ئافرەتی كورد لە دێرزەمانەوە خاوەن پێگە و شكۆی خۆی بووە، رێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكانی هەرێمی كوردستانیش وەك زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان بایەخێكی زۆریان بە دەستەبەری مافەكانی ئافرەت داوە و لە پەرلەمانی كوردستانیش چەندین یاسایان بۆ داكۆكی لە مافەكانی ئافرەت دەرچوواندووە، بەڵام ئەوەی جێی نیگەرانیی چالاكانی بواری مافی ئافرەتانە، ئەوەیە كە یاساكان وەكو خۆی جێبەجێ ناكرێن و كەند و كۆسپی زۆری بۆ دروست دەكەن، تەنانەت جەخت لەوە دەكرێتەوە كە ئەوەندەی بایەخ بە دەركردن و هەمواركردنەوەی یاساكانی تایبەت بە مافی ئافرەتان دەدرێ، نیو ئەوەندە گرنگی بە جێبەجێكردنیان نادرێ، رایەكیش پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە یاسا بنەڕەتییەكان و كەلتوور و دابونەریت و تێگەیشتنی كۆمەڵگە لە پێگەی ئافرەت لاوازن، بۆیە تا هەنووكەش مافەكانی ئافرەتان لە كوردستانی خاوەن شارستانییەت پێشێل دەكرێن و بەردەوام ئافرەتان رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، روانگەیەكی دیكەش باسی ئەوە دەكات كە ئافرەتان خۆیان لە داڕشتنی یاساكان بەشدارن و لە دەستەبەری مافەكانیان كەمتەرخەمی دەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر شەن و كەوی ئەو پرسە گرنگە دەكەن.


بەهزاد سەلیم، مامۆستایە لە زانكوی پولیتەكنیكی هەولێر و سەبارەت بە تەوەری ئەم راپۆرتەی گۆڤاری گوڵان دەڵێت: «ئێمە هەندێ یاسای باشمان هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، بەڵام وەك خۆی جێبەجێ ناكرێن، بۆیە رێژەی تاوانی ژنكوژی و پێشێلكردنی مافەكانیان زۆرە، بەڵام ئەگەر سەیری دۆخی ژنان بكەین، دەبینین لە وڵاتانی پێشكەوتووش بە هەمان شێوەی كوردستان بەكارهێنانی توندوتیژی و پێشێلكردنی مافەكانی ژنان بوونی هەیە، بەڵام بە رێژەیەكی زۆر كەمترە، چونكە یاسا سەروەرە و وەك خۆی جێبەجێ دەكرێت.»
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە رایوایە: «لە كوردستان یاسای باشمان هەیە بۆ پاراستنی ژنان لە توندوتیژی، بەڵام یاسا بنەڕەتییەكان كە ئەرك و ماف دیاری دەكەن، لە یاسا كۆنەكانی عێراق هاتوون، تێیدا ژن مافەكانی بەراورد بە پیاو لە ئاستێكی زۆر نزمدایە، وەك یاسای میرات، زەواج، جیابوونەوە، خاوەندارێتی و . هتد.» نموونەشی بەوە هێنایەوە كە «یاسای ژنكوژی لە كوردستان كە تا ئەم دواییانە كاری پێدەكرا، یاسایەكی كۆنی عێراق بووەو لە زانكۆكانیش دەخوێندرا، ئەو یاسایەش ماددەی 49ی سزادانە لە تاوانی ژنكوژی كە ساڵی 1969 لە عێراق دەرچووە و بە درێژایی ئەو هەموو ساڵە كاری پێ كراوە و یاساكە ناڕاستەوخۆ رێی بە ژنكوژی داوە. یاساكە دەڵێت: (هەر كەسێك هاوسەرەكەی، یان یەكێك لە مەحرەمەكانی لە حاڵەتی زیناكردن، یان لەگەڵ پیاوێك لەژێر یەك پێخەفدا ببینێت و دەستبەجێ كوشتی، یان دەستدرێژی كردە سەر هەردووكیان، یان یەكێكیان و ئەو دەستدرێژییە بووە هۆی مردن، یان نەخۆشییەكی درێژخایەن، ئەوا سزا دەدرێت بە حەبسكردن كە لە ماوەی سێ (3) ساڵ زیاتر نەبێت). بەڵام ئەمە لە كاتێكدایە كە بۆ ژن، ئەگەر پیاوەكەی لەگەڵ كەسێكدا ببینێ و بیكوژێ، ئەوا حوكمەكەی سێدارەیە، یان بەلایەنی كەمەوە زیندانی هەتاهەتاییە. ئەمە نایەكسانییەكی زۆر گەورەیە كە بۆتە هۆی دەستكراوەیی پیاوان لە ژنكوژی.» گوتیشی: «دیار و روونە كە لە كوردستان دوای هەر ژنكوژییەك لە كۆتاییدا ماف بۆ پیاوە و هەموو شتێك لە دژی ژن، یان كوژراو دەبێت. ئەوەش بەو مانایە دێت كە یاسا بنەڕەتییەكان و كەلتوور و تێگەیشتنی كۆمەڵگە هەمووی لە دژی ژنە و ژنانیش خۆیان بەشدارن لە داڕشتن و قبووڵكردنی ئەو یاسا شەرعی و كۆمەڵایەتییانە، چونكە هەر ژنانن كە ئەو ژنكوژانەیان گەورەو پەروەردە كردووە. هەروەها رۆشنبیران و دەزگاكانی راگەیاندن و رێكخراوەكانیش نەیانتوانیوە لە رۆشنبیركردنی تاكەكانی كۆمەڵگە بەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ و یەكسانیی رەگەزی رۆڵی ئەرێنی بگێڕن.» هۆكارێكی دیكەی تاوانی ژنكوژی بۆ ئەو كرانەوەیەی كۆمەڵگەی لە پاش راپەڕین گەڕاندەوە و لەو بارەیەوە گوتی: «لە پاش راپەڕینی كوردستان تا ئێستا و لە هەموو بوارەكاندا ژن رۆڵی زیاتر دەگێڕێت لە كۆمەڵگەدا و گورزی كوشندەی لە پیاوسالاری داوە، واتە پیاوی نەریتی هەست بە مەترسی دەكات و بریندار بووە و ئەو واقیعەی پێ هەزم ناكرێت و ناتوانێت قبووڵی بكات كە ژنیش دەتوانێت لەگەڵ ئەو بڕیار بدات و دژی بووچونەكانی رابوەستێ.»
پارێزەری راوێژكار ئەردەلان ئەحمەد رەشید، سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «یاساكانی كوردستان لە رووی داڕشتن و ناوەڕۆكەوە یاسای زۆر باشن و رادەی جێبەجێكردنیشی تا ئاستێك دیارە، هاوكات مافی ئافرەت وەكو مرۆڤ پارێزراوە، بەڵام لە جێبەجێكردنی هەندێ رێگری هەیە لەوەی ئافرەتان زوو بگەنە مافەكانیان، بەتایبەت ئەو مافانەی پەیوەستن و بە ماڵ و پارە، لەبەر ئەوەی یاسای باری كەسیی عێراقی كە ئێستا لە كوردستان كاری پێدەكرێت، سەرچاوەكەی شەریعەتی ئیسلامیە و تەڵاق بە دەستی پیاوە و بە دەستی ئافرەت نییە، پیاو هەر كات بیەوێ بۆی هەیە بەبێ ئاگاداری و رەزامەندی ژنەكەی تەڵاق بدات، بەڵام ئافرەتەكە بیەوێ لە هاوسەرەكەی جیا ببێتەوە، دەبێ سەرەتا داواكاری پێشكەش بكات و بەڵگەی زۆر تەواو موقنیع پێشكەش بە دادگا بكات، بۆ ئەوەی بتوانێ دادگا بگەینێتە ئەو قەناعەتەی كە بەردەوامبوونی ژیانی هاوسەری لەگەڵ هاوسەرەكەی ئەستەم بووە، ئەوەش شایەد و بەڵگەی نووسراو و راپۆرتی پزیشكی و كۆمەڵێ كاری زۆر زەحمەتی دەوێت. لەلایەكی دیكەوە رۆڵی داواكاری گشتی لە دادگاكان سست و لاوازە، ئەویش پەیوەستە بە یاسای داواكاری گشتی كە ئەو یاسایە وایكردووە داواكاری گشتی دەسەڵاتێكی زۆری نەبێت و ئەوەش رێگرە لەوەی ئەوان وەكو پێویست رۆڵی خۆیان ببینن، بەڵكو دەسەڵاتەكان دراونەتە دادوەرەكان.»
تانیا جەمال چالاك لە بواری مافەكانی ئافرەت، بەمجۆرە شرۆڤەی پرسەكە دەكات: «دوو هۆكاری بەرچاو هەیە كە یاساكان لە كوردستان وەك خۆیان جێبەجێ ناكرێن، بەتایبەتیش یاساكانی تایبەت بە ئافرەتان، یەكێك لەو هۆكارانە نەبوونی نییەتی جددییە لەلایەن دامەزراوە و دەزگاكانی حكومەت، بەتایبەتیش ئەوانەی پەیوەندیدارن بەو پرسە و تا ئەو ساتەش دەزگاكانی حكومەت و حاكم و دادوەرەكان زۆربەیان باوەڕیان بە یەكسانیی رەگەزی نییە و تەنیا ئافرەتان بە هۆكاری كێشەكان دەزانن و وادەزانن پرسی ئافرەت تەنیا بۆنە و قسەو دروشمی بریقەدارە لە راگەیاندن و بۆنەكاندا، هۆكاری دووەم كۆمەڵگە و ئەو شێواز و نەریتە باوەیە كە بەردەوام بۆ چارەسەری كێشەكان پەنا بۆ سوڵح و رێككەوتنی عەشایری و خێزانەكان لە نێوان خۆیاندا دەبرێت و تا ئێستاش سەرۆك عەشیرەتێك بەقەد دە دادگا كێشەی لا چارەسەر دەكرێت، ئەوە جگە لە بێهوودەیی و لاوازیی بڕوای ئافرەتان بە خۆیان و بە دادگاكان و شەرمكردن لە چوونە دادگا و ترسان لە نهێنیی هەڵماڵین و سەرزەنشتكردنیان بەو هۆكارە.»
توێژەری كۆمەڵایەتی لەتیف حوسێن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەمووان دەزانین لە كوردستان نەك بۆ مەسەلەی پاراستنی مافی ئافرەتان، بەڵكو بۆ زۆرێك لە بابەتەكانی دیكەش یاسای باش و جوانمان هەیەو كێشە لە یاسادا نییە، بەڵام ئەوەی كە هەیە تێنەگەیشتنی ئێمەیە بۆ گرنگیی جێبەجێكردنی یاسا لە وڵاتدا، ئەمە جگە لە دروستنەبوونی گۆڕانكاری لە بیركردنەوەو دیدگای ئێمە بۆ ئەو كێشانەی كە یاسا دەیەوێت پارێزگاری لێ بكات. كێشەی ژنان و توندوتیژی و كوشتن و خۆكوشتنەكان، هەموو ئەو كێشانەی رووبەڕوویان دەبێتەوە، سەرباری ئەوەی بە یاسا دەمانەوێت رێگری لێ بكەین، چەندین رێكخراویش لەم بوارەدا كار دەكەن، كەچی نەمانتوانیوە توندوتیژی دژی ئافرەت كەم بكەینەوە و پارێزگاری لە مافەكانیان بكەین، هۆكارەكەی لە راستیدا ئەوەیە كە هۆشیاری و تێگەیشتنمان نییە بۆ یاساكان و دیدگای ئێمەش بۆ ئافرەتان نەگۆڕاوە، واتە لەسەر ئەرزی واقیع هێشتا ژینگەی كۆمەڵایەتیمان فەراهەم نییە و نەمانتوانیوە فەراهەمی بكەین تا یاسا ڕۆڵی خۆی لە كۆمەڵگەدا وەك رێگەیەك بۆ رێكخستنی كۆمەڵگە ببینێ، لەوەش خراپتر جێبەجێكردنی یاسا تەنیا بۆ كۆمەڵێك خەڵكە و بەشێكی زۆری لێی دەرباز دەبن، بۆیە تا ئیستا نە یاسا توانیویەتی رۆڵی هەبێت، نە داواكاری گشتی.»
بڵند نەوڕەس مامۆستایە لەكۆلێژی ئادابی زانكۆی سەڵاحەدین و ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسایەتییەی كە رایان وایە «لە كوردستاندا هێزی دروستكردنی یاسا ھەیە، بەڵام ھێزی جێبەجێكردنی لاوازە»، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «لاوازیی ھێزی جێبەجێكردنی یاساكان ناگەڕێتەوە بۆ لاوازیی ویست، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵێك لەمپەر كە لەبەردەم جێبەجێكردنی یاساكاندا دانراون. یاساكانی تایبەت بە پرسی ئافرەتان یاسای باشن بەگشتی، بەڵام نەگونجێندراون لەگەڵ كەش و واقیعی كۆمەڵگەدا. پیاوسالاری و دابونەریت و ئایین و نەخوێندەواری و نەبوونی وشیاری ئەو لەمپەرە گەورانەن كە یاساكانیان لە چوارچێوەی دەقدا هێشتۆتەوە. كاتێك پیاوێك بڕیار دەدات تاوانێك دەرھەق بە ئافرەتێك ئەنجام بدات، یان ئازاری ئافرەتێك بدات، یان سووكایەتی پێ بكات، یاسا ناتوانێت رێگری لێ بكات، بەڵكو دەتوانێت سزای بدات، ئەویش لە ھەندێك رووداودا، چونكە كەسی ئازاردەر كە پیاوە بەھایەكی بەرزتری لا ھەیە لە یاسا، ئەو بەھایەش دابونەریت و كەلتوورە. بۆیە ئەگەر بمانەوێت یاساكانمان كاریگەر و بەھێز بن، مەرجە بەر لە دەركردنی ھەر یاسایاك رەھەندە كۆمەڵایەتی و ئابووری و دەرونییەكانی لەبەرچاو بگیرێت و باشترین شیكردنەوەو ناساندنی بۆ بكرێت لەلایەن پسپۆڕانەوەو لە پانتاییەكی فراواندا كۆمەڵگەی پێ ھوشیار بكرێتەوە.»
ئەو مامۆستایە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هوشیاری قۆناغی بەر لە دەركردنی یاسایە و دەبێت لەگەڵ ژیانی كۆمەڵگەدا بگونجێت. كەواتە یاساكان دەبێت بۆ ھەموو خەڵك بێت و چاوپۆشی لە كەسێك و لایەنێك و كەیسێك نەكات و ھەموو بە تەرازوی یاسا بپێوێت.»
یاسا هەمواركراو و دەرچووێندراوەكان لەهەرێمی كوردستان ئەمانەن:
1- یاسای ژمارە (6)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەدەغەكردنی ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگا و سزادانی پیاو لە كاتی ئەنجامدانی.
2- یاسای ژمارە (7)ی ساڵی (2001) تایبەت بە هەمواركردنی ماددەی (41) لە یاسای سزادانی عێراقی كە بۆ پیاو نییە بە لێدان ژنەكەی تەمبێ بكات.
3- یاسای ژمارە (8)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەرەبووكردنەوەی ئافرەت لە تەڵاقی ستەمكارانە لە ئەنجامی هەڵسانی پیاو بە تەڵاقدانی ژنەكەی بە ستەمكارانە.
4- یاسای ژمارە (9)ی ساڵی (2001) تایبەت بە سزادانی مێردی داوێنپیس بە هەمان سزای ئافرەتی داوێنپیس.
5- یاسای ژمارە (10)ی ساڵی (2001) تایبەت بە راگرتنی كاركردن بە رێگەپێدان بە ئەنجامدانی هاوسەرگیری دووەم، بەبێ رەزامەندیی دادگا، ئەگەر هاتوو ئەوەی دەیخوازێت بێوەژن بوو .
6- یاسای ژمارە (14)ی ساڵی (2002) تایبەت بە سزادانی بكوژ بە بیانووی پاڵنەری ئابرووپارێزی.
7- یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2007) تایبەتە بە جێبەجێنەكردنی دادكارییەكانی لێبوردنی گشتی لەسەر ئەو تاوانبارانەی ئەو تاوانانە ئەنجام ئەدەن: (دەستدرێژی سێكسی و نێربازی و داوێنپیسیكردن لەگەڵ پێ نەشیاوەكان و كوشتن لەسەر مەسەلەی ئابڕوو).
8- یاسای ژمارە (15) ساڵی (2008) یاسای هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای باری كەسی ژمارە (188)ی ساڵی (1959) ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان.
9- زۆرلێكردنی مێرد لە ژنەكەی لەسەر لەشفرۆشی و داوێنپیسیكردن ئەوا پیاوەكە بەپێی مادەی (7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا دەدرێت .
10- ئەگەر پیاو ژن ناچار بكات لەسەر وازهێنان لە فەرمانبەریەتی یان لەكاركردن بە بێ ڕەزامەندیی خۆی پیاوە كە بە پێی مادەی(7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە(8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا دەدرێت.
11- ئەگەر پیاو هانی ئەنجامدانی كردەوەی خەتەنەكردنی مێینە بدات، یان ئەنجامی بدات، سزا دەدرێت بەپێی مادەی(6) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان.