رۆژی 10ی ئەیلوول لەلایەن رێكخراوی تەندروستیی جیهانییەوە وەك رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی خۆكوشتن دەستنیشان كراوە و یەكێكە لەو رۆژە گرنگانەی جیهانی مرۆڤایەتی و لە زۆربەی وڵاتانی جیهان و لەم رۆژەدا رێكخراوەكان و چالاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دووپاتی دەكەنەوە كە پێویستە بۆ رێگریكردن لە خۆكوشتن و كۆتاییهێنان بەو دیاردە مەترسیدارە هەموو هەوڵێك بدرێت و كاری هەمەلایەن بكەن بۆ ئەوەی تاك و كۆمەڵگە لەو تاوانە دوور بخەنەوەكە تاك بە دەستی خۆی و لە دژی خۆی ئەنجامی دەدات. رێكخراوی تەندروستیی جیهانی بە بۆنەی 10ی ئەیلول رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی خۆكوشتنەوە راپۆرتێكی نوێی بڵاو كردووەتەوە و بەپێی ئامارەكانی راپۆرتەكە، سەرباری تەواوی هەوڵ و رێگرییەكان، ساڵانە 800 هەزار كەس لە جیهاندا كۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن. راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەداوە، كە بەرزترین رێژەی خۆكوشتن لەو وڵاتانەدا تۆماركراون كە داهاتیان بەرزە و خۆكوشتن لەنێو چینی گەنجاندا بە دووەم هۆكاری مردن دادەنرێت. بەپێی ئامارێكی كۆمیسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤ لە عێراقیش، كەركووك لە رووداوەكانی خۆكوشتندا دوای هەردوو پارێزگای كەربەلا و بەسرە، رێزبەندی سێیەمی هەیە.


میلاد عەلی، گەنجێكی تەمەن 28 ساڵان و دانیشتووی گەڕەكی (حەی واست)ی شاری كەركووك بوو، لەگەڵ كچە دراوسێكەیان كە تەمەنی 22 ساڵ بوو، بۆ ماوەی دوو ساڵ پەیوەندیی سۆزدارییان هەبوو. میلاد چەندین جار دەنێرێتە خوازبێنیی كچەكە، بەڵام باوكی كچە بە هۆی هەژاری و خراپیی باری ئابووریی خێزانەكەی میلاد، رێگە نادات هاوسەرگیری بكەن و دواتر كچەكە دەدات بە پیاوێكی دەوڵەمەند كە خاوەنی ژن و منداڵیش بوو. بەوەش باری دەروونیی میلاد رۆژ لە دوای رۆژ خراپتر دەبێت و دواجار لەنێو ماڵەكەی خۆیاندا بە پەتێك خۆی هەڵدەواسێت و چاوەكانی بۆ هەتاهەتایە لەیەكدەنێت.
لە گەڕەكی (پەنجا عەلی)ی شاری كەركووك، ژنێكی تەمەن 18 ساڵان بە ناوی (م،ئـ،ع) كە ماوەیەكی كەمە چۆتە نێو ژیانی هاوسەری، بە هۆی كێشەی خێزانی لەناو ماڵەكەی خۆیدا ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا و سووتا، رێژەی سووتاوییەكەشی (100%)ـە و باری تەندروستیی ئەو خاتوونە زۆر ناجێگیرە و لە ئێستادا گەیەندراوەتە بەشی سووتاوان لە نەخۆشخانەی (ئازادی)ی كەركووك.
خۆكوشتنی ئەو دوو گەنجەی شاری كەركووك لە ماوەیەكی زۆر كەمدا نموونەیەكە و پێویستە بە وردی شیكاریی بۆ بكرێت. پێش ئەوەی رای دەروونناس و توێژەری دەروونی لەو بارەیەوە وەربگرین، وتەیەكی تێدرۆس ئادهانۆم بەڕێوەبەری گشتیی رێكخراوی تەندروستی جیهانی، دێنینەوە یاد كە دەڵێت: «هەر مردنێك تراژیدیایەكە، بەتایبەتی مردن بە هۆی خۆكوشتنەوە، بۆیە بانگەوازێك ئاراستەی هەموو وڵاتانی جیهان دەكەین كە ستراتیژیەتە سەلمێندراوەكانی رێگریكردن لە هەوڵی خۆكوشتن لە بەرنامەكانی پەروەردە و تەندروستیدا بەكاربهێنن».
هەڵبەست هەورامی، توێژەری دەروونییە و باسی ئەوە دەكات كە «خۆكوشتن حاڵەتێكە كەسێك بە هۆی بێ ئومێدی لە ژیان و نەبوونی توانای رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كێشەكانی، بە دەستی خۆی كۆتایی بە ژیانی خۆی دەهێنێت.» دوای ئەو پێناسەیە بۆ خۆكوشتن بەمجۆرە پاڵنەرەكانی ئەو جۆرە تاوانە (خۆكوشتن) دەستنیشان دەكات:
1-باری دەروونی. ئەو كەسانەی كە تووشی تەنگەژە و نەخۆشیی دەروونی و پەشێویی دەروونی دەبن، پەنا دەبەنە بەر خۆكوشتن.
2-باری ئابووری. مرۆڤ بۆ ئەوەی بتوانێ بەردەوامی بە ژیانی بدات و پێداویستییە ماددییەكانی دابین بكات، پێویستی بە سەرچاوەیەكی باشی ئابووری هەیە، ئەو كەسانەی لە رووی ئابوورییەوە دۆخیان زۆر خراپە و هیچ سەرچاوەیەكی بژێوییان نییە، تووشی نائومێدیی گەورە دەبن و ناچاردەبن كۆتایی بە ژیانی خۆیان بهێنن.
3-بێكاری. بێكاری یەكێكە لەو فاكتەرە بەربڵاو و گرنگانەی كە لە ناو گەنجاندایە، بەشێكی زۆری گەنجان بە هۆی ئەوەی بەتاڵ و بێكارن، تووشی فشارێكی زۆری دەروونی و ماددی بوونەتەوە و ناتوانن درێژە بە ژیانی ئاسایی خۆیان بدەن، بۆیە هەوڵی خۆكوشتن دەدەن.
4-لایەنی سۆزداری. ئەو گەنجانەی كە لە رووی سۆزدارییەوە پەیوەندییان هەبوو وە بە هەر هۆكارێك بێت، سەركەوتوو نەبوون تیایدا، یان ئەوەی خۆشیان ویستووە، نەیانتوانیوە پێی بگەن و لەدەستیان داوە، لە رووی دەروونییەوە تووشی داڕووخان دەبن و دەكەونە ژێر فشارێكی توندی دەروونییەوە و هەندێكیان بە دەستی خۆیان كۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن.
5- لایەنی خێزانی و كۆمەڵایەتی. ژینگەی خێزان و كۆمەڵگە بەگشتی كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر ژیانی تاك و باری دەروونیی مرۆڤ هەیە و ئەو خێزانانەی كە لە ناو كێشمەكێشم و ئاژاوە و نائۆقرەییدا دەژین، زۆر جار منداڵەكانیان بە هۆی بێ ئومێدییان لە ژیانی خێزانییان پەنا بۆ خۆكوشتن دەبەن.
ئەو توێژەرە دەروونییە رێكارەكانی چارەسەری خۆكوشتن بەم جۆرە دەخاتەڕوو:
1- چارەسەری بێكاری گەنجان بكرێت. پێویستە دامودەزگا پەیوەندیدارەكانی حكومەت و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی رۆڵی خۆیان بگێڕن بە رەخساندنی هەلی كار بۆ گەنجان تابتوانن لەو رێگەیەوە بژێوی ژیانیان دابین بكەن، چونكە هەر كەسێكی بێكار ئەگەر سەرقاڵ بكرێت بە كارێكەوە و داهاتێكی هەبێت، كەمتر تووشی فشاری دەروونی دەبێت، بەڵام بە هۆی نەبوونییەوە تووشی فشاری دەروونی و نائومێدی دەبێت و رەنگە پەنا بۆ خۆكوشتن ببات.
2-خێزان. بێگومان دایكان وباوكان رۆڵی زۆر باشیان هەیە لەوەی ژینگەیەكی لەبار بۆ كوڕوكچەكانیان دەستەبەر بكەن، هەتا دوور بن لە شەڕ و ئاژاوە و كێشە خێزانییەكان و پاڵنەرێكی باش بن بۆیان تا هەمیشە بە ئومێدەوە بژین و باری دەروونییان ئارام بێت و دڵخۆش و ئاسوودە بن.
3-لایەنی رۆشنبیری، بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیریی گەنجان زۆر گرنگە تا لە ئاست كێشە و گرفت و ململانێكانی ژیان دەستەوەستان و شكستخواردوو نەبن، بەڵكو بە ئومێد و ئیرادەوە رووبەڕووی سەختی و بەربەستەكانی بەردەمیان ببنەوە.
هۆكارەكانی هەڵكشانی «خۆكوشتن»، بەپێی بەدواداچوونەكانی كۆمیسیۆنی مافەكانی مرۆڤ، سەرەكیترینیان بێكارییە و ئەوەش وایكردووە رووبەڕووی گرفتی دەروونی ببنەوە، لەگەڵ لێكەوتەی دیاردە و نەریتە كۆمەڵایەتییەكان، وەك بەشوودانی لە تەمەنێكی بچووك، بۆیە پێویستە هەموو لایەنەكان پێكەوە هەوڵی نەهێشتنی ئەو هۆكارانە بدەن و باری بژێوی و داهاتی هاووڵاتیان باش بكرێت، تا لەو جۆرە حاڵەتانە دوور بكەونەوە».
بەڕێوەبەری نووسینگەی كەركووكی كۆمیسیۆنی مافەكانی مرۆڤ دەڵێت: «داوا كراوە لە رێی خوێندنگە و وتارەكانی هەینییەوە، رێنمایی خەڵك بكرێت، بە تایبەت خێزانەكان ئاگاداری منداڵەكانیان بن تا هانا بۆ خۆكوشتن نەبەن.»
چەند ساڵێكە لە عێراقدا بۆ دیاریكردنی رێژەی بێكاری رووپێوی ورد و گشتگیر نەكراوە، بۆیە ئاماری پێشتر هەیە و بەپێی سایتی دەزگای ناوەندی بۆ ئامار، رێژەی بێكاری لە نێو گەنجاندا دەگاتە سەرووی سەدا 20. لەو ئامارانەدا بۆ ساڵی 2014 ئەوە خراوەتەڕوو كە رێژی بێكاری لەنێوان كەسانی تەمەن 15 بۆ 24 ساڵ لە پارێزگای كەركووك، سەدا 5.2 بووە و ئەو رێژەیە لە 2016دا بۆ سەدا 28.7 بەرزبۆتەوە.
ئەوانەی ئێستا كۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن، زۆربەیان لە چینی گەنجانن، هۆكارەكیشی بەشێكی ئەم بارودۆخە سیاسی و ئابوورییەیە كە ئێستا پارێزگاكەی پێدا تێدەپەڕێت، لەگەڵ نەبوونی هەلی كار، نەبوونی شوێنێك بۆ كاتبەسەربردنی گەنجان، بۆیە نائومێد دەبن. هەر وەها زۆربەی قوربانییەكان گەنجن و هۆكارێكی سەرەكیی رووداوەكانیش دەگەڕێتەوە بۆ كێشەی كۆمەڵایەتی، بۆ نموونە خوازبێنی كچێكی كردووە و پێی نەدراوە، یان كاری دەست ناكەوێت، یان دەیەوێت ژیانی هاوسەری پێكبهێنێت و توانای دارایی نییە.
بەپێی ئامارێكی كۆمیسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤ لە عێراق، كەركووك لە رووداوەكانی خۆكوشتندا دوای هەردوو پارێزگای كەربەلا و بەسرە، رێزبەندی سێیەمی هەیە. تەنیا لە سێ مانگی یەكەمی ئەمساڵ 15 حاڵەتی خۆكوشتن لە كەركووك تۆماركراون و تا یەكی ئایار حەوت حاڵەت بەو ژمارەیە زیاد بووە، واتە گەیشتۆتە 22 حاڵەت.