە بوونە مایەی بەرەو پێش چوونی ئەو وەرچەرخانانە، رەنگە ئاستی تەكنیكەكە خێرا بووبێت، لە سەرەتادا هێنان و وەرگرتن و بەكارهێنانی تەكنیك زەحمەت بوو، یان بە هۆی نەریت یان بە گومانی ئایینی كە درایە پاڵی ئێمە دەزانین كە زانایانی ئایینی لە سەرەتاوە هەموو جۆرە تازەگەرییەكی تەكنیكییان رەت دەكردەوە كە ئیدی لەمڕۆ بە دواوە كەس مشتومڕ لەبارەی ئینتەرنێتەوە ناكات هەروەها مانگی دەسكرد و شتی دیكە. نوێگەریی تەكنیكی زوو دزە دەكات. نوێگەریی سیاسی دوای چاوەڕوانییەكی زۆر لە قۆناغی گواستنەوەدایە بۆ جیهانی عەرەبی و ئیسلامی ئەویش لە پاش تەگەرە و لە پاش ئەوەی گوترا كە شوورای دیموكراسی رەت دەكاتەوە، دەشزانین ئەمڕۆ حیزبە ئیسلامییەكان لەبارەی دیموكراسییەوە موزایەدە دەكەن و پەرۆشیی خۆیان بۆ دیموكراسی دەردەبڕن. ئاستی سێیەم: لە هەموو ئاستەكان قووڵتر و زەحمەتترە،ئەویش ئاستی هزری یە، تێكەڵ بوونی كۆمەڵگاكانی عەرەب و ئیسلام لەگەڵ كۆمەڵگاكانی مۆدێرنی رۆژاوا. ئەوان تەكنیكی نوێیان وەرگرت بەڵام ئاستی فەلسەفە وهزر رەت دەكەنەوە، تا ئێستا هزری نەریتی زاڵە و بەهێزە و رەتی دەكاتەوە. كاتێك دەڵێن عەقڵی نوێ، عەقڵی نوێ عەقڵێكی هەڵوەشێنەر وشرۆڤەكارە، كەلەپوور و شتانی باو شرۆڤە دەكات، ئەوەی بەلای عەوامەوە و دەستەی نەریتییەوە دەسكەوتی مێژوویین و لێبڕاوەن ئەو شرۆڤەیان دەكات. عەقڵی نوێ عەقڵێكی رەخنەگرانەیە ئەو شتانە هەڵدەوەشێنێتەوە و داوا دەكات پێداچوونەوەیان بۆ بكرێت داوای نوێ كردنەوەی حوكمەكان دەكات لەبری چاك كردنەوەیان، داوای پلەبەندی و رەخنە دەكات هەروەها وەلاوە نانی وەهمەكان. پرۆسەكە زەحمەتە وا دیارە كەلتووری عەرەب وەری ناگرێت و نایەوێ وەری بگرێت. كەلتووری عەرەبیی ئیسلامی تا ئێستا نوێ رەت دەكاتەوە، ئەو تەكنیكی نوێی قبووڵە رێكخستنی نوێی سیاسیی قبووڵە بەڵام كەلتووری نوێی عەقڵانی رەت دەكاتەوە. ئەو بۆ نموونە، كە بەشێكە لە كەلتووری دیموكراسی. كەلتووری دیموكراسی بنەمای كەلتووری نوێخوازییە. بە شێوەیەكی گشتی هزرییە: عەقڵانییە، رووتاڵە، رێژەییە، بەوەی مرۆڤ بە بوونەوەری ناوەندی دادەندرێت و مێژوو وەك بەرهەم كارلێكی جۆربەجۆرە. گۆڕانی هزری و كەلتووری تا ئێستا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، خۆ رەنگە لەپڕ هەستەوەریی گشتی بێت. لە قوناغێكدا لە میسر شاڵاوی هزر سەرهەڵدەدات لە قۆناغێكی دی لە توونس و لە مەغریب. بەڵام لە زۆربەی وڵاتانی عەرەب فەلسەفە رەت دەكرێـتەوە، عەقڵ رەت دەكرێتەوە، عەقڵ بە واتای رەخنەی قووڵ.

گوڵان: لەم قۆناخە مێژوویدا میدیاش رۆڵێكی گرنگ بۆ پێكگەیاندن دەگێرێت، بە تایبەتی كە ئێستا تۆڕەكانی پێكگەیاندنی كۆمەڵایەتی وەك تویتەر و فەیسبووك هاتۆتە ئاراوە،ئایا تاچەند ئەم هۆكارانە تازانە كاریگەری لەسەر كارلێك و بەردەوامی لە كۆمەڵگەی عەرەبی و ئیسلامیدا هەیە و ئایا چۆن كۆمەڵگەكانی عەرەبی و ئیسلامی سوود لەم قۆناخە تازەیە وەردەگرن؟
محەمەد سەبیلا: ئەوەی ناویان لێناوە پێشكەوتنی گەورە لەبواری راگەیاندن، من ناوی دەنێم شۆڕشی زانیارییەكان لە فەلسەفەی پێكەوەڕۆ هاوچەرخدا و درێژەپێدەری شۆڕشە زانستیەكانە وەك شۆڕشی كۆپەرنیكۆس، شۆڕشی نیوتن و شۆڕشی داروین و تیكرای شۆڕشە زانستیەكانی دیكە، كەمێژووی مرۆڤایەتی پێدا تێپەڕیووە، بۆیە شۆڕشی تەكنەلۆژیاش بۆ راگەیاندنی هاوچەرخمان ئەویش یەكێكە لەو شۆڕشە زانستیانە و درێژە پێدەریانە، بۆیە بەمانای وشە شۆڕشە، واتە گۆڕانكارییە، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو گۆڕانكارییەی لە ئامێرەكان هاتوونە ئاراوە و ئێستا لە وڵاتانی عەرەب و موسڵمانان بونیان هەیە، دەتوانن گۆڕانێك لە كۆمەڵگەو مێژوو دروست بكەن؟ بێگومان ئەمە گرەوێكە دەكەویتە سەرشانی ئەو دەستەبژێرەی لە هۆیەكانی راگەیاندندا كاردەكەن، ئەم هۆكارانەی راگەیاندن ئێستا لەلایەن سەرمایەدار و دەستەكان و یان دەوڵەتانی خۆپارێز و دەوڵەتانی پەترۆڵی خۆپارێزە خاوەنداریەتی دەكرێن، بۆیە پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم تەكنەلۆژیای راگەیاندنەش، وەك تەكنەلۆژییەكانی دیكە بەكاردەهێنرین بۆ خزمەتی نەریت و خزمەتی سەپاندنی سیاسەتی نەریتگەراییەوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكان لەشوێنی خۆیان هەر بمێننەوە؟ بەڵام دیسان ئەم مەسەلەیە روویەكی دیكەشی هەیە كە دەكرێت گرەوی لەسەر بكرێت، كە لەوانەیە توێژێكی خوێندەواری تازە كە ئاشنان بەرۆشنبیری نوێخوازی و ئەو قۆناخە مێژووییە تێدەگەن كە تێدیا دەژین، هەروەها لە پێداویستیەكانی نوێخوازی و نوێبوونەوە تێدەگەن، ئەمەش گریمانەی ئەوەی لێدەكرێت، ئەگەر بەمجۆرە بەكار بێت كاریگەری گەورەی لەسەر ئاگاداركردنەوە و لەسەر كارلێك و پێكەوەڕۆی كۆمەڵایەتی دەبێت.هەروەك لە شۆڕشەكانی عەرەبی بینیمان، كەتوانی زەمینە سازی بۆ هاندان و ئامادەكردنی جەماوەری عەرەبی بەرەو خەباتێكی سیاسیی رێكبخات بۆ رووبەڕووبونەوەی رژێمە سەركوتكارەكان بەتایبەتی لەوڵاتانی عەرەبیدا، بۆیە من دەڵێم ئەو رۆڵەی تەكنەلۆژیای راگەیاندن لەسەر ئاستی جووڵاندنی جەماوەریی گێڕای، دەكرێت بۆ لایەنی وەرچەرخانی فیكری و رۆشنبیری بگێڕیت، لەوەرچەرخانی هەستیاری بۆ زیاتر وەرگرتنی نویخوازی و نوێبوونەوە و پێشكەوتن بیگێڕێت، بۆیە ئەگەر تەكنەلۆژیا هەتا ئێستا بەكار هاتبێت بۆ چەسپاندنی سیاسەتی نەریتگەرای و چەسپاندنی نەریتگەرایی، ئەوا دەستەبژێری تازەی راگەیاندكار و رۆشنبیرانی تازە،دەتوانن رۆڵێكی مێژوویی گەورە بەم تەكنەلۆژیایە بگێڕن بۆ رۆشنگەری و كرانەوە و ئەقڵانیەت و دەرگای كۆمەڵگە واڵا بكەن بۆ رۆشنگەری فیكری هاوچەرخ.

گوڵان: بەڵام لەم قۆناخەی ئێستا پێدا تێدەپەڕین، ئێستا كێشەیەكی گەورەی وەك كێشەی سوریا هەیە، رژێمی ئەسەد رۆژ لەدوای رۆژ ئاستی توندوتیژییەكانی دژی گەلی سوریا زیاتر دەكات، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی عەرەبی دەستەوەستان بەدیار سوریاوە راوەستاون، ئۆپۆزسیۆنی سوریا لە ئاستی ئەو كارەسەتە نییە بتوانێت شتێك بكات، بۆیە دەمەوێت لێت بپرسم تۆ چۆن بارودۆخی ئێستای سوریا دەخوێنیتەوە؟
محەمەد سەبیلا: بەراستی بارودۆخی سوریا زۆر ئالۆزە، مرۆ