بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی تووشبوون بە نەخۆشی “ئۆتیزم” لە نێو منداڵاندا زیادی كردووە، هەروەها لە كۆی 160 منداڵ، منداڵێك بە پلەی جیاواز ئەگەری تووشبوونی بەو نەخۆشییە هەیە. بەپێی هەمان ئامار 67 ملیۆن كەس لە جیهاندا تووشی نەخۆشیی ئۆتیزم بوون، بەپێی توێژینەوەكانیش دەركەوتووە نەخۆشیی ئۆتیزم لە نێو منداڵانی كوڕدا زیاترە بە بەراورد بە منداڵی كچ، بە جۆرێك لە 42 كوڕ یەكێكیان و لە 189 كچ یەكێكیان تووشی ئۆتیزم دەبن. لە كوردستانیش ژمارەی تووشبووانی نەخۆشیی ئۆتیزم لە هەڵكشاندایە و هاوكات هەڕەشەیەكە بۆ لێكترازانی خێزانەكان و خانەوادەی ئەو نەخۆشانەش داوای سەنتەری شیاو بۆ چارەسەری منداڵەكانیان دەكەن.

نەبوونی سەنتەرێكی گەورەی حكوومی بۆ وەرگرتنی تووشبووانی نەخۆشیی ئۆتیزم لەهەرێمی كوردستان، گرفتی گەورەی بۆ خێزانی ئەو تووشبووانە دروستكردووە، ئەگەرچی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان، پلانیان هەبووە لەسەرجەم شارەكان سەنتەری تایبەت بۆ تووشبووانی ئۆتیزم بكرێتەوە، بەڵام قەیرانی دارایی رێگر بووە لەبەردەم كردنەوەی سەنتەرەكانی راهێنان.
رەحمان عەلی بەرپرسی سەنتەری ئۆتیزم لەسلێمانی، رایوایە «نەبوونی ئامارێكی ورد سەبارەت بە حاڵەتی ئۆتیزم دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی لیژنەیەكی تایبەت بۆ دەستنیشانكردنی ئۆتیزم، یان ئەگەر هەشبێت، لیژنەكە پسپۆڕ نییە لە هەرێمی كوردستان، بەداخەوە زۆرجار نەخۆشیی منداڵ لەلایەن پزیشكەوە بە هەڵە دەستنیشان كراوە، گوایە ئۆتیزمی هەیە، بەڵام وا نەبووە.» هاوكات دەڵێت: «ئەو ئامارانەی هەن، هەر هەموویان دروست نین و نافەرمین، گرفتێكی دیكەش تێكەڵبوونی ئۆتیزم لەگەڵ حاڵەتەكانی وەك بیركۆڵی و دواكەوتنی ژیری و چەندین حاڵەتی دیكەیە. حاڵەتی ئۆتیزم بەهۆی ئەوەی حالەتێكی قورسە، مامەڵەكردن لەگەڵ نەخۆشەكەش زۆر قورس دەكات، چونكە بەردەوام پێویستی بە چاودێری و راهێنانی تایبەت هەیە. لە هەمووی گرینگتر پێویستی بە سەنتەرەی تایبەتە هەتا باری سەرشانی خێزان سووكتر بكات. بەهۆی نەبوونی پلانی گونجاو، كێشەی خێزانی زۆری بە دوای خۆیدا هێناوە. ئێمە چەندین ساڵە كار لەسەر ئەو دەرهاوێشتە كۆمەڵایەتییانە دەكەین، كە بەداخەوە ئەركە قورسەكە كەوتۆتە سەر خێزان و خێزان رۆڵی سەنتەر و پزیشك و مامۆستا دەبینێ.» گوتیشی: «رەفتاری كەسانی تووشبووی ئۆتیزم تەواو جیاوازە بە بەراورد بە كەسانی دیكە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، هەڵسوكەوتەكانی منداڵی ئۆتیزم وادەكات خێزان لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و كۆمەڵگە داببڕێت، ئەوەش بە جۆرێك كاریگەری لەسەر دەروونیی ئەندامانی خێزانەكە دادەنێت، بەتایبەتی لەسەر باری دەروونیی دایكەكە.»
سەیران حەوێز بەرپرسی سەنتەری ئۆتیزم لە هەولێر، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «سەنتەری ئۆتیزم لە هەولێر ساڵی 2009 دامەزراوە، ئێستا 32 قوتابیمان هەیە و 17 قوتابیش یەدەگن، چونكە بیانەیەمان گچكەیە و ستافمان كەمە، تائێستا چەند جار داوامان لەلایەنی پەیوەندیدار كردووە كە جێگەمان بۆ دابین بكەن و ستاف زیاد بكرێ، بەڵام نەكراوە. زۆریش پێویستە خێزانەكان هاوكارمان بن و لە راهێنانەكان بەشدار بن وەكو كارئاسانییەك بۆ خۆیان، هاوكات كەیسی زۆرمان هەیە لەسەر جیابوونەوەی دایك و باوكی منداڵانی ئۆتیزم، تەنانەت دایك هەیە لە منداڵەكەی بێزار دەبێت و بەرگە ناگرێ، بەتایبەتی ئەو خێزانانەی باری داراییان باش نییە، كێشەكانیان زۆر زیاترە، چونكە ئۆتیزم وەك هیچ حاڵەتێكی دیكە نییە، چاكبوونەوەی نییە و پێویستی بە خزمەت و چاودێریی بەردەوام هەیە، ئێمە لەسەنتەر چوار توێژەری كۆمەڵایەتیمان هەیە بۆ چاودێریكردن و راهێنانیان، تاكە چارەسەریش راهێنان پێكردنە بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی نەخۆشییەكە، بەڵام بەهۆی نەبوونی سەنتەری راهێنانی پێویست لە هەرێم ژمارەیەكی زۆر لەو تووشبووانە هێشتا بەبێ راهێنان ماونەتەوە، ئەوەش ئەركی خێزانی تووشبووەكانی قورستر كردووە.»
فەرەیدون بێوار دوو منداڵی هەڵگری ئەو حاڵەتەن و لەمبارەیەوە دەڵێت: «سەنتەرەكان وەك پێویست نین. هەم وەك بینایە بچووكەو گونجاو نییە هەروەها ستافیان كەمە، لەگەڵ ئەمانەشدا ستافەكە پسپۆڕ و راهێنراو نین، هەروەها وانەبێژ و مامۆستای پێویستیان نییە، وەك: مامۆستای نوتق و رەفتار و میوزیك و وێنەكێشان و وەرزش و.. هتد، رۆژانە نزیكەی 3 كاتژمێر دەوام هەیە، بەپێی ستانداری جیهانی دەبێ رۆژانە 7بۆ8 كاتژمێر راهێنان بە منداڵی ئۆتیزم بكرێ، سەرەڕای ئەمانەش هاوینان 3مانگ پشووە، لەكاتێكدا منداڵی ئۆتیزم هەتا مردن نابێ لە راهێنان داببڕێ، ئەم سەنتەرانە لە تەمەنی 5بۆ13ساڵی منداڵ وەردەگرن، واتە نەوجەوان و گەنجە ئۆتستیكەكان بێبەشن لە راهێنان و مەشق، كە گەورەترین كێشەی خێزانەكانە، چونكە هەتا منداڵەكە گەورەتر بێ لەناو خێزان و كۆمەڵگەدا كێشەكەی گەورەتر دەبێت و كۆنتڕۆڵكردنی سەختتر دەبێت.»
لە كوردستاندا هیچ پەیمانگەیەكی فێركردن و پەروەردە تایبەت بە منداڵانی ئۆتیزم نییە. بەشێوەیەكی گشتی منداڵانی ئۆتیزم ناتوانن لەگەڵ منداڵی ئاسایی تێكەڵ بكرێن و بەهەمان مەنهەج و سیستمی تاقیكردنەوە بخوێنن، چونكە منداڵی تووشبووی ئۆتیزم، ئاستی گەشەكردنی مێشكی ئاسایی نییەو دواكەوتووە، هەروەها گرفتی ئاخاوتنیان هەیە، تەنانەت منداڵی ئۆتستیك جۆرێك لەحاڵەتەكانی پەركەم و فێگرتن و بیركۆڵی و زمان لاڵ بوون و شیزۆفرینیای لەگەڵدایە. منداڵانی تووشبوو بە ئۆتیزم سەرەڕای حاڵەتەكەی خۆیان، چەندین كێشەی تەندروستییان هەیە، بەردەوام كێشەی ددان ئێشەیان هەیە، چونكە زۆربەیان ددانی شیرییان ناكەوێ، مەگەر بە نەشتەرگەری لاببرێت، هەروەها بەهۆی جۆری خواردن و باش هەزم نەكردنی بەردەوام كێشەی گەدەو كۆلۆنیان هەیە، هەندێكشیان كێشەی گوێ و چاو و و دڵیان تووش دەبێت.
ئەگەر باس لە هۆكارەكانی جیابوونەوەی هاوسەران و تێكچوون و پەرتەوازەبوونی خێزانەكان بكەین، هەرچەند باسیان بكەین، هێشتا هەر كەمە، جگە لە ناپاكیی هاوسەری و جیاوازی تەمەن و چەندان هۆكاری دیكە كە دەبێتە هۆی جیابوونەوەی هاوسەران و دواجاریش منداڵ كەسی یەكەمە باجەكەی دەدات. بێگومان هۆكارێك كە زۆر جار بۆتە هۆی جیابوونەوەی هاوسەران و تێكچوونی شیرازەی خێزان، بوونی منداڵی نەخۆشی ئۆتیزمە، كە زۆر جار دایكان و باوكان كە منداڵی ئۆتیزمیان هەیە، ناتوانن وەك پێویست هاوكاریی منداڵەكانیان بكەن، ئەو نەخۆشییە ئەركێكی قورس دەخاتە سەرشانیان، هەم لە رووی بەخێوكردن و چاودێریكردن و هەم لە رووی ماددی، زۆر جار ئەو توانا ماددییەیان نیە و ناتوانن بەردوام سەردانی نەخۆشخانەكان بكەن، ئەوەش ئەركی سەرشانی ئەوانی قورستر كردووە ئەمەش كێشە و گرفت دروست دەكات لە نێو هاوسەران، بەتایبەت ئەو هاوسەرانەی كە دەوام دەكەن، یان فەرمانبەرن، بۆیە پێویستە لەسەر حكومەت ئاسانكاری بۆ ئەو هاوسەرانە بكات و ئەركی سەرشانیان سووك بكات بۆ ئەوەی نەبێتە هۆی گرفت و بەربەست لە نێو خێزانەكان.
ئۆتیزم (Autism) یان شەبەنگی ئۆتیزم، نەخۆشییەكە زیاتر لە تەمەنی 18 مانگی تا 36 مانگی بەدیار دەكەوێت. شڵەژانی ئەقڵی و دەروونی، یان تێكچوونی كارو چالاكیی مێشكە، بە جۆرێك كە كار دەكاتە سەر گوفتار و رەفتاری منداڵ و توانای خۆبەڕێوەبردنی نابێت و ناتوانێ پەیوەندی زارەكی و نازارەكی ببەستێت و كارلێكی كۆمەڵایەتی بكات و زۆربەی ئەو نەخۆشانە گرفتی ئاخاوتنیان هەیە.
توێژینەوەیەكی نوێ لە زانكۆی تەكساسی ئەمریكا ئاماژە بەوە دەكات كە دوو چارەسەری نوێیان ئەزموون كردووە كە كاریگەرییەكەیان ئاراستەی جینێك دەكرێ كە بەرپرسە لە تووشبوونی كەسەكە بۆ ئۆتیزم. توێژەرەكان دەڵێن چارەسەرە نوێیەكان چەند گوێزەرەوەیەكی نوێ دەكەنە ئامانج و ئومێدیان هەیە لە رووی بایۆلۆجییەوە یاریدەی چاكبوونەوەی تووشبووان بدەن.
لە توێژینەوەكەدا هاتووە كە ئەوەی دەبێتە هۆی ئۆتیزم، نائاساییبوونی قەبارەی مێشك نییە، بەڵكوو تێكچوونی كاری گوێزەرەوە دەمارییەكانە، كە وادەكات مێشك بەشیوەیەكی ئاسایی زانیارییەكان بەكار نەهێنێ و بە باشی پەیامە دەمارییەكان هاتووچۆ پێ نەكات.
ئەوان دەڵێن: چارەسەرە نوێیەكان كار لەسەر رێككردنەوەی رێڕەو و گێزەرەوە دەمارییەكان دەكەن و لەمپەرەكانیان لادەبەن كە لە ئەنجامی ناڕێكییە دەمارییەكان بەدیهاتوون و هەوڵی ئەوە دەدەن ئاساییان بكەنەوە.
لە رووی زمانەوانییەوە ئۆتیزم واتە «خودتەنهایی» یاخود «گۆشەگیری» یان «لەخۆڕامان»، ئەو منداڵانەی تووشی ئەو نەخۆشییە دەبن، بە (ئۆتستیك) ناویان دەبەن، هەمیشە گۆشەگیر و خودتەنیان و تێكەڵ نابن.
بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1911 لەلایەن پزیشكێكی فەڕەنسی بە ناوی (Jean-Marc Gaspard) بەشێوەیەكی سەرەتایی باسی لێوەكراوە، دواتر لە ساڵی 1943 لەلایەن پزیشكێكی دەروونی ئەمریكییەوە، بەناوی (لیۆ كانەر) لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانی ئەم حاڵەتەی دۆزیوەتەوەو ناوی (Autism)ـی لێناوە.