توێژینەوەكان سەلماندوویانە لە پۆستە ئیداری و باڵاكاندا ئافرەتان زۆر زیاتر لە پیاوان لە گەندەڵی دوور بوون و كاری بەرچاویشیان كردووە، چالاكانی مەدەنییش كەمبوونی رێژەی ئافرەت لە پۆستە گرنگەكانی حكومەتدا بە كەلێن و كەموكورتیی گەورە هەژمار دەكەن و داواكاریشن گرنگیی زیاتر بە تواناكانی ئافرەتان لە پۆستە وزاری و باڵاكاندا بدرێت. جەختیش لەوە دەكەنەوە كە لە كوردستاندا دەركەوتنی ئافرەت وەك سەركردە لە بواری سیاسی، ئەگەرچی رێژەیەكی زۆر كەمی هەیە، بەڵام هەر ئەو ژمارە كەمەی خانمی سەركردە ئەگەر رۆڵێكی باشتر لە پیاوانیشیان نەگێڕابێت، ئەوا لانیكەم بە ئەندازەی هەندێك لەوان هەڵەی سیاسی و لادانی كۆمەڵایەتی و گەندەڵیی داراییان نەبووە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان خوێندنەوەی زیاتر بۆ ئەو پرسە دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. خانزاد ئەحمەد، كە پسپۆڕی یاسای دەستوورە هێما بۆ ئەوە دەكات كە «چەمكی گەندەڵی بریتییە لەو كارانەی كە كەسایەتییەكان و ئەوانەی پێگەیەكیان لە دەسەڵاتدا هەیە، بە دەستناپاكی بۆ ی كەسی خۆیان بەكاری دەهێنن.» هاوكات دەڵێت: «گەندەڵی دوو جۆری هەیە، یەكێكیان بچووكە و كەمتر كاریگەری لەسەر تاكەكان هەیە، ئەوی دیكەیان گەندەڵیی گەورە و زلە و كاریگەریی نەرێنی و راستەوخۆ و درێژخایەنی لەسەر كۆمەڵگە و وڵات هەیە. دیارە هۆكارەكانی گەندەڵی زۆرن، گرنگترینیان چاوچنۆكیی كەسەكان و لاوازیی هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی و پابەندنەبوون بە بەهاكانی ئەخلاقی و سەروەرنەبوونی یاسایە، هەروەها لاوازبوونی یاسا و رێساكانی دژ بە گەندەڵی و چاوپۆشیكردن و دابەزینی ئاستی وشیاری و نەبوونی بوێری لەلایەن خەڵكەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵكاران و نەبوونی ئیرادەی سیاسیی بەهێز بۆ نەهێشتن و بنەبڕكردنی گەندەڵی زەمینەی گەندەڵی خۆش دەكەن».
د. خانزاد رایوایە: «ئەگەرچی رێژەی خانمان لە نێو پارت و هێزە سیاسییەكان بەراورد بە رابردوو گۆڕانێكی چەندایەتی بەخۆیەوە بینیوە، ئەمەش نیشانە و ئاماژەیەكی پۆزەتیڤە بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان لە كایەی سیاسی، بەڵام ئەوەی هەستی پێ دەكرێت، ئەوەیە كە رۆڵێكی كاریگەریان نەبووە لە رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و لە دەستنیشانكردنی كاندیدەكان بەتایبەت لەسەر بنەمای دەستپاكی و شیاوی و لێهاتوویی، ئەمەش لەسەر ئاستی كۆمەڵگە مەدەنییەكانیش هەر هەمان گرفت بەدەی دەكرێت.» گوتیشی: «پێویستە یەكسانیی جەندەری هەبێت لە ناوەندەكانی بڕیار و بە واتا بە دەر لە رەگەز، مرۆڤەكان وەك یەك پەروەردە بكرێن و كەسانی سیاسەتمەدار لە هەر دوو رەگەز دروست بكرێن. بەڵام لەم دۆخەدا بە رای من ئافرەتان لە كوردستان تا ماوەیەكی دوور و درێژ پێویستیان بە سیستەمی كۆتا و پیشتگیریكردن هەیە بۆ دانانیان لە ناوەندەكانی بڕیار، ئەوەشی لەسەر حكومەتە داڕشتنی سیاسەتە لەسەر بنەمای بەڵگە بە پێوەرە جیهانییەكان بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی گەندەڵی، لەسەر ئەو سیاسەت و بنەما و پرەنسیپەش دەبێت دیاری بكرێت كە كامەیان دەستپاكترە لە هەموو لایەنەكانەوە، چونكە دەستپاكی زۆر فراوان و فرەڕەهەندە. ئەوەی لە ئەزموونی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان لە ماوەی رابردوو بەدی دەكرێت، چ بە مەبەست بێت، یان نا، ئەوە بووە كە سیستەمی چاودێری و هەڵسەنگاندن و بەدواداچوون زۆر لاواز بووە، ئەمەش بۆتە دەرفەتێك بۆ هەندێك لە جێبەجێكارانی پرۆژەكان كە بە ئارەزووی خۆیان گەندەڵی بكەن، هەندێ جاریش ئیرادەی گەندەڵی نەبووە، بەڵكو ناشارەزایی و نەزانین بۆتە هۆكاری بەهەدەردانی كات و موڵكی گشتی، هەروەها كەمیی سەرچاوەی مرۆیی و كەم ئەزموونی بۆتە هۆكار بۆ تەشەنەسەندنی گەندەڵی.» لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە زیادكردنی رێژەی خانمان لە ناوەندەكانی بڕیاردا تا چەند دەتوانێت رێژەی گەندەڵی كەم بكاتەوە؟ گوتی: «هەرچەندە لە ئەزموونی وڵاتان دەركەوتووە كە ئافرەتان لە كایەی حوكمڕانی و ئیداری دەستپاكتر بوون لە پیاوان (وڵاتی توونس بۆ نموونە)، بەڵام لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵكاران و راوەستان لە بەرامبەر هێزی گەندەڵیدا بێ توانا و دەستەپاچە بوون، سەباری ئەوەی ئافرەتان قوربانی و زەرەرمەندی گەورەی گەندەڵین. لە كۆتاییدا جەخت دەكەمەوە لەسەر باڵانسی جەندەری لە هەموو ناوەندەكانی بڕیار لە كایەكانی سیاسەت و حوكمڕانی و ئیداری، لە هەمان كاتدا جەخت دەكەمەوە لەسەر دانانی سیاسەتێك بە پێوەری نێودەوڵەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و پاداشتی دەستپاكی، نەوەك تەنیا لە سەر بنەمای رەگەز».
ئەمەل جەلال ئەندامی ئەنجومەنی كاروباری خانمان، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە رای خۆی دەردەبڕێت: «سەرەتا بەرلەوەی باس لە بەشداریی سیاسیی ژن بكەین، دەبێت سەرەتا لەوە تێبگەین ئێمە لە كوێ دەژین و باس لە كام جۆری سیاسەتكردن دەكەین. ئایا ئێمە بە راستی لە فەزایەكی سیاسی بە مانا زانستییەكەی سیاسەت دەكەین، یان بە ناوی سیاسەتەوە لە فەوزایەكی سیاسیدا دەژین و خاڵییە لە زانست و مەعریفەی سیاسی و نەك ژنان، بەڵكو پیاوانیش لە رووی جۆرییەوە كەمن كە رۆڵیان هەیە لەو سیاسەتكردنە و بەشێكی سەرەكی نین لە داڕشتن و دروستكردنی بڕیار، بۆیە كاتێك باسی بەشداریی سیاسیی ژن دەكەین، بە بڕوای من جگە لە جوانكردن و دروستكردنی تابلۆیەكی جوانی سیاسی و رەوایەتیدان بە هەندێ بنەما، شتێكی دی نییە. لەبەر ئەوەی ژنان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی بەشدارییەكی ئەوتۆیان لە بڕیاری سیاسیدا نییە، بەڵكو بە پێچەوانەی بنەماكانەوە بەشدارییان پێ دەكرێت، نەك بەشدار بن بە مانایەكی واقیعی، یان وەك هاوبەشێكی سەرەكی و گرنگ بەشدارییەكی كردارییان هەبێت لە داڕشتنی سیاسات و ستراتیژەكان و هاوبەشی سەرەكی بن لە دروستكردنی بڕیار و جێبەجێكردنیان، بۆیە دەبینین تا ئیستاش خانمی سیاسەتمەداری بەتوانا و خاوەن پێگە و دەسەڵاتمان نییە. من باسی لایەنە گشتییەكەی دەكەم، نەك بە رەهایی، چونكە لە رووی ژمارەییەوە زۆر كەمن، ئەو ژنانەی كە توانیبێتیان خاوەنی خۆیان بن و بە مانا زانستییەكەی هەڵگری خەسڵەت و مەعریفەیەكی سیاسیی جیاواز لە سیاسەتە باوە ناپەسەندەكە بن، كە كاریگەرییان دروست كردبێت و مانا و وێنایەكی جیاوازیان لە فەوزا سیاسییەكە نمایش كردبێت. بۆیە ژنان لە رووی چەندایەتییەوە لە پرۆسەكانی خۆپاڵاوتن و دەنگدان و سەرخستنی لیستە ركابەرەكان رۆڵێكی گرنگ و گەورەیان گێڕاوە، بەڵام لە رووی بەشداری و هاوبەشیی سەرەكی لە پڕۆسەی سیاسی نەك بەشێك نین لە پرۆسەی سیاسی، بەڵكو تەواوكاری پرۆسە نازانستییەكەن و لە ناو ئەو فەوزایەشدا لە پەراوێز و پاشكۆیی سیاسییەكانەوەن. كاتێكیش باس لە نیوەی كۆمەڵ دەكرێت، بە بڕوای من ئەوە لە رووی بایەلۆجییەوە تەواوە نیوەی كۆمەڵن و لە هەندێك لە وڵاتان لە نیوەش زیاترن، بەڵام كاتێك باس لە كۆمەڵ دەكەین، بە بڕوای من نیوەكەی ژنانیش تەواكەری نیوەكەی پیاوانن و لێرەوە كۆمەڵگەیەكی رەگەزی خاوەن یەك بیركردنەوەو ئایدیای سەپێندراو دەبێت كە نیوەكەی ژنانیش هەڵگری هەمان بیركردنەوە و ئایدیان و زۆر جار رێژەی ژنان كە دەبنە پارێزەر و رەوایەتیدان بە بەردەوامبوونی ئەو جۆرە لە ژیانكردن، كەمتر نییە لە بیرو فەلسەفەی پیاوان بۆ رەوایەتیدان بەم جۆرە لە ژیانكردن كە بریتییە لە تواندنەوەی رەگەزی بەرامبەر و منی باڵای رەگەزسالاری دەبێتە جێگرەوە و هیچ مانایەكی بۆ بیر و رای جیاواز و فرەڕەنگی و دیالۆگ و بەرجەستەكردنی ئەو پرەنسیپەی كە دەڵێت هیچ شتێك رەها نییە، بە نموونە ئازادیی كەسێك تا ئەو سنوورەیە كە ئازادیی كەسێكی دی دەستپێدەكات. كەواتە ئایا ئێمە بە هەردوو رەگەزی ژن و پیاوەوە لە ماناو خەسڵەتەكانی ئازادی گەیشتووین، یان خۆمان بووینەتە بەرگدرووی ئازادییەكان بە باڵای خۆمانی دەدوورین و لە دەرەوەی خۆمان پاساو بۆ ناڕەوابوونی هەموو بنەماو بەهاكانی ژیان دەهێنینەوە. كەواتە ئێمە هێشتا ئەو قۆناغەمان تێنەپەڕاندوە، ئێمە هێشتا هەڵگری كولتوورێكی باوی ناپەسەندین كە مانایەكی پیاوانەی داوەتە سیاسەت وەك ئەوەی تەنیا پیاوان دەتوانن سیاسەت بكەن. واتە رۆڵ و ئەركەكانمان بە رەگەزی كراوە و رۆڵەكان دابەشكردنێكی رەگەزییە لە سەر بنەمای ئەو تێگەیشتنە باوەیە كە ژن سۆزدارە و بە دڵ بیر دەكاتەوە و ناتوانێت لە ئاستی بڕیاری سیاسی و ئەو ئەركە گەورەیەدا بێت. وەك ئەوەی پیاوان توانیبێتیان وێنایەكی جوان و پڕبەهای سیاسیمان پێشان بدەن.
ئەمەل جەلال رایوایە لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانیش هێشتا ئەو تێڕوانینە رەگەزییە ئامادەیی هەیە و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «گەورەترین زلهێزی دنیا كە ئەمریكایە تا ئیستا نەیتوانیوە خۆی لەو هەژمونە رەگەزییە رزگار بكات و دەرفەت بداتە ژنێك سەرۆكایەتیی وڵاتەكەی بكات، ولاتانی ئەوروپاش لە رووی رێژەوە زۆر كەمترە لەو رێژەیەی كە پێویستە هەبێت. هەر بۆیە نەتەوە یەكگرتووەكان لە دوو هەزارەكان دەستەی ژنان لە نەتەوە یەكگرتووەكان دادەمەزرێنێت تایبەت بە كاراكردنی ژنان و بەگەڕخستنی توانایان و دەركردنی چەندین بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان كە تازەترینی بڕیاری 1325 تایبەت بە (ژن ئاشتی و ئاسایش) بوو، جگە لەو رێككەوتننامە و راسپاردانەی كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەرچووە بۆ پاراستنی ژنان و گەیشتنی ژنان بە ناوەندەكانی بڕیار و بەهێزكردنی پێگەیان، هەموو ئەمانە ئەوەمان پێ دەڵێن كە هێشتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە وەڵامی ئەو پێداویستییە بداتەوە كە زەمینەسازی بكات لە سوودوەرگرتن لە هێزێكی مرۆیی گەورە كە دەتوانێت ئاڵوگۆڕی رێژەیی و جۆری لە پرۆسەی بنیادنان و پەرەپێدان دروست بكات و ببێتە هاوبەشێكی بەهێزی پرۆسەی حوكمڕانی و گەلێك بۆشایی و كەموكووڕی نەهێڵێت».
ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی كاروباری خانمان لە درێژەی رادەربڕینەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەسەڵاتی سیاسی دەبێت خاوەنی فەلسەفەو ستراتیژێكی روون بێت بۆ دروستكردنی ژینگەیەكی تەندروست كە ژنان وەك پیاوان توانای بەشدارییان هەبێت لە تەواوی كایە سیاسی و مەعریفی و ئاكادیمی و لایەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ...هتد. لایەنی دووەم خودی پارتە سیاسییە بەركارەكانن كە خاوەنی پێگەو نفووزی سیاسین و خۆیان بەشێكی سەرەكین، یان هاوبەشێكی سەرەكین لە پرۆسەی حوكمڕانی، بۆیە دیدو تێڕوانینی هەر پارتێكی سیاسیی بەشدار یان خاوەن پێگەی بەهێز دەبێتە هۆی رەنگدانەوەی ئەو دیدو فەلسەفەیەی هەڵگریتی لە ناو پرۆسەی حوكمڕانیدا و لەویشدا لە ناو بەرنامەو سیاسەتەكانی دەسەڵاتەكان رەنگ دەداتەوە پەیڕەو دەكرێت. لایەنی سییەم خودی ژنان خۆمانین كە دەبێت لە سیاسەتكردن تێبگەین و سیاسەت وەك ئامراز ئامانجەكانمانی پێ بچەسپێنین، نەك وەك ئەوەی ئیستا باوە پێچەوانە بۆتەوە، ئێمە بووینەتە ئامرازو تەواوی بەهاكانمان لەژێر پرسیاری گەورەدایە. ئایا لە خۆمان پرسیوە بۆ حەز دەكەین ببینە سیاسی، یان نەخێر، تەنیا دەمانەوێت هەروەك لایەنە بەرچاوە باوەكەی پیاوان دەمانەوێت ببینە سیاسی و تەواو، بە بێ ئەوەی بزانین ئیمەش لە ناو ئەم فەزاو سیاسەتە ناپەسەندە دەكەوینە ناو ماكینەی هاڕین و لەباربردنی بەهای ژیانكردن. كەواتە ئایا بە راستی ئێمەی ژنان بە گشتی توانیومانە خۆمان لەو كولتوورو عەقڵییەتە خێڵەكییەكە رزگاربكەین و نموونەیەكی دیكەی سیاسەتێكی تەندروست نیشانی كۆمەڵگەكەمان بدەین؟
ڕابیحە حەمەد عەبدوڵا ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق/خولی یەكەم كارگێڕی مەڵبەندی ھەولێری یەكێتی نیشتمانی كوردستان، سەرەتا خۆشحاڵیی خۆی بۆ ئەوە دەردەبڕێت كە «لە كابینەی نۆیەم جیاواز لە كابینەی پێشوو سێ ژن بەشدارە وەك وەزیر و لە ھەمان كاتدا سەرۆكی پەرلەمان و سكرتێری پەرلەمان ژنن. « هاوكات دەڵێت: «لێرەوە پیرۆزباییان لێ دەكەم و ھیوادارم ببنە نموونەی ژنی سەركەوتوو لە دەوڵەتداری. « لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا بەشداریی خانمان لە ناوەندی بڕیاردا تا چەند گەندەڵی كەم دەكاتەوە؟ گوتی: دەبێت لێرەدا سەرەتا قسە لەسەر پێناسەی گەندەڵی بكەین. گەندەڵی چییە و لە كوێ و چۆن ئەنجام دەدرێت؟ لە ناو دەزگاكاندا تەنیا كەسێك پێی ھەڵدەستێ یان وەك تۆڕی جاڵجاڵۆكە تێك ئاڵاوەو نازانین سەر و كۆتایی لە كوێیە؟ كەی توانیمان ئەمانە ھەمووی دیاری بكەین، ئەو كات دەتوانین بڵێین گەندەڵی چۆن كەم دەكرێتەوە، یان كۆتایی پێ دێت. ئەگەر باس لە گەندەڵی لە بەڕێوەبردن بكەین، وەك كەمتەرخەمی، بە دڵنیاییەوە ژنان زیاتر خەمخۆری ئەركەكانیانن و دڵسۆزانەتر كارەكانیان جێبەجێ دەكەن بە بەراورد لەگەڵ پیاوان، سەرەڕای بەرپرسیارێتی خێزان و منداڵ. لە رووی بەڕێوەبردنی دارایی تا ئێستا لە كوردستان زیاتر ئەم بوارە بەدەست پیاوانەوە بووەو ئەو كەموكورتییەی ھەبووە، لە ئەستۆی پیاواندایە و ژن بەرپرسیارێتی ئەوتۆی دارایی لەدەستدا نەبووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەگەر لە ئەستۆی بێت، كەمتر گەندەڵی روو دەدات، ناتوانم بڵێم ھەر روونادات، چونكە ژنانیش بەشێكی ئەم كۆمەڵگەیەن و ھەندێكجار دەكەونە ژێر كاریگەریی پیاوان و كاریگەریی گەندەڵی، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ پیاوان زۆر كەمترە. ئێستاش لە كابینەی نۆیەم خۆشبەختانە ژمارەیەك لە ژنانی بەتواناو خاوەن ئەزموون بەشدارن و دڵنیاین كە لە جێبەجێكردنی ئەركە ئیدارییەكانیان و كەمكردنەوەی گەندەڵی لەناو دەزگاكانی خۆیان سەركەوتوو دەبن، بەڵام دەبێت ئەوەش لە بیر نەكەین كە دەزگاكانیان لە رووی پارەوە بودجەی زۆریان لەبەردەستدا نییە و سەرچاوەی داھاتی ھەرێم لە ژێر دەسەڵاتی ژناندا نییە. بۆیە ئەو خانمە بەڕێزانە تا رادەیەك كاریگەرییان دەبێت لە دەزگاكانیان، بۆیە ئەگەر ھەماھەنگی و پلانی حكومەت نەبێت بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی ئەوا ژنان بە تەنیا ناتوانن گۆڕانكاریی بەرچاو ئەنجام بدەن، بەتایبەتی لە دەزگا سەرەكییەكانی داھاتی ھەرێم و خەرجكردنی كە زیاتر بەدەست پیاوەكانە. دەتوانم بڵێم سەرەڕای كەمیی دەسەڵاتی دارایی ئەم دەزگایانەی بەدەست ژنانەوەیە، ئەگەر نموونەیەكی جوانی بەڕێوەبردن و داراییە كەمەكەی ژێر دەسەڵاتیان پێشكەش بكەن و گەندەڵی كەم بكەنەوە، ئەوا دەتوانن ببن بە نموونەی ژنانی سەركەوتوو، گومانیشم لەوەدا نییە كە سەركەوتوو دەبن».