ئافرەتان لە وڵاتانی پێشكەوتوودا بە كلیلی چارەسەری كێشەكانی كۆمەڵگە دادەنرێن و لە گشت جومگەكانی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی رۆڵی بەرچاویان هەیە. ئایا ئافرەتان لە كوردستانیش پێگە و رۆڵی هاوشێوەی ژنانی وڵاتانی پێشكەوتوویان هەیە، یان بە پێچەوانەوە وەك سەرچاوەی كێشە لێیان دەڕوانن؟ ئافرەتانی كوردستان خۆیان چ هەنگاوێكیان بۆ دیاربوون و سەلماندنی تواناكانی خۆیان هەڵگرتووە و تاچەند توانیویانە كلیلی چارەسەری كێشەكان بن؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.
سەرەتا نووسەر و رۆژنامەنووس تامان شاكر، ئاماژە بە شۆڕشی فەرەنسا و رۆڵی شۆڕشەكە لە دەستەبەركردنی مافەكانی ئافرەت دەكات و شۆڕشەكەش بە «دەرگایەك بۆ بە دیهێنانی ئازادی و یەكسانی و چەسپاندنی مافەكانی ژنانی ئەوروپا» دەزانێت، هاوكات دەڵێت: «ئەگەرچی بەشێك لە داواكاریەكانی ژنان تەنیا زارەكی بوون و نەچوونە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام لەو كاتەوە تا ئەمڕۆ ژنان بەردەوامن لە خەباتكردن لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانیان، بەتایبەتی لەم سەدەیە كە بە سەدەی ژنان ناسراوە، ژیانی سیاسیی ژنان و پێگەیان لە تەواوی ئەوروپادا گۆڕانكاری زۆری بەسەردا هاتووە. تەنانەت بوار بۆ ژنانی بیانییش رەخساوە، بۆ ئەوەی لەكاری سیاسی و پەرلەمانیدا بەشدار بن.»
تامان شاكر كە هەڵسووڕاوێكی بواری مافی ژنانە و چەندین پرۆژەی لەو بوارەدا لە ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان خستۆتە واری جێبەجێكردن، رایوایە: «بەشداریكردنی ژنان لە سیاسەت هەوڵێكە بۆ سەلماندنی خود و بەدەستهێنانی ئەو مافانەی كە پیاوان هەیانە.» هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «هەلومەرجی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی ئەوروپی ئەمڕۆ ئەو دەرفەتەی بۆ ژنان رەخساندووە، بۆ ئەوەی رۆڵێكی كارایان لە مومارەسەكردنی سیاسەتی ناوەوەو دەرەوەی ئەوروپا هەبێت، بەڵام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە ئیسلامییەكان تا ئێستا نەك ئەو هەلومەرجە نەڕەخساوە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە دوای بەهاری بەناو عەرەبی ئەو وڵاتانە زیاتر خەریكی كەمكردنەوەی رۆڵی ژن بوون كوردستانیش هەڵگری هەمان كەلتووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەو كەوتۆتە ژێر كاریگەریی دابونەریتی كۆمەڵگەی عەرەبی و ناتوانی سیاسەتێكی جیاواز لەوەی لە ناوچەكەدا هەیە، پیادە بكات.» گوتیشی: «راستە سیاسەتمەدارانی كورد، بەهۆ، یان بێ هۆ، زۆر باسی دیموكراسی دەكەن و پێیانوایە ئەوان زیاتر هەوڵی نزیكبوونەوە لە سیستەمی دیموكراسیی ئەوروپی دەدەن، بەڵام واقیعی كوردستان پێچەوانەی بانگەشەی ئەوانە. دیموكراسیەت و مافی مرۆڤ و یەكسانیی رەگەزی بەرهەمی عەقڵی برجوازیەتی رۆژائاوایە و ئەم سیستەمە لە كۆمەڵگەی عەشایری شوێنی نابێتەوە و لەگەڵ دیموكراسی و مافی ژنان و بەشداری پێكردنیان لە ناوەندەكانی بڕیار یەك ناگرێتەوە. دواتر ژنانی كوردستان زیاتر لە كاتی هەڵبژاردنەكان و پێكهێنانی كابینەی حكومەت داواكارییان لە دەسەڵات دەبێت. ئەگەرچی مافی خۆیانە هاوشێوەی ژنانی ئەوروپا داوای دادپەروەری و یەكسانی و ئەو مافانە بكەن كە پیاو هەیەتی لە بواری سیاسی و حوكمڕانیدا، بۆیە دەبێ بە بەردەوامی كار بۆ ئەم مەبەستە بكەن و خۆیانی بۆ ئامادە بكەن. بەڵام كارەساتەكە لەوەدایە ژنانی كورد لە كۆمەڵگەیەكدا دەژین كە دان بە بوونی ئەواندا نانێت وەك مرۆڤێكی تەواو، رۆژانە ژن دەكوژرێت كەواتە هەلومەرجی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەی كوردی ئەو مافە بە ژنان نادات كە ببێتە بەشێك لە دەسەڵاتی سیاسی و حوكمداری لە كوردستان كە بتوانێت چارەسەر بۆ كێشەكانی خۆی و كۆمەڵگەكەی بدۆزیتەوە، حزبە كوردییەكانیش پەروەردەی هەمان سیستەمی كۆمەڵایەتین، ئەگەرچی لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا بۆ راكێشانی سەرنجی ژنان بەلای خۆیاندا لە پێناوی بە دەستهێنانی دەنگی ژنان لە بەرنامەكانی خۆیاندا باس لە گرینگی بەشداریی ژنان دەكەن لە پرۆسەی سیاسیی كوردستان، بەڵام ئەوە تەنیا هاتوەاواری پێش هەڵبژاردنەكانە، دوای هەڵبژاردن دەنگەكان كپ دەبنەوە و ژنانیش بە ناچاری دەچنەوە ماڵەكانی خۆیان و بێدەنگ دادەنیشن. ئەم كێشەیەش لە ناو هەموو حزبەكان هەیە بەبێ جیاوازیی پەیڕەو پرۆگرامی حزبەكان، لەو پەڕی راستەوە بۆ ئەو پەڕی چەپ.»
ئەو خانمە رۆژنامەنووسە ئەوەش دەخاتەڕوو كە «كورد پێیوایە هەلومەرجی ئێستای كوردستان زۆر هەستیارەو پێویستی بە بازووی بەهێزی پیاو هەیە، بڕیاری شەڕ و ئاشتیش هەر دەبێ پیاو بیدات، نەك ژن، ژن توانای هەڵگرتنی ئەو بەرپرسیاریەتییەیان نییە، هەندێكیش دەڵێن: ژن ئەگەر ببێتە وەزیریش هەر وەك پیاو هەڵسوكەوت دەكات، ئەزموونی ژنە باڵادەستەكانی پێشوو و ئێستای نێو حكومەتی كوردستان تا رادەیەك ئەو راستییە دەسەلمێنن كە ژنان نەیانتوانیوە ئاوڕێك لەو وێرانەیە بدەنەوە، كە حزب و كۆمەڵگە و نوخبەی سیاسیی وڵات بۆی دروست كردوون. « هاوكات دەڵێت: «زۆربەی ژنانی سیاسەتكار لە پێناو سەركەوتنی سیاسەتی حزبەكەیاندا كاردەكەن، نەك لە پێناوی بەرژەوەندی گشتی و مافی ژنان، هەروەها لە نێو كایەی سیاسیی كوردیدا هەستی خۆبەكەم زانینیان هەیە، لەبەر ئەوەی بە تەواوی لە ناوەڕۆك و سیستەمی سیاسیی كوردی ناگەن و بە واسیتە و خزمخزمانێ لەو شوێنانە دانراون، ئەمە لەلایەك، لە لایەكی دیكەوە خودی ژنان پێیانووایە پیاو داهێنەری سیستەمی سیاسییە، بۆیە نەیانتوانیوە شێوازی سیاسەت لە كوردستان لە بەرژەوەندی ژناندا بگۆڕن، ئەگەر ژنان پۆستی باڵاشیان وەرگرتبێ، بەشانازییەوە خۆیان بە پاشكۆی پیاوان زانیوەو تەنانەت لەئەنجامدانی گەندەڵیشدا لاسایی پیاوانیان كردۆتەوە، بۆیە گرنگ نییە كەسی باڵادەست ژن بێت، یان پیاو. چونكە ئەم سیستەمە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و یەكسانی و دیموكراسی دەستەبەر ناكات، نەك بە تەنیا بۆ ژنان، بەڵكو بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە، بۆیە ئەو كائینە رۆژانە لەگەڵ سیستەمی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و دیدوبۆچوونی تاكەكانی نێو كۆمەڵگە كێشەی هەیە.» گوتیشی: «سیستەمی سیاسی لە كوردستان لە غیابی ژن داهێنراوەو دوور لە بەرژەوەندییەكانی ئەوانیش كار دەكات، باشیی ئەو سیستەمە تەنیا لەوەدایە كە ژنان بەرپرسیار نین لەو شەڕ و ئاژاوانەی كە لە رابردوو و ئێستا روویانداوە و روودەدەن، واتە ژنان بەرپرسیار نین لەو دوژمنایەتییەی لە نێوان حزب و تاكەكانی كوردستان لەسەر پارەو پۆست نادادپەروەرییان بەرهەم هێناوە. هەروەها ژنان بەرپرسیار نین لە خراپیی سیستەمی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری لە كوردستان، چونكە بڕیاردەر نین و تەنیا جێبەجێكارن.» ئەوەش دەخاتەڕوو كە «ئەگەر ئاوڕێك لە مێژووی مرۆڤایەتی بدەینەوە، دەبینین چەندین ژن حوكمی وڵاتانیان بەدەستەوە بووە، بەڵام شێوازی حوكمڕانییان لە هی پیاوان جیاواز نەبووە، گۆلدا مائیری سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بە هەمان نەفەسی داود بنگۆریۆن سیاسەتی دەكرد، ئەندێرا غاندی حوكمی عورفی لە وڵات راگەیاند، مارگرێت تاتشر كە بە ژنە ئاسنینەكە ناسرا بوو، دژایەتی بوونی بێگانەی دەكرد لە بەریتانیاو لە هەمانكاتدا دوژمنی سەرسەختی ئیرلەندییەكان بوو، ئەو ژنانەی كە سیاسەت و پۆست دەگرنە دەست، خۆیان لەبیر دەچێتەوە كە رۆژێك لە رۆژان خۆیان چەوساوە بوون و سەر بە كەمینەیەك بوون لە كۆمەڵگە كە ناوی ژنە، بەڵكو نوقمی سیستەمی نێرسالاری دەبن و سیاسەتێكی توندو نادیموكراسی بەڕێوەدەبەن، بۆ ئەوەی بوونی خۆیان بسەلمێنن.» جەخت لەوەش دەكاتەوە كە «ژنانی كورد لە جیاتی ئەوەی كەمپین بكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزاری و بەشداریكردن لە كابینەی حكومەت، پێویستە یەكەمجار خۆیان بگۆڕن و بێدەنگ نەبن بەرامبەر ئەو كەسانەی سووك لێیان دەڕوانن و دەبێت سنوور بۆ ئەو كەسانە دابنێن كە سووكایەتیان پێدەكەن.»
تەرزە محەمەد كارگێڕی لیژنەی ناوچەی ناوەندە ئەكادیمییەكان (ناوچەی زانكو)، سەبارەت بە رەوشی ژنانی كورد و رۆڵیان لە چارەسەری كێشەكاندا دەڵێت: «لە رووی مێژووییەوە رامان و بیركردنەوەو زانستخوازیی و دەسەڵاتی ژنانی كورد زۆر پێش ئافرەتی عەرەب كەوتووە، بەڵام لەبەر ئەوەی كورد بایەخی بە مێژووی ئافرەت نەداوە، یان لێكۆڵینەوەی وردی لەسەر نەكردووە، كەمتر بەرجەستە بووە.» باسی ئەوەشی كرد كە «بە پێی سەرچاوەكانی مێژوو یەكەمین رێكخراوی ژنانی كورد لە بهەاری 1919 بە ناوی كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد لە ئەستەمبووڵ دامەزراوە. دواتر لەلایەن ژنە ناودارەكانی كوردەوە لەوانە (مینا خانی) هاوسەری قازی محەمەد هەوڵی بۆ دراوە، هەوەها خەباتی گەلی كورد و شۆڕشی بارزانی نەمر و دامەزرانی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان و بڵاوكراوەكانی شاخ لەو بوارەدا رۆڵێكی بەرچاویان گێڕاوە.»
تەرزە محەمەد لە درێژەی باسەكەدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان ئافرەتان رۆڵی باڵایان لەچارەسەركردن و بنیادنانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پێگەیاندن و وشیاریی تاكەكانی كۆمەڵگەو بوونی سیستەمێكی ئەكادیمی بۆ پەرەپێدانی تواناكانی ئافرەت و گرینگی پێدانیان لە سەرجەم بوارەكان و بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی گشتی، میكانیزمێكی ئابووریی باشیان بۆ دادەڕێژن. هەروەها رێكخراوەكانی تایبەت بە ئافرەتان لە وڵاتانی پێشكەوتوودا هەمیشە رۆڵی سەرەكی دەبینن لە بونیادنانی حكومەتێكی دیموكراسی و لە دونیای واقیعدا هەنگاو دەنێن و كاریان بۆ ئەوە كردووە كە ئافرەتبوون ببێتە چوارچێوەی شوناسێكی زاڵ بە سەر شوناسی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و حزبی و ناوچەییەكاندا.» گوتیشی: «بارودۆخی هەرێمی كوردستان ئەوەندە دەرفەتی بە رەگەزی مێینە نەداوە، تاكو لەسەرپێی خۆی بوەستێت، بۆیە ئافرەت نەبۆتە بوونەوەرێكی تیۆری و زانستی لە سەردۆخی خۆی و كۆمەڵگە و دۆخی ئەو جیهانەی تێیدا دەژی. ئەوەی لەم ئاستەدا بڵاو دەكرێتەوەو دەنووسرێت، لەدۆخی بەر لە بوون بە مەعریفەیەكی تیۆریدا دەژی، بە كورتی ئەگەرچی لە نەوەدەكانی سەدەی بیستەم تا ئەمڕۆ كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گرینگ بەسەر چالاكی و بەشداری سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی ئافرەتان لە ناوەوەو دەرەوەی كوردستاندا هاتووە، بەڵام لە راستیدا زەحمەتە تائێستاش باس لەبوونی بزووتنەوەیەكی سەربەخۆی ئافرەتان لەكوردستان بكەین كە بتوانرێ وەك كلیلی چارەسەری كێشەكان سەیریان بكرێت. لە لایەكی دیكەوە فرەیی رێكخراوەكانی ئافرەتان سەردەكێشێت بۆ هەڵوەشانەوەو پەرتەوازەبوونی خەباتی ئافرەتان، چونكە هەر رێكخراوێك، یان حزب و پارتێك لەلایەن توێژێكێ وشیارو رووناكبیرەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەو دەستەبژێر و توێژەش زیاتر بۆ گەیشتن بەئامانج و خواستە تایبەتییەكانی خۆیان هەوڵ دەدەن، نەك بەرژەوەندیی رێكخراوەیی ژنان. هەمیشەش رێكخراوەكانی ئافرەتان وابەستەی حزب و لایەنەكانن و لە جێبەجێكردنی كارەكانیاندا رۆڵی پاشكۆ دەبینن، واتە وەك میكانیزمێك لەسەر بنەمای ئامانجی گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكە، میتۆدۆلۆژیای حزب بەكاردێنن. بەڵام بۆ بەرچاوڕوونی دەبێت بزانین كە ئایدۆڵۆژیای ئەو رێكخراوانە دەمانگەیەنێتە خوێندنەوەیەك، ئەویش ئەوەیە كە ئافرەت وەكو داردەست و پردێك بۆ گەیشتنی توێژێك بە پۆست و پێگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی بەكار دەهێنرێت. رۆژنامەنووس و بێژەر ئاشنا درەیی، سەبارەت بە هەمان پرس رایوایە: «ئافرەتان لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا ئەگەر لە بەڕێوەبردن و سیاسەت و حوكمڕانییش بەشدار نەبن، ئەوا لە كۆی پرۆسەی كۆمەڵایەتیدا رۆڵی كاریگەر و تەواوكەریان هەیە.» جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «ئافرەت لە وڵاتانی پێشكەوتوودا كلیلی چارەسەری زۆربەی كێشەكانە و تەنیا لە وڵاتانی نەریتیدا بە سووكی سەیر دەكرێن و بە سەرچاوەی كێشەكانی دەزانن. بەڵام لە كوردستان زیاتر وەك كالایەكی جوان بۆ رووكەشكردنی حزب و دەسەڵات گرنگییان بە ئافرەت داوە، نەك وەك كائینێك كە لە گشت جومگەكانی بەڕێوەبردن و چارەسەری گرفتە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان سوودی لێ ببینرێت.» هاوكات دەڵێت: «لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئیدارەكردن و بڕیاری چارەسەرەكان هەمووی بۆ دەسەڵاتی پیاوان دەگەڕێتەوە، زۆر بەداخەوە زۆربەی پیاوانیش پەندێكی ناڕەوای پێشینان پەیڕەو دەكەن، كە دەڵێت: پرس و راوێژ بە ئافرەت بكە، بەڵام بە قسەی مەكە. ئەوە لە ئاستی سەركردایەتی سیاسیش رەنگدانەوەی هەیە بۆیە ژمارەی خانمانی خاوەن بڕیاری سیاسی و ئیداری زۆر كەمە و باسكردنی دیموكراسی و یەكسانی رەگەزی تەنیا دروشم بووە.»
پارێزەری راوێژكار شەیما جەواد كازم، وەك یاساناسێكی دانیشتووی هەولێری پایتەخت سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «لە كۆمەڵگەی كوردی بەراورد بە وڵاتانی دەوروبەری و هەموو ناوچەكە، زۆر زیاتر گرینگی بە ئافرەتان دراوەو لە دێرزەمانەوە رێگەیان پێ دراوە كە تەنانەت لە سیاسەت و سەركردایەتی و بەڕێوەبەری و ئیدارەكردندا بەشداری بكەن.»
ئەو یاساناسە وتەیەكی رۆژهەڵاتناسی رووسی (ڤلادیمیر مینۆرسكی) بە نموونە دەهێنێتەوە كە گوتوویەتی؛ «كوردەكان زیاتر ئاشتیخوازن بەراورد بە وڵاتانی دەوروبەریان و زیاتر رێزی ژنان دەگرن.» جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «هەر لە دێرزەمانەوە كورد قبووڵیان بووە كە ئافرەت سەركردایەتییان بكات. بەڵام بە پێی قۆناغە جیاوازەكان و زاڵبوونی نەریت بە سەر كۆمەڵگەدا، قبووڵكردنی تواناكانی ئافرەت كاڵ بووەتەوەو رۆڵی بەرچاویان پەراوێز خراوە.» جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «سەرەڕای بەربەستە گەورەكانی كۆمەڵگە كە بە هۆی نەریتی هاوردە لە
بەردەم بەشداریی سیاسیی ئافرەتدا دروست كراون، لە دوای دامەزرانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئافرەتان هەوڵی دەرخستنی تواناكانیان داوەو لە سەركردایەتی حزب و رێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكان جێگایان بۆ كراوەتەوە، ئەگەرچی ئەو بەشدارییە وەكوو پێویست نییە، بەڵام زەمینەی بۆ سەركەوتنی زیاتریان رەخساندووە، تا ئێستاش هەوڵیان داوە لە كێشەكانی كۆمەڵایەتیدا كلیلی چارەسەر بن.« هاوكات دەڵێت: «ژنان لە باشووری كوردستان لە مێژووی كۆن و نوێ هەمیشە رۆڵ و چالاكییان هەبووە لە شۆڕش و راپەڕینەكان، چ لە رێكخستنی نێوشارەكان و چ وەك تەتەر دەوری دیاریان هەبووە لە گەیاندنی هەواڵی شار بۆ شاخ و بە پێچەوانەش. بۆیە نابێت رۆڵی ئافرەتانی كورد نادیدە بگرین. لە ئیدارەدان و حوكمڕانیی كودستانیش رۆڵی بەرچاوی ئافرەتی كورد دیارە. ئەگەر بە ویژدانەوە و دوور لە جیاكاری تەماشای ژنی كورد بكەین، دەبینین ئەگەر لە پێشی هەرە پێشی پیاوانەوە نەبێت لە بواری ئیدارەدان، ئەوا هاوشانی پیاو رۆیشتووەو لە جومگە هەرە دیارەكانی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكاری هەتا دەگاتە خواری خوارەوە پێگەی ژن و داهێنانەكانی زۆر بە هێز بووە و دەوری لە پیاو زیاتر نەبووبێت، كەمتر نەبووە.»
رۆبینا عەزیز ئەندامی دەزگای گشتی هەڵبژاردنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەولێر، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە مێژووی كورددا چەندین ئافرتی سەركردەمان هەبووە كە رۆڵی گەورەیان لە ئیدارەدانی كۆمەڵگە و چارەسەركردنی كێشەكاندا هەبووە. بەڵام بەگشتی ئافرەتانی كورد لە ئێستادا خاوەن پڕۆژە و دەسەڵات و ئابوورییەكی سەربەخۆ نین، تاكو بتوانن لە كێشەو گرفتەكانی كۆمەڵگە بكۆڵنەوە و رێگەی چارەسەری بۆ بدۆزنەوە.« جەختیش لەوە دەكاتەوە كە زۆربەی ئافرەتانی كورد كێشەكانی خۆیان پێ چارەسەر ناكرێت، ئیدی چۆن دەتوانن كێشەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكەن؟» نموونەشی بەوە هێناوە كە «ئافرەتی وا هەن، لە ماڵەوە توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، كەچی وەك چالاكی مافی مرۆڤ لێدوان دەدات، یان ئافرەتی وا هەیە بەناو رۆشنبیرە و ژنی بە سەردا هێنراوە، یان سەر بە هەوێ شووی كردووە، كەچی لە میدیاكان بە ناوی چالاكی مەدەنی بەرگری لە مافەكانی ئافرەت دەكات».