جیا لە كەرتی گشتی و دامودەزگەی حكوومی كە ژمارەیەكی زۆری لە ئافرەتانی فەرمانبەری لەخۆ گرتووە، هەروەها جیا لەو ئافرەتانەی كە لە كەرتی تایبەتدا و لە ناو مۆڵ و ماركێت و كۆمپانیاكان وەك كارمەند كاردەكەن، ژمارەیەك ئافرەتیش هەن كە بۆ دابینكردنی بژێوی خۆیان و خێزانیان، بەناچاری پەنایان بۆ كاری تاقەتپڕووكێن لەسەر شەقام و ناو كارگەكان بردووە. هەریەك لەو ئافرەتانە گرفتی گەورە و ئاریشەی تایبەت بە خۆیان هەیە و جەختیش لەوە دەكەنەوە كە تەنیا كاركردن كەرامەتیان دەپارێزێت و نەفرەت لە دەست پان كردنەوە و دەرۆزەكردن دەكەنەوە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان شەن و كەوی ئەو پرسە دەكەن.

«بێوەژنم و سێ كچم هەیە و تەمەنیان 15،13،12 ساڵانن و هیچیان نەچوونەتە قوتابخانە و خوێندەوارییان نییە، بچووكەكەیان باری دەروونی جێگیر نییە، سەردانی دكتۆری پێویستە. كچەكانم تەمەنیان كەمە و ناتوانن كار بكەن، لە كەركووكیش وەزعەكە هیچ باش نییە و ئافرەت ناتوانێت كار بكات.»
ئەوە قسەی (سەلما سەلیم)ی تەمەن 55 ساڵ بوو، كە لە بازاڕی لەنگەی هەولێر كلینكس دەفرۆشێت. وەك خۆی باسیكرد خەڵكی شاری كەركووكە و خۆی و كچەكانی لە خانووی بەكرێدا دەژین.
سەلما لە بارەی ژیانی خۆیەوە بە نیگەرانییەكی زۆرەوە دەڵێت: «كچەكانم لە لای پووریان بە جێ دەهێڵم و هەفتانە سەردانیان دەكەم، بۆ خۆیشم لە هەولێر كار دەكەم و شەوانە لە ماڵی خوشكێكم دەمێنمەوە، خوایان لێ رازی بێت ژوورێكیان پێ داوم، هەندێ جار منداڵەكانم دێنم بۆ هەولێر و لای خۆم دەمێننەوە، بەڵام حەز ناكەم بارگرانی بۆ كەس دروست بكەین، بۆیە زیاتر لە ماڵی خۆمانن و من سەردانیان دەكەم. بەڕاستی ژیانمان زۆر ناخۆشە، كرێچیم و مانگانە 150 هەزار دینار كرێی خانوو دەدەم، دوو مانگیشە كرێی خانووم نەداوە، بە خوا ئەگەر كار نەكەم، كەس نییە هاوكاریمان بكات.»
كاتێك پەیامنێری گوڵان داوای مۆڵەتی لێكرد بۆ ئەوەی وێنەی بڵاو بكرێتەوە، بە بزەیەكەوە وتی: «من كار دەكەم، بە كەرامەتەوە دەژیم و شەرمیش ناكەم وێنەی خۆم و كارەكەم بڵاو بكەنەوە. من لە رووم نایێ وەكو هەندێ كەس سواڵ بكەم، بێزم لەو كارانە دەبێتەوە و دەمەوێ نانی حەڵاڵ بۆ منداڵەكانم پەیدا بكەم.»
هەر لە ناو بازاڕی لەنگەی هەولێر ئافرەتێكی تەمەن 46 ساڵ هەبوو كە لەگەڵ هاوسەرەكەی پێكەوە لە دووكانێكی خنجیلانەدا كاری هەویركاری و شیرنەمنی دەكرد. ئەو وەستای دروستكردنی پاقلاوە و لوقمە كاخەزی بوو، ئەگەرچی نەیویست ناو و وێنەی بڵاو بكرێتەوە، بەڵام داوای كرد ناوی دوكانەكەیان (روناهی) بڵاو بكرێتەوە. وەك خۆی باسیكرد لە مانگی رەمەزان داهاتیان باشە و فرۆشیان زیاترە. سەبارەت بە كارەكەشی دەڵێت: بە زمانی بەڕۆژوو لە بەر كوورە و ئاگر پاقلاوە و لوقمە كاخەزی و شیرنەمەنی جۆراوجۆر دروست دەكەم و هاوكاری مێردەكەم دەكەم و شانازی بە كاركردنیشم دەكەم.
ئەسما سادق، تەمەنی 37 ساڵە و لە كارگەیەكی دروستكردنی ترشییات كار دەكات. وەك خۆی باسیكرد لەو كارگەیەدا شەش ئافرەت كار دەكەن. سەبارەت بە كارەكەشی دەڵێت: «خاوەن كارەكەمان خوای لێ رازی بێت، زۆر رێزمان دەگرێت و لە كاتی خۆی مووچەكەمان دەداتێ و لە جەژەكانیش هاوكاری زیاترمان دەكات. پیاوێكی لە خواترسە و زوو زوو قوربانی دەكات و بەشی هەموو كرێكارەكانیشی لێ دەدات.»
جیا لە كاری ئافرەتان لە ناو كارگەكان، ژمارەیەكیش لە كچانی كەم تەمەن و منداڵ لەسەر شەقامەكان كلینێكس و بنێشت دەفرۆشن و ژمارەیەكیشیان هەر كار ناكەن و بە ئاشكرا دەرۆزە دەكەن. زۆربەیان لە بەر تیشكی هەتاودا پێستی دەموچاویان بۆر بووە. فاتیمەی تەمەن 11 ساڵ یەكێكە لەو سەدان منداڵە بێدەرەتانەی كە تووشی دەرۆزەكردن كراوە. ئەو نایشارێتەوە كە شەرم لە كارەكەی دەكات، بەڵام ئەو پاساوەی بۆ دەهێنێتەوە: «باوكم پەككەوتەیە و ناتوانێ كار بكات، دایكیشم كاری ماڵان دەكات و زۆر جار كاری نییە، بۆیە من و خوشكم و برا بچووكەكەم ناچارین ئەو كارە بكەین كە زۆر ناخۆشە و خەڵك زۆر بە سووكی سەیرمان دەكەن.»
سۆزان خالد، راوێژكارە لە پەرلەمانی كوردستان و خاوەن بڕوانامەی ماستەرە لە كارگێڕیی كار و سەبارەت بە كاری ئافرەتان دەڵێت: «ئاشكرایە ئافرەتی كورد زۆر كارایە لە ئەنجامدانی كارەكانی و گیانی پابەندبوون و هەستكردنی بە بەرپرساریەتی زۆر بەرزە، ئەمە چ لە ئەنجامدانی كاروباری ماڵەوە، یاخود كاری فەرمی لە ناو دامودەزگاكانی حكوومی، یان لە كەرتی تایبەت، وێڕای ئەمەش ئافرەتی كورد زۆر وردبینە بۆیە دەكرێت لە گشت بوارەكان و تەنانەت لە راپەڕاندنی كاروبارەكانی وڵاتیش پشتی پێ ببەسترێت.»
ئەو راوێژكارەی پەرلەمان، پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە پێویستە زەمینەی كاركردنی ئافرەت لە دەرەوەی ماڵ فەراهەم بكرێت، بە جۆرێك كە كارەكەی كارێكی شیاو و گونجاو بێت و كۆمەڵگە بە چاوی سووك سەیری نەكات. هاوكات پێشنیار دەكات، «بەهۆی دەستپاكی و وردبینیی ئافرەت دەكرێت بەڕێوەبەرایەتی ژمێریاری لە دەزگاكان و بانكەكان بە ئافرەت بسپێردرێت. هەروەها پێویستە سوود لە دەستڕەنگینی و كاری دەستی ئافرەت وەربگرن، هەرچەندە ئێستا هەوڵی تاكەكەسی دەدرێت لەلایەن ئافرەتانەوە، بەڵام دەكرێت پەرە بەم بوارە بدرێت و بكرێتە پیشەسازی نیشتمانی، ئەوەش زۆر گرینگە كە رۆڵی زیاتر بدرێت بە ئافرەت لە كاركردن لە كەرتی گەشتوگوزار، ئەمەش وێڕای ئەوەی سیمایەكی جوان و شارستانی بەو كەرتە دەبەخشێت، لەلایەكی تر سوود وەردەگیرێت لە بیرۆكە جوانەكانی ئافرەتان بۆ پێشخستنی ئەم كەرتە.» گوتیشی: «جگە لە هۆشیاركردنەوەی ئافرەتان سەبارەت بە چۆنیەتی دانانی بودجەی ماڵ و رێكخستنی خەرجییەكان و پاشەكەوتكردنی پارە، زۆر پێویستە بوار بە ئافرەت بدرێت كە لە بواری وەبەرهێنان كار بكەن، بەتایبەتی كە ژمارەیەكی زۆر ئافرەتی خاوەن بڕوانامەی باڵان هەن كە لە ئابووری، ئەندازیاری و كشتوكاڵ و...هتد پسپۆڕن و پێویستە سوود لە تواناكانیان وەربگیرێ و چیتر ئافرەت تەنیا وەك كارمەندی ئۆفیسی دانەمەزرێت، بەڵكو بواری پێ بدرێت كە بە شێوەكی مەیدانی كار بكات و ببێتە خاوەن سەرمایە و كاری سەربەخۆ، ئەمەش رۆڵێكی زۆری دەبێت بۆ زیادكردنی داهاتی وڵات بە هۆی ئەوەی ئافرەتان زۆر پابەندی یاسا دەبن لە پێدانی باج بە دەوڵەت و ئەنجامدانی كارەكانیان بەپێی كوالیتی باش، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە كاری جددی بكرێت بۆ هۆشیاركردنەوەی ئافرەتان سەبارەت بە چۆنیەتی دانانی بودجەی ماڵ و رێكخستنی خەرجییەكان و پاشەكەوتكردنی پارە و هان بدرێن بۆ ئەوەی كاری دەرەوەی ماڵ بكەن و خاوەن داهاتی سەربەخۆ بن.»
ئابووریناس هونەر عەلی، سەبارت بە هەمان پرس رایوایە: «رۆڵی ئافرت لە هەموو بوارێكی ژیان گرینگی و تایبەتی خۆی هەیە. ئافرەت دەتوانێت بڕیاری دروست و جوان دەربكات لە ئیدارەدانی فەرمانگەیەك، یاخود دەزگایەك، ئافرت لەگەڵ پیاودا دەتوانێت لە بڕیاردان و جێبەجێكردندا بەشدار بێت لە رووی ئابوورییەوە، زۆریش گرنگە رۆڵی ئافرەت لە بەرچاو بگیردرێت، لەبەر ئەوەی ئافرەت پێش پیاو كەوتووە لە ئیدارەدان، چونكە ئافرەت لە تەمەنێكی زۆر كەم و لە ماڵدا فێری بەڕێوەبەردنی ماڵ دەبێت، كە هیچ جیاوازی نییە لەگەڵ بەڕێوەبردنی بەڕێوەبەرایەتییەك، چونكە ئەركی ماڵ قورسترە تاوەكو فەرمانگەیەك. ئەركی ماڵ لە پەروەردە و بەخێوكردنی منداڵ و تەحەمولكردنی ئەركەكانی هاوسەر و خێزانەكەیە، بەڵام لە فەرمانگە بە گوێرەی یاسا و رێنماییەكان كاردەكرێت. واتا ئافرەت بە تەحەمولترە لەگەڵ كیشە و گرفتەكان، هەروەها كاركردنی ئافرەت لە دەرەوەی ماڵ وەك فەرمانبەر، یان وەبەرهێن، جگە لەوەی ورەیەكە بۆ پیاو لە كەمدەرامەتیدا و هاوكار و یارمەتیدەری دەبێت، ئەوا داهاتەكەی بازاڕیش دەبووژێنێتەوە.»
ئەو ئابووریناسە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە ئێستادا بەرەوپێشچوونێكی زۆر لە بواری كاركردنی ئافرەت بەدیهاتووە.» هاوكات دەڵێت: «لە زۆربەی شارو شارۆچكەكان دەبینین ئافرەت شان بە شانی پیاو كاردەكات، وەك فەرمانبەر لە فەرمانگەكان و وەك كرێكار لە كارگەكان و وەك فرۆشیار لە بازاڕ كار دەكات، تەنانەت كاری سەرپەرشتی دەكات و ئافرەت هەیە خاوەن پڕۆژە و دوكان و مۆڵە. واتە لە رابردوودا بەهۆی عورف و عادەتی كۆمەڵگە ئافرەتان نەیاندەتوانی بە ئاسانی كار بكەن، دەترسان لەلایەن خەڵكەوە لۆمە بكرێن و قسە و قسەڵۆكیان بۆ دروست بكەن، بەڵام ئێستا ئەو بەربەستە نەماوە و كۆمەڵگە گۆڕاوە، ئافرەتانیش سەلماندوویانە كە لە راپەڕاندنی كار و بەجێگەیاندنی ئەركەكان لە پیاو دڵسۆزترن.»
لەتیف حوسێن، توێژەری كۆمەڵایەتییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لە ئێستای ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی هەرێم، قسەكردن لەسەر ئابووریی سەربەخۆی ژنان و دەستڕاگەیشتنی خودی ژنان بە جومگە سەرەكییەكانی ژیان گرنگیی خۆی هەیە، چونكە بمانەوێ و نەمانەوێ گۆڕانكارییەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیی ئێمە پاڵپشتە بۆ ئەوەی ژنان خاوەنی ئابووری سەربەخۆی خۆیان بن، ئەمە لەكاتێكدایە كە سەرلەبەری كایەكانی ژیانی ئێمە بە جۆرێك گۆڕانكاری لە هزرو بیركردنەوەو كەلتووری ئێمەدا كردووە، ئەگەر ژنان و ئافرەتان خاوەنی ئابووریی سەربەخۆی خۆیان نەبن، بەداخەوە رووبەڕووی چەوسانەوە و هەندێجاریش رووگیری كەلتوورە باوەكەی كۆمەڵگە دەبنەوە، هەربۆیە ئێستا گرنگە ئەوە بڵێین بە خاوەن بوونی ئابووریی سەربەخۆی ژنان گرنگیی ئەوەی هەیە كە خۆیان دەتوانن بە شێوەیەكی سەربەخۆیانە لەناو كۆمەڵگەدا ژیانی مرۆڤانەی خۆیان پیادە بكەن، بە بێ ئەوەی ئەو روانینە باوە خراپەی بەتایبەت پیاوان لەسەر رۆڵ و پێگەی ژنان هەیە، گۆڕانكاری بەسەردا بێت.» گوتیشی: «دەبێت ئەوەمان بیر نەچێت، كە ناكرێت نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی و هەموو ئەو توندوتیژییانەی بەرامبەر بە ژنان و ئافرتان دەكرێت و هەموو ئەو تێڕوانینە خراپەی بەرامبەر بەتوانای رەگەزی مێ هەیە، بە بوونی ئابووریی سەربەخۆ بیبەستینەوەو وابزانین هەموو ئەوانە چارەسەر دەكات، بەڵكو دەبێت ئێمە ئەو هۆشیارییەمان هەبێت بەوەی كە ئابووریی سەربەخۆی ژنان بە مانای جیاكاری و وەلانانی رۆڵی پیاو نییە، هێندەی ئەوەی كە یارمەتیدەر دەبێت بۆ پاراستنی هاوسەنگیی كۆمەڵگە و خێزانیش، چونكە لێكدانەوەی ئابووریی سەربەخۆی ژنان تا ئەم ساتەش لەلایەن كۆمەڵگەو پیاوانەوە لێكدانەوەیەكی خراپ و نێگەتیڤە. لەهەموو بارەكاندا باوەڕم وایە ئابووریی سەربەخۆی ژنان گرنگی و بایەخی خۆی هەیە و پێگەی ژنان بەگشتی لەناو كۆمەڵگەو خێزانیشدا بەهێزو كاریگەرتر دەكات.»
بەپێی رووپێوێكی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ ساڵی 2017 یەك ملیۆن و 241 هەزار و 417 كەس، كە تەمەنیان گونجاوە بۆ كاركردن، كارناكەن و بەدوای كاریشدا ناگەڕێن. ئەو ژمارەیەش دەكاتە 22.3%ی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان.
بەپێی ئامارەكە ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 15- 64 ساڵدایە و بە «هێزی كار» ناودەبرێن، ژمارەیان یەك ملیۆن و 382 هەزار و 285 كەسە، لەوانە یەك ملیۆن و 195 هەزار و 263 هەزار كەسیان كار دەكەن. هەروەها 187 هەزار و 22 كەسیان بێكارن، بەڵام ئارەزووی كار دەكەن و بە دوایدا دەگەڕێن.
هەر بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندان، رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان 13.5%ە، ئەوانەشی لە چوارچێوەی بازاڕی كاردان و كاردەكەن، بە رێژەی 52%یان لە كەرتی گشتیدان كە ژمارەیان 627 هەزار و 501 كەسە.
لە هەرێمی كوردستان هێزی كار و كەسانی ناكارا، هاوتان، 1.3 ملیۆن كەس كار دەكەن، یان دەیانەوێت كار بكەن و بەشوێنیدا دەگەڕێن، بەڵام 1.2 ملیۆن كەس كار ناكەن و بەشوێن كاریشدا ناگەڕێن.
زۆربەی ئەو كەسانەی دەكەونە ئەو خانەیەوە ئافرەتن، یان كەسانێكن پێویستیان بەكار نییە، هۆكاری ئەوەی زۆربەی ئەو ژمارەیە ئافرەتن، بۆ ئەوە گەڕاندراوەتەوە كە بەشێكی لایەنی كۆمەڵایەتییە و بەربەستە لەبەردەم كاركردنی ئافرەتاندا لەهەرێمی كوردستان، بەشێكی دیكەشی ژینگەی كاركردنە لە هەرێمی كوردستان كە بۆ ئافرەتانی بە گونجاو نازانن.