پرۆفیسۆر ستیفن زۆنس ئوستادی زانستی سیاسەت و پێوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لەزانكۆی سانفرانسیسكۆ و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر پرسە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و لەم بوارەشدا لەسەر ئاستی جیهان وەك شرۆڤەوانێكی جیهانی ناسراوە و بەردەوام لەسەر ئاستی كەناڵە جیهانییەكان بانگێشت دەكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی ئێستای عێراق، بەپێویستمان زانی چەند پرسیارێك ئاڕاستەی پرۆفیسۆر زۆنەس بكەین، بەسوپاسەوە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخافتن و وەڵامی داینەوە.

* هەندێك لە چاودێران ترسی ئەوەیان هەیە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، عێراق بگەڕێتەوە بازنەی توندوتیژی، لەمەش زیاتر هەندێك مەزندەی ئەوە دەكەن شەڕی ناوخۆش هەڵبگیرسێتەو، ئایا بنەمای ئەم مەزندانە لەكوێوە سەرچاوە دەگرن؟
- لەبەر ئەوەی سوپای ئەمریكا شارەزایە لە بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوون و تیرۆریزمدا، ئەوا لە ڕاستیدا كشانەوەی ئەم هێزە ئەگەری زیادبوونی توندوتیژی تیرۆرستی لەگەڵ خۆیدا زیاتر دەكات، لەلایەكی دیكەوە بوونی سەربازی ئەمریكا لە عێراقدا دەكرێت ببێتەهۆی هەڵكشانی ناسیۆنالیزم و توندڕەوی، كە بۆتە هۆی ئەوەی بیانوو بداتە دەست هەندێ لە گروپە تیرۆریستییەكان بۆ هێنانی خەڵك بۆ ناو ڕیزەكانیان، كەواتە ئەوەش مومكینە كە كاریگەری پێچەوانەی هەبێت، لەبەر ئەوە بە ڕاستی زەحمەتە حوكم بدەین.
* حكومەتی عێراق بۆ ئەوەی پێشوەختە سنوورێك بۆ ئەم ئەگەرانە دابنێت و عێراق لەمەترسی گەورەتر دووربخاتەوە و پرۆسەی سیاسی ڕێكبخاتەوە، هەست دەكەین بەرەو تاكڕەوی هەنگاو هەڵدەگرێت، ئایا بارودۆخی ئەمڕۆی عێراق بەمجۆرە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت؟
- بەداخەوە ئەو شێوەیەی ئەم حكومەتەی پێ پێكهێنرا كە ئێستا لە دەسەڵاتدایە، بووە هۆی دروستكردنی گروپگەرایی، كە بۆتەهۆی ئەوەی بوونی حكومەتێكی نوێنەرایەتی و یەكگرتوو شتێكی مەحاڵ بێت.
سەبارەت بە عێراق شێوازی ڕووخانی ڕژێمەكەی جیاوازبوو، هەندێ لەو دیكتاتۆرانەی لەلایەن بزاڤی جەماوەری ناتوندوتیژیەوە ڕووخێنراون، وەك لەزۆرێك لەبەشەكانی جیهاندا بینیمان، بەشێوەیەكی گشتی ئەتوانن سیستمێكی حكومڕانی سەقامگیر و دیموكراتی بخوڵقێنن، لەبەر ئەوەی لە سەرەتاوە بەشداری جەماوەری هەبوو، لەبەر ئەوەی بەخشین و وەرگرتن هەبوو، لەبەر ئەوەی ڕازی بوون بە چارەسەری مامناوەند هەبوو. هەرچۆنێك بێت، بەڵام كاتێك لەڕێی داگیركاری دەرەكیەوە دیكتاتۆرێك دەڕووخێنرێت، بێ بوونی پرۆسەیەكی ئۆرگانی بەدیموكراتیكردن، ئەوا زۆرێك لەو گروپانەی لە ئارادا دەبن گروپی میلیشیای چەكدارن، كە بایەخ بە گەیشتن بە ڕێگاچارەی مامناوەند نادەن، بەڵكو بایەخ بە سەپاندنی ئیرادەی خۆیان دەدەن بەسەر ئەوانیدیكەدا، بە سەپاندنی ئەجێندای خۆیان، تەنانەت ئەگەر حكومەتەكەش هەڵبژێردراو بێت، ئەوا لەبەر ئەوەی پرۆسەكە دیموكراتی نەبوو، ئەوا پەنا ئەبرێتە بەر سیاسەتی هێز، هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی حكومەتی عێراق سەركەوتوو نەبێت.
* بەپێی لێدوانی زۆربەی لایەنە سیاسییەكانی عێراق ئێستا د.نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەنگاو بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت هەڵدەگرێت، ئایا ئەگەر سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەر ئەم هەوڵانەی بەردەوام بێت و بگەڕێتەوە بۆ دیكتاتۆریەت، ئایا ئاییندەی سیاسی عێراق بەكوێ دەگات؟
- ئەمە كێشەیەكی جددیە كە شایەتی ئیغتیالكردنی ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنووسان دەبین كە پشتیوانیان لە كۆمەڵگەی مەدەنی دەكرد. زۆربەی عێراقیەكان تائیفی نین، زۆربەی عێراقیەكان خوازیاری باوەڕهێنانن بە دیموكراسی، زۆربەی عێراقیەكان خوازیاری سیستمێكن تێیدا جیاوازیە سیاسییەكان بەشێوەیەكی ناتوندوتیژ یەكلابكرێنەوە، نەك بەهۆی میلیشیای چەكداری و تیمەكانی مەرگ و تیرۆریزمەوە. بە داخەوە مالیكی بەرجەستەی شێوازێكی ئۆتۆكراتی سیاسەتی عەرەبی دەكات، كە ئەم سیاسەتەش ڕووبەڕووی تەحەددی بۆتەوە، لە تونس، میسر و سوریا و بەحرین و وڵاتانی دیكە. خەڵكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەیانەوێت بڵێن ئەمە ئەو ڕێگایە نییە كە دەبێت بگیرێتەبەر بۆ بەڕێوەبردنی حكومەت. جێی داخە لە كاتێكدا زۆربەی بەشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەنگاو بە ئاراستەی زیاتر دیموكراسیدا دەنێن، دەبینین لە عێراقدا شێوازە كۆنەكەی خۆسەپاندن قوڵتردەكرێتەوە.
* ئێستا گرنگترین كێشە لەنێوان كورد و حكومەتی بەغدا كێشەی ناوچە جێ ناكۆكانە، ئەگەر كێشەكانی نێوان كورد و بەغدا چارەسەر نەبێ، بارودۆخەكە بەكوێ دەگات؟
- ڕەنگە كێشەی كورد مەترسیدارترین كێشە بێت، هەروەها دابەشبوونی شیعە و سوننە و دابەشبوونەكانی دیكەی ناو كۆمەڵگە، ئێمە باس لە مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكەین. ئەمە ڕەوشێكە دەبێت چارەسەربكرێت. تا ئێستا هەوڵی ڕاستەقینە نەدراوە بۆ چارەسەركردن، ئەوەی هەیە بریتییە لە دواخستنی كێشەكان، ڕەنگە لێرە و لەوێ گەیشتن بە چارەسەری مامناوەندی لەسەر كێشەی بچووك بەدی بكرێت، بەڵام هێشتا كێشە سەرەكیەكان چارەسەرنەكراون. بە داخەوە لە كاتێكدا ئەمریكا پشتیوانی كێشەی كورد بووە، ئێستا ئەو پشتیوانیە زۆرە بەدی ناكرێت، ڕەنگە ئێمە جارێكی دیكە شایەتی ئەوەبین-هەروەك چەند جارێك لە مێژووی ئەم دواییەدا بینیمان- كە ئەمریكا لە بەرامبەر بەدەستهێنانی پشتیوانی كوردەكاندا بەڵێنی پێداون، بەڵام دواتر دەستی لێبەرداون و پشتی تێكردوون. ئەمریكا كارێكی زۆر ناكات و كارێكی زۆری نەكردووە بۆ ئەوەی كوردەكان بپارێزێت، سنووربەزاندنی فراوانی توركیا لە ساڵانی نەوەتەكاندا، لە كاتێكدا بڕیار بوو ناوچەی كوردەكان لەعێراقدا ناوچەی ئارام بێت كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان ڕاگەیەنرابوو، بەڵام ئەمریكا هیچ ئیعتیرازێكی نەبوو لەسەر سنووربەزاندنی توركیا، بەڵكو ئەو چەكەی لەلایەن توركیاوە بەكاردەهێنران چەكی ئەمریكی بوون. لەبەر ئەوە من باوەڕم وانیە بوون یان نەبوونی ئەمریكا لە عێراقدا جیاوازیەكی گەورە دروست بكات بۆ ڕەوشی ئەمنی ناوچە كوردییەكەی عێراق. ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە ئێران و توركیا-هەڵەبن یان ڕاست-بوونی گروپە چەكدارییەكان لەناو ناوچە كوردیەكە لە عێراقدا وەك بیانویەك بەكاردەهێنن بۆ ئەم جۆرە دەستێوەردانانە، بە داخەوە ئەمە ئەگەری بەردەوام بوونی هەیە.
* زۆر لە چاودێران پێیان وایە ئەگەر ئەمجارە توندوتیژی لەعێراق سەرهەڵبداتەوە، ئەوا ئاییندەی عێراق دەگاتە ئەو ئاستەی پێكهاتەكانی عێراق كورد و سوننە و شیعە نەتوانن پێكەوە بژین، ئایا پێتوایە عێراق بە هاوشێوەی یوگسلافیا لەبەر یەك هەڵبووەشێت؟
پێموایە شتەكان لەم ڕووەوە تا ڕاددەیەك بەرەوپێشچووە، باوەڕم وایە عێراقیە گەنجەكان بەڕاستی بێزارن لە تائیفیەت، بێزارن لەم دابەشبوونە، بێزارن لە سیاسەتی دابەشكردن و زاڵبوون، پێموانیە گەورەترین دابەشبوونی نێوان عەرەبەكانی عێراق لەنێوان شیعە و سوننەكاندا بێت، بەڵكو لەنێوان عەلمانی و ناسیۆنالیستەكانی ناو هەردوو ئەو تائیفانەدایە. بەڕاستی پێموایە وەك بەشێك لەو بێداربوونەوەیە بەرەو دیموكراسی، كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت بەرەو عێراقیش پەلدەكێشێت، هەم لەڕووی داواكردنی دیموكراسیەتی زیاترەوە، هەروەها هەروەك لە میسردا بینیمان كە موسڵمان و مەسیحیەكان دەیانوت ئێمە یەكین، كە چەندین خەڵكی جیاواز هەبوون كاریان بۆ دیموكراسی دەكرد، هەروەك لە بەحرەین كە سەرەڕای هەوڵدانی حكومڕانی پاشایەتی بۆ خستنەڕووی خەبات لەپێناو دیموكراسیدا وەك شیعەگەریەكی تائیفی، ئەوا هوتافی ئەوە دەدرا ئێمە هەموومان بەحرەینین، پێموایە تاوەكو زیاتر كۆمەڵگەی مەدەنی بێتە مەیدانەوە، ئەوا خەڵكە ئاساییەكە نەك سەركردە سیاسییەكان دەبنە ئەكتەری سەرەكی. پێموایە تاوەكو دیموكراسی زیاترمان هەبێت لەسەر ئاستەكانی خوارەوەی خەڵك، ئەوا ئەگەری هاتنەئارای ڕەوشێكی مەترسیداری دابەشبوونی تائیفی كەم دەبێتەوە كە دووبارە وڵاتەكە بگەڕێنێتەوە بۆ شەڕی ناوخۆیی.