«منداڵان نەوەی داهاتوون» ئەو رستەیە تەنیا دروشمێك نییە و لە واقیعدا منداڵان لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بن، وەك داهاتووی نەتەوە و ئایندەی وڵات سەیر دەكرێن. هەموو كەسایەتییەكی ناسراوی بواری زانست و سیاسەت و هەموو سەركردەیەكیش لە هەر گۆشەیەكی جیهاندا، قۆناغی منداڵی و مێرمنداڵی و لاوێتی تێپەڕاندووە، بەڵام پرسیار ئەوەیە رازی سەركەوتنی نوخبەی زانستی و سیاسی چییە و لاوانی ئێمە چۆن دەتوانن سەرمەشق لە هێماكانی سەركەوتن وەربگرن؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە راو سەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

پێش ئەوەی واڵت دیزنی، سەرزەمینی (دیزنی لەند) بونیاد بنێت، پێیان وتبوو: «بیركۆڵ»، وایان لێ كردبوو خۆیشی هەست بەوە بكات كە ناتوانێت هیچ داهێنانێكی هەبێت. پێش ئەوەی ئاریانا هافینگتۆن، بتوانێ (Huffington Post) بخاتەكار، 36 خاوەنی چاپخانە، چاپكردنی كتێبی دووەمی ناوبراویان رەت كردەوە، زۆر لە داهێنەرانی گەورەی دنیاش لە سەردەمی خوێندنی قوتابخانەدا تەمبەڵ بوون و بەردەوام لەلایەن مامۆستایانی خۆیانەوە سەرزنشت كراون. بۆیە لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت: رازی سەركەوتنی سەركەوتوووەكان چییە؟
د. نازناز محەمەد، وەك كەسایەتیی ناسراوی ئەكادیمی و مامۆستای زانكۆ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: «راستە كۆمەڵێك كەس دەبینین كە لە قۆناخی منداڵی و مێرمنداڵی لە ژیانیان و لە خوێندندا سەركەوتوو نەبوون، بەڵام دواتر بوون بە زانا و فەیلەسووف، یان بازرگان و سەرمایەداری گەورە، بەڵام ئەوانە دەچنە خانەی «ئیستسنا»، بەگشتی سەدا دووی مرۆڤەكان بیركۆڵن و بە هەمان رێژەش بیرتیژن، ئەوانە كە لەدایك دەبن، بەو شێوەیەن و خێزان و پەروەردە رۆڵی لەسەریان نییە، بەڵام زۆرینەی مرۆڤەكان لە ژێر كاریگەریی كۆمەڵێ هۆكار و هەلومەرجی ژینگەدا لە ژیانی خۆیاندا سەركەوتوو دەبن، یان شكست دەهێنن». هێمای بۆ ئەوەش كرد كە «دوو هۆكار لە رەوتی سەركەوتنی منداڵدا زۆر گرنگ و یەكلاكەرەوەن، یەكەم: چۆنایەتیی هەڵسوكەوتی دایك و باوكە لەگەڵ منداڵی خۆیان، دووەم: چۆنایەتیی هەڵسوكەوتی مامۆستایە لە قوتابخانە. دایك و باوك دەبێت سەرەتا بە شێوازێك لەگەڵ یەكتری هەڵسوكەوت بكەن، كە ببن بە (رۆڵ مۆدێل) واتە نموونە و سەرمەشق بن بۆ منداڵیان. ئەگەر دایك و باوك لەگەڵ یەكتر میهرەبان و بەڕێز بوون، ئەوا هەر زوو كەشوهەوایەكی ئارام و ئەوتۆ بۆ منداڵەكەیان دەخوڵقێنن، كە بتوانێ بیربكاتەوە و پلان بۆ سەركەوتنی خۆی دابڕێژێت. دایك و باوك پێویستە بە كردەنی لە ناو خێزان منداڵ فێری چەمكی ئازادی و بیری رەخنەگرانە بكەن، دەرفەت بە یەكتری و منداڵیان بدەن، كە هەر كامیان ئازادانە رای خۆی دەرببڕێت و بە چاوی رەخنەگر سەیری دەوروبەری بكات، ئەمە دووەم زەمینەڕەخساندنە بۆ دروستكردنی مرۆڤێكی سەركەوتوو. دایك و باوك چەند منداڵەكەیان گەورەتر دەبێت، پێویستە رێژەی پشتبەستنی منداڵەكەان بە باوان (دایك و باوكی) كەم بكەنەوە و هەوڵ بدەن لەسەر پێی خۆی بوەستێ و ریسك بكات، لەگەڵ پەروەردەكردنی رۆحی سەربەخۆیی لە ناخی منداڵدا، پێویستە منداڵەكە هەموو دەم هەست بكات لە كاتی تەنگانەدا دایك و باوكێكی میهرەبانی هەیە كە دەتوانن یارمەتی بدەن، مامۆستای قوتابخانەش بە هەمان شێوە، لەكاتی وانەوتنەوە و ئەزموونەكان پێویستە كەشوهەوای دیبەت و گفتوگۆ و رادەربڕینی ئازاد و هەبوونی رۆحێكی خولقێنەر و رچەشكێن لای قوتابی دروست بكات. كە قوتابخانە ئەو كەشوهەوایەی بۆ قوتابی نەخولقاند، بەتایبەتی ئەو منداڵەی كە لە خێزانەكەیدا رۆحی بەرەنگاری و رەخنەگرتن و ئازادبیركردنەوە بووبێت، تووشی دەردەسەری گەورە دەبێت و ئەگەری وازهێنان، یان هەڵاتنی لە قوتابخانە هەیە».
د. نازناز محەمەد لە درێژەی باسەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «خێزان و مامۆستا لە پەروەردەكردنی منداڵدا تەواوكەری یەكترین و هەر كامیان كامڵ نەبن، كاریگەریی نەرێنی لە سەر دروستكردنی كەسایەتییەكی سەركەوتوو بۆ منداڵ دەبێت. « هاوكات دەڵێت: «پێویستە هەر لە قۆناغی سەرەتایی ئەو چەمكانە لە ناخی منداڵ بچێندرێت، كە سەركەوتنی لە ژیاندا مسۆگەر دەكات، لەوانە: بڕوابەخۆبوون، خۆشویستنی خۆی، نەك خۆپەرستی، ئەنجامدانی كاری هەرەوەزی، رێزگرتن لە كەسانی دەوروبەری، هەروەها هاندانی بەرەو گرنگیدان بە بیركاری و زانستی سرووشتی و زمانی بیانی (ئینگلیزی لەپێشترە) و كردنی بە كەسایەتییەكی تازەگەر و بەرزەفڕ و بەتمووح و...، ئەگەر ئێمە لە قۆناغی سەرەتایی ئەم وانانە فێری منداڵ بكەین، كەشوهەوایەكی پڕ لە ڕێز و خۆشەویستی و ئەدەبی بۆ دەستەبەر بكەین، مێشكی منداڵ چالاك دەبێت و تووشی گرێی دەروونی نابێت و لەم حاڵەتە ئامادە دەبێت بۆ وەرگرتن و فێربوونی بیركای و زمان و گشت وانەكانیتر، واتە منداڵ كە لە ژینگەی ماڵ و فێرگە ئاسوودە بوو، بە ئاسانی زانست وەردەگرێت، لە هونەر ئیبداع دەكات، یان لە یەك كات دەتوانێت چەند زمان فێر بێت». گوتیشی: «رێژەی كەمی منداڵ و گەنجی سەركەوتوو لە قوتابخانەكانی كوردستان دەلالەت لەوە دەكات كە دایك و باوك و مامۆستا لە پەروەردەكردنی منداڵ سەركەوتوو نین. بەداخەوە لە یەر بەردەوامیی شەڕ و قەیرانی ئابووری و.. لە كوردستان و ناوچەكەش نەتواندراوە بە زەڕەبینی لێكۆڵینەوەی زانستی لەسەر ئەو هەموو كێشەی پەروەردەكردنی منداڵ هەنگاوی بەرچاو بهاوێژین بۆ پەروەردەیەكی سەردەمیانە كە بتوانین تاكی سەركەوتوو بۆ ئەمڕۆ دروست بكەین، نەك بۆ دوێنێ. ئەوەی لە سیستمی خوێندنی ئێمە دەگوزەرێ، زیاتر ئاخاندنی كۆمەڵێ زانیارییە لە مێشكی قوتابی و ئەویش دەرخی دەكات لە رۆژی ئەزموونەكان و دەینووسێتەوە. ئەوانەی كە باش دەرخیان كرد و نمرەی باشیان هێنا، ئەوانە ناوزەد دەكرێن بە مرۆڤی سەركەوتوو، ئەوانەی باش دەرخیان نەكرد، مرۆڤی فاشیل و شكاون. كەواتە دەبێت لە رێگەی كۆمەڵێ دەزگا و پلانی تازە مێنتالیتی دایك و باوك و مامۆستا بگۆڕدرێ، لە كۆلیژەكانی پێگەیاندنی مامۆستا دەبێت پرەنسیپی تازە و مێتۆدی نوێی وانەوتنەوە فێری خوێندكارانی زانكۆ بكرێت، بۆ ئەوەی ژمارەی قوربانیانی سیستمی هەڵەی پەروەردە كەم بكرێتەوە.» واك دواوتەشی گوتی: « هەر تاكە منداڵێكی كوردستان سەرمایەی مرۆیی وڵاتە، بۆیە دەبێت كاری لەسەر بكرێت و بە باشترین شێوە پەروەردە بكرێت بۆ ئەوەی هەم خۆی ببێت بە كەسێكی بەختەوەر و سەركەوتوو، هەم كۆمەڵگەش لە بەری بحەسێتەوە و بەرەو پێشەوە بچێت».
زۆزك تاهیر وەك رۆژنامەنووس و توێژەرێكی كۆمەڵایەتی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «سەركەوتن تەنیا بە خەون و خەیاڵ نایەتەدی، دەبێت خەونی گەورەت لەگەڵ هەنگاوی كردەیی تێهەڵكێش بكەیت. هەنگاوەكانی سەركەوتنیش رووبەڕووی هەوراز و نشێوی زۆر دەبنەوە، بەڵام ئەوەی لە ئەنجامدا دەگاتە لووتكەی سەركەوتن، هۆكارەكەی ئیرادەی قایم و كۆڵنەدان و دۆزینەوەی رێگاكانی سەركەوتنە.» ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «جگە لە ژینگەی لەباری پەروەردەیی كە خێزان و حكومەت دەبێت بۆ منداڵانی دروست بكەن، دەبێت زەمینەی ئەوەشیان بۆ بڕەخسێندرێت، هەتا بتوانن بەهرەمەندی و تواناكانی خۆیان گەشە پێ بدەن. هەروەها دەبێت منداڵان فێری ئەوە بكرێن كە شكست شتێكی رووخێنەر نییە و دەكرێت ئەزموونی گەورەی لێ وەربگرن، بۆ ئەوەی بە لوتكەی سەركەوتن بگەن. چونكە شكست ئەزموون دروست دەكات و روانگەی تاك بۆ ئایندەیەكی گەشتر كراوەتر و بەهێزتر دەكات. بە مەرجێك پەندی لێ وەربگیرێت و ئەزموونەكە دووبارە نەكرێتەوە. هەروەها هەنگاوەكانی سەركەوتن بێ مەینەتی و سادە و ساكار نین، بۆیە دەبێت لە بری نائومێدبوون، بە هیوای گەورە و ئیرادەی پۆڵایینەوە هەنگاوی بۆ هەڵبگرن». گوتیشی: «كەسانی سەركەوتوو هەمیشە لەگەڵ خۆیان راستگۆن. ددان بە هەڵەكانی خۆیاندا دەنێن، بۆ ئەوەی تووشی هەڵەی گەورەتر نەبن. بەپێچەوانەی ئەوانەی كە هەوڵ دەدەن، هەڵەكانی خۆیان نادیدە بگرن، یان بەسەر كەسانی دیكەدا ساغی بكەنەوە».
شلێر كەریم قوتابی زانكۆیە و ئەویش سەبارەت بە هێماكانی سەركەوتن رایوایە: «بوارەكانی سەركەوتنی تاك لە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوودا، بەراورد بە كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو زۆر كەمترە، بەڵام سەركەوتنیش لە هەر كۆمەڵگەیەكدا كۆمەڵێك رێگای بۆ دەدۆزرێتەوە، بەگشتی گەنج لە هەر كۆمەڵگەیەكدا دەتوانێت بە گۆڕانكاری لە روانگەی خۆیدا و بە بڕیاری گونجاو بەرەو سەركەوتن هەنگاو بنێت. بۆ نموونە ئەگەر كچان هەوڵ نەدەن خوێندن تەواو بكەن و ببنە خاوەن داهات و ئابووریی سەربەخۆ، ئەوا تا كۆتایی ژیانیان دەبێت هەر چاو لەدەستی باوك و برا و هاوسەر بن.» هاوكات دەڵێت: «بوێری و ئیرادە و چاوكراوەیی و خەونی گەورە، مەكینەی سەركەوتنەكان دەخاتەكار، هەتا بەخێرایی رێگای سەركەوتن ببڕیت. خودی بڕیاردان بۆ سەركەوتن لە قۆناغێكی ژیاندا، بەشێكی گرینگی گەیشتن بە سەركەوتنە، هەر ئەو بڕیارەیە كە هەنگاوەكان بەدوای خۆیدا دەهێنێت.» شلێر پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە «رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی پێویستە بە كردنەوەی خولی جۆراوجۆر بۆ منداڵان و گەنجان، بەرچاوڕوونییان پێ ببەخشن و رێگاكانی سەركەوتنیان بۆ شی بكەنەوە، هەروەها پێویستە لە سیستمی پەروەردە وانەیەك هەبێت بۆ ئەوەی قوتابیان بەهرەكانی خۆیان بدۆزنەوە و بە رازەكانی سەركەوتن ئاشنا بكرێن و بتوانن بە هەنگاوی كردەیی قۆناغەكانی سەركەوتن ببڕن.» گوتیشی: «متمانەبەخۆكردن و ئیرادەی بەرز و ماندوویی نەناسی وا لە تاك دەكات، بە سەر هەموو كۆسپەكانی بەردەمیدا زاڵ بێت، بەپێچەوانەوە ترس و رارایی و دوودڵی و متمانەبەخۆنەكردن وا لە تاك دەكات، هەرگیز نەزانێت تام و چێژی سەركەوتن چییە.»
توێژەری دەروونی هیمداد حوسێن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «جۆری ژیانی هەر كەسێك بە خواستەكانیەوە گرێ دراوە، بۆیە ئەوانەی وا كەمكار و بێ هیوان، بەردەوام لە سەركەوتن دوور دەكەنەوە. هەروەها ئەوانەی وا نرخی كاتەكانی ژیانی خۆیان نازانن و رۆژانە كاتێكی زۆریان بە شتی لاوەكییەوە بەفیڕۆ دەدەن، ناتوانن كەسێكی سەركەوتوو بن.» ئەو توێژەرە دەروونییە نموونە بەو گەنجانە دێنێتەوە كە «شەو تا بەیانی سەرقاڵی یاری و گەمەكانی ئینتەرنێتن و لە رۆژیشدا تا لای ئێواران دەنوون، بێگومان كەسانی وا كاتی زۆری خۆیان دەكوژن و ناتوانن رێگاكانی سەركەوتن لە ژیاندا بدۆزنەوە، خۆ ئەگەر منداڵان و گەنجان ئەو ماوە زۆرەی بۆ گەمەكردن لە تۆڕەكانی ئینتەرنێت تەرخانی دەكەن، بۆ فێربوونی زمانێكی بیانی، یان ئاشنابوون بە بوارێكی زانستی تەرخان بكەن، بێگومان دەرگای سەركەوتنیان بە روودا دەكاتەوە.» هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «وەرزشكردن و لەشساغی ئیرادە و متمانەبەخۆبوونی زیاتر بە تاك دەبەخشێت، بۆیە پێویستە لە بەرنامەی رۆژانەدا ئەگەر بۆ ماوەیەكی كەمیش بێت، جێگای بۆ بكرێتەوە.» گوتیشی: «سەركەوتن كاری جددی و ئیرادە و هەنگاوی بەردەوامی پێویستە و پەیوەندی بە شانسەوە نییە و شتێك نییە كتوپڕ لە دەرگای ماڵت بدات.»