بۆ قسەكردن لەسەر راگەیاندن و ژن، دەبێت لە كۆمەڵیك رووەوە باس لە رەهەندە جیاوازەكانی بكەین، تاوەكو وێنایەكی گشتگیر و تێگەیشتنێكی تەواو بدەین بە خوێنەر، ئەگەرچی ئەم بابەتە بابەتێكی قووڵە و لەگەڵ گەشەكردنی راگەیاندن لە رووی ناوەرۆك، ئامراز و بەتایبەتیش گەشەی تەكنەلۆجیا و سەرهەڵدانی فۆڕمە جۆراوجۆرەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەردەوام شتی نوێتر و رەهەندی تری دێتەسەر و قسەی زیاتر هەڵدەگرێت. لەم باسەدا و لە چەند زنجیرەیەكدا لەسەر چەند تەوەرێك باس لە مێژوو و پرس و پێگە و وێنەی ژن لە راگەیاندن بەگشتی و راگەیاندنی كوردی بەتایبەتی دەكەین. لە بەشی یەكەمدا كورتەیەك لەسەر ژن لە مێژووی رۆژنامەنووسیی كوردی و بەربەستەكانی بەرەوپێشچوونی دەكەین و لە بەشەكانی داهاتوودا لە چەندین رووی دیكەوە لەسەر ئەم باسە دەڕۆین.
كورتەیەك لە مێژووی راگەیاندنی كوردیك:
راگەیاندنی كوردی راستە بە بەراورد بە مێژووی رۆژنامەگەریی وڵاتانی دەوروبەری مێژوویەكی كورتی هەیە، كە ساڵی 1898 یەكەم رۆژنامەی كوردی دەرچووە و سەد ساڵ دوای ئەوە یەكەم رۆژنامەی عەرەبی 1799 بە ناوی ‹الحوادپ الیومیە› دەرچووە، یەكەم رۆژنامەی توركییش لە ساڵی 1831 بە ناوی ‹تقویم الوقائع› دەرچووە، ساڵی 1820یش یەكەم رۆژنامەی فارسی بە ناوی ‹مریت الاحوال› دەرچووە، لەگەڵ ئەوەشدا كە سەد ساڵ جیاوازی مەودای هەیە، بەڵام تاكە هۆكار نییە بۆ كەمیی ژن، یان دواكەوتنی ژن، لای ئەوانیش بەشداریی ژن نابینرێت كە بە سەد ساڵ لە پێش ئەوانەوەین. ئەگەر گەڕانەوەیەكی كورت بكەین بۆ نووسینی ژن و قەڵەمی ژنی كورد، دەبینین بەشداریی ژن بۆ سەدەی 19 دەگەڕێتەوە، «شەوكەت ئەردەڵان» ناسراو بە ‹مەستوورەی ئەردەڵانی 1805-1848، بە یەكەم ژنە مێژوونووس دەناسرێت، كە كتێبی مێژووی ئەردەڵانی نووسیوە، لە رۆژنامەگەریشدا نووسەرەكانی رۆژنامەی ‹ژین و ژیان› كچ نەبوون، بەڵكو هاندانێك بووە بۆ ژنان و چ پیرەمێرد و چ نووسەرەكانی دیكە بابەتیان وەك هاندانێك بە ناوی ژن، یان كچەكەی خۆیان نووسیوە.
یەكەم نووسینی ژنی كورد لە ساڵی 1926 بووە، ئەویش نووسینێكە بە ناونیشانی ‹ژن و تەئسیراتی لە حەیاتی مەدەنیەتدا› بە قەڵەمی› ‹گوزیدە عەزیز خانم› كە بەڕێوەبەری قوتابخانەی سلێمانی – كچان بووە و، دەكرێ بە سەرەتای بەشداریی قەڵەمی ژن لە رۆژنامەنووسیی كوردیدا دابنرێت.
رەوشەن بەدرخان كە لە ساڵانی 1909 -1992 ژیاوە، دەتوانرێت بە یەكەم رۆژنامەنووسی ژنی كورد بناسرێت لە رۆژنامەنووسیی كوردیدا كە لە گۆڤاری هاوار، هاوكارێكی جەلادەت بەدرخان بوو. هەروەها رەحمە خان، كچی پیرەمێرد، دوای مردنی باوكی خاوەن ئیمتیازیی «رۆژنامەی ژین»ی وەرگرتووە. ئەمانە وەك سەرەتا و یەكەم كەس بوون و دواتر دوای پەنجاكان و شەستەكان ژنی كورد چووەتە قۆناغێكی باشتر و هەڵكشانی بەخۆیەوە بینیوە.
د. رۆئیا تلووعی دەڵێت: «ژنانی كورد تا دەیەی پێش ساڵانی شەستەكان لە كاری نووسین و رۆژنامەگریدا لاواز بوون، دواتر لە شەست و حەفتاكاندا روویان لە هەڵكشان كردووە»، كە وردە وردە بوونەتە خاوەنی بڵاوكراوەی تایبەت بە خۆیان؛ «ژنانی ئازاد» كە بە كرمانجی ناوەڕاست و بە پیتی ئارامی لە سلێمانی دەرچووە، سەر بە لقی كوردیی ژنانی شیوعیی عێراقی بووە. گۆڤاری «ژن» لە بەغدا لەلایەن رابیتەی ژنانی عێراقییەوە دەرچووە. گۆڤاری «دەنگی ژن» لەلایەن یەكێتی ئافرەتانی كوردستان لە شاخ دەرچووە. ئیتر بەردەوام دەرگا كراوەتەوە بۆ دەرچوونی چەندین رۆژنامە و گۆڤاری تری ژنان.
ژن لە پەخشی رادیۆ و تەلەفزیۆن:
لەگەڵ هاتنی رادیۆ و تەلەفزیۆن، ژن بوونی هەبووە ئەگەر بە تەنیا، یان بە ژمارەیەكی كەمیش بووبێت. بۆ نموونە یەكەمین تەلەفزیۆنی كوردی لە كەركووك لە ساڵی 1969 ژنی تێدا بووە وەك بێژەر. رادیۆی كوردی لە بەغدا لە ساڵانی 1939تا 1976 یەك بێژەری كوردی هەبووە، كە «نیهایەت جەمال» بووە لە ساڵانی حەفتاكان و لە نێوان كارمەندە گرێبەستەكان 5 ژن لەو رادیۆیەدا هەبوون.
ئەگەرچی نامەوێت بابەتەكە بكەمە بابەتێكی مێژوویی، بەڵام دەبێت ئاماژە بەوە بكرێت كە لە دوای راپەڕین، دەركەوتنی ژن لە رۆژنامە سەرەتا و دواتر رادیۆ و تەلەفزیۆنەكان بەردەوام لە هەڵكشان بووە، سەبارەت بە پێگە و رۆڵەكەی بە جێی دەهێڵم بۆ بەشەكانی داهاتووی نووسینەكە كە لە هەردوو رووی ئەرێنی و نەرێنییەوە شی دەكەمەوە. بۆیە دەچمە سەر تیشكێكی كورت لەسەر هۆكارەكانی كەمیی بەشداریی ژن لە كاری رۆژنامەنووسیی كوردیدا لە سەرەتاوە تا ئەمڕۆ، كە ئەویش لە كۆمەڵیك هۆكاردا خۆی دەبینێتەوە، كە ئەمانە هۆكارە سەرەكییەكانیەتی:
كولتووری و كۆمەڵایەتی:
دیدگاو رۆئیای كۆمەڵگە سەرچاوەیە بۆ تێڕوانن و گرنگی پێدان و دانی پێگە بە تاكی كۆمەڵگە، چ ژن، چ پیاو، تێڕوانین و دیدگای كۆمەڵگەی كوردییش لە پەروەردەی منداڵییەوە تا دواتر و قۆناغەكانی ژیانی كچ و ژن هەمیشە پێشینەیی بە رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی داوە و، نەك تا ئێستاش دیدگای كۆمەڵگە و ئایدیای تاكی كۆمەلگە، تێڕوانینی بۆ ژنی رۆژنامەنووس وەك زۆر پیشەی دیكە باش نییە، بەڵكو لە هەندێك ناوچە و زۆربەی خێزانەكانیشدا ژن پێوانە دەكرێت بەوەی ئەگەر لە رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی سەركەوتوو بێت، تاكە پێوەرە بۆ ئەوەی ژنێكی باشە، واتە كاركردنی لە هیچ كام لە بوارەكانی دەرەوە لە دیدگای تاكی كوردی پێوەر نییە، باشە، یان خراپە، واتە كچ بۆ ئەوە پەروەردە ناكرێت سیاسی بێت، یان رۆژنامەنووس بێت، یان هەر كارێكی تری دەرەوەی ماڵ بكات. بۆیە زۆر جاریش بە نامۆ سەیری دەكرێت كە ئەو كارانە دەكات. ئەمە یەكێكە لە فاكتەرە سەرەكییەكانی نەچوونە پێشەوەی ژن لە كاری رۆژنامەنووسی. لە لایەكی دیكەوە ئەم دیدگایە بۆ كاری ژن، هەندێك رەفتاری تری خولقاندووە، كە بووەتە هۆی ئەوەی ئەو ژن و كچانەی كه لە راگەیاندن كار دەكەن، رووبەڕووی زۆرترین بێزاریی سێكسی دەبنەوە، ئەمە بووەتە هۆی دوركەوتنەوە و سڵەمینەوەی ژن كە لەو بوارەدا كار بكات، هەروەها بە باش سەیرنەكردنی ژن كە لەو بوارە كار بكات. بە پێی راپۆرتێكیش زۆرترین بێزاریی سێكسی لە كەناڵەكانی راگەیاندن بەرامبەر ژنانی رۆژنامەنووس دەكرێت.
هۆكاری پەروەدیی:
سیستمی پەروەردە هۆكارێكە بۆ ئەم دواكەوتنەی ژن، چ لە رووی ئەوەی كە كاری رۆژنامەنووسیی بۆ ژنی نەكردووەتە پیشەیەكی دروست و جوان، چ وەك ئەوەی وەك شۆڕبووەوەی زانستەكانی ناو زانكۆكان بۆ ئامادەییەكان بابەتی میدیا ناخوێندرێت لە قۆناغەكانی ئامادەیی، تاكو خوێندكار وەك بابەتێكی گرنگ سەیری بكات و خۆی بۆ ئامادە بكات بۆ زانكۆ، چ وەك ئەوەی خوێندنی میدیایی لە هەرێمی كوردستان مێژوویەكی كەمی هەیە، بە بەراورد بە وڵاتان، جگە لەوەی چیرۆكەكانی ناو پەرتووكی پڕۆگرامی خوێندنی قۆناغەكانی منداڵی تا زانكۆ، هیچیان جگە لە رۆڵە كۆمەڵایەتییەكە، باسی رۆڵێكی دیكەی ژنی نەكردووەو، كارەكتەرێكی سیاسی، یان رۆژنامەنووسی، یان ئیداری بە ژن نەداوە، تاكو لە ئایدیای نەوەكاندا ئەوە دروست بێت، كە ژن دەكرێت ئەندازیار، یان وەزیر، یان رۆژنامەنووس، یان .. هتد بێت.
گرفتی پیشەیی:
كاری رۆژنامەنووسی تا ئێستا وەك پیشە لە یاسای كاری هەرێـمی كوردستاندا نەناسێندراوە، ئەمە نەك لە گرینگیی ئەم پیشەیەی لای تاكی كورد كەم كردووەتەوە، بەڵكو ماف و دەستكەوتی ئەم پیشەیەش بە یاسا و چ لە ئاستی وڵات لە ناو دەزگاكاندا رێك نەخراوە.
هۆكاری سیاسی:
سیمۆن دیوار دەڵێت: «هەرگیز فەرمانڕەواییەكی ژنسالاری بە مانای سیاسی لە مێژوودا بوونی نەبووەو دەسەڵاتی سیاسی هەمیشە لای پیاو بووە.» سەرباری بارودۆخی سیاسی كە ساڵانێك رژێمی پێشوو فەرمانڕەوایی ئەم كۆمەڵگەیەی كردووە، وایكردووە كە نەك ژن كاری رۆژنامەنووسیی نەكردووەو نەیوێراوە نزیكی بكەوێت، بەڵكو بۆ پیاویش رێگەپێدراو نەبووە، تەندا بۆ لایەنگرانی رژێم نەبێت، كاركردن لەو بوارەدا مەترسیدار بووە. دوای ئازادكردنی كوردستان بارودۆخی ئازادیی رۆژنامەگەری هەنگاوی باشی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام هێشتا ترس و پێشێلكاری و كوشتنی رۆژنامەنووس كە لە ململانێ سیاسییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە، هۆكارێك بووه بۆ سڵەمینەوەی تاك بەگشتی و ژن بەتایبەتی لەم كارە.
هۆكاری خودی:
ئەو دیدگایەی ژنی لەسەر پەروەردە كراوە، ئەركە خێزانی و كۆمەڵایەتییەكەی و كەلتووری كوردی و هەڵەی راڤەكردنی هەندێك لە دەقە ئایینییەكان كە رێگری دەكات لە ژن بۆ ئەوەی لە هەندێك بوار ژن خۆیشی ئامادەیی نەبێت بۆ كاركردن لەو بوارەو ترسی هەبێت، وایكردووە كە وابزانێت: یان قۆناغێك دەڕوات و دەوەستێت، یان بەرگەی سەختییەكانی ناگرێت، چونكە كاری رۆژنامەنووسی، سەختیی زۆری لە رێگایە و پشوودریژیی زۆری دەوێت، سەرباری ئەوەی ژن لە كۆمەڵگەی كوردی هێشتا هیچ لە ئەركە كۆمەڵایەتی و خێزانییەكەی لەسەر شانی كەم نەبووەتەوە، ئەمەش تەنیا لە كۆمەڵگەی كوردی نییە،