لە هەموو كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوودا ئافرەتان كاراكتەرێكی سەرەكیی پرسە كۆمەڵایەتی و نەتەوەییەكانن، ئافرەتانی كوردیش لە مێژووی دووری كوردانەوە تا هەنووكە، ئەگەر رۆڵی كاریگەریشیان لە بنیادنانی هزری نەتەوەییدا نەگێڕابێ، بەڵام لە گشت قوناغەكانی خەباتی نەتەوەییدا پاڵپشتێكی بەهێزی خەبات و شۆڕشهکانی دژی داگیرکاری بوون و تەنانەت لە سەنگەرەكانی بەرەنگاری و شۆڕش و قوربانیدانەكاندا پشكی شێریان بەركەوتووە. له ئێستاشدا که دهستپێکی ساڵی نوێی زایینییه، دهخوازن شکستهکانی رابردوو بکرێنه پهند و «یهکخستنی ناوماڵی کورد و یهکڕیزی و یهکدهنگی» بکهنه ههوێنی سهرکهوتن و تۆمارکردنی سهروهری و سهربهخۆیی کوردستان و هاوکات داوای خۆڕاگری و پووچهڵکردنهوهی پیلانهکانی نهیارانی کوردستان دهکهن. ههر لهو بارهیهوه بهشداربووانی ئهم راپۆرتهی گوڵان راوسهرنجی خۆیان دهخهنهڕوو.

‹ساڵی پار له لایهک به ئهنجامدانی ریفراندۆم سهری کورد دای له ئاسمانی سهربهخۆیی و له لایهکی دیکهوه به خهیانهتێکی گهورهی ناوخۆیی دیسان سەری كورد بێ كڵاو مایەوە.»
ئهوه قسهی «بارین دروودگەر» بوو. ئهو خاتوونه کوردێکی دوورهوڵاتی دانیشتووی سوید و چالاکێکی مهدهنی و ههڵسووڕێکی نهتهوهییه، که ساڵی رابردوو (2017) به ساڵی سهرفرازی و هاوکات به ساڵی شکستی گهورهی کورد دهزانێت و دهڵێت: «لە راستیدا ساڵی پار كەركووك و ناوچەكانی دیكەی كوردستانی كە بە (ناوچەی كێشە لەسەر) دەناسرێنەوە، بوونە مەیدانی ململانێ و شەڕی ناڕەوای بەرژەوەندییەكانی بەغدا و وڵاتانی داگیركەری ناوچە بە ئهمریكاشەوە. ململانێیەك كە دەبووایە كورد بە نێوماڵێكی یەكگرتوو و وریایی تەواوەوە بچیتە نێوی و ئەو دەستكەوتانەی كە تەنیا لە دوو ساڵی رابردوودا هەزار و ٦٠٠ شەهید و بە هەزاران برینداری لەسەر دانابوو، بپاریزێت. بە واتایەكی دیكە لەو ململانێ و شەڕە بەرژەوەندییەی كە ساڵی پار لەسەر خاكی كورداندا كرا، هەموو كەس لەقەدەر خۆی دەستكەوت و سەركەوتنی بەدەست هێنا و پشكی بەركەوت، تەنیا كوردی هەژار و خۆخۆر نەبێت، كە بە هۆی تاكڕەویی هەندێك هەلپەرەست، دیسان خاك بەدەر كرا و دووبارە سەری کورد بێ كڵاو مایەوە. چونكە دیتمان كە وڵاتانی داگیركەری كوردستانی گەورە سەرەڕای ئەو هەموو جیاوازی نەتەویی و مەزهەبی و فیكرییەیان، كاتێك كە هەستیان بە ئەگەری لەدایكبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردییان كرد، بە گەلەكۆمەكی و بە دوو كۆبوونەوە لەژێر ناوی (رێككەوتن) و بە هەندێك دروشمی بریقەدار و هەڵخەڵەتێنەر، كە لە مێژووی كورددا بۆ جاری چەندەمە دووپات دەبنەوە، ئەو داوەیان دانا و كورد تێی كەوت و پێوە بوو، كە بەداخەوە ئەو دەرفەتەشمان لەدەست چوو. ئەوەش لەكاتێكدا بوو كە كورد هەر وەك پرۆسەی ریفراندۆم سەلماندی، لە ناوچە كێشەلەسەرەكان خاوەنی پێگەی خۆیهتی و هێزی بەهێزی پێشمەرگەش، هەروەك لە شەڕی دژی كۆنەپەرستانی داعشدا نیشانی جیهانی دا، ئامادەی هەموو گیانفیداییەك بوو لە پێناو گەل و نیشتمانەكەیدا. بەڵام مخابن ئەم جارەش دوژمنان و ناحەزانی گەلەكەمان توانییان درز بخەنە نێو ماڵی كورد و بەو شێوەیە سەرەتا لە كەركووك و پاشان خورماتوو، رێگە بۆ هاتنی پاسداری ئێرانی و عێراقی بكەنەوە، ئەوەش بووە رێخۆشكەر تاكوو سەرتاسەری خاكی ناوچە كێشە لەسەرەكان كە بە خوێنی هەزاران شەهید ئازاد كرابوو، جارێكی دیكە بە ئاسانی و بە بێ بەرخۆدان و خۆڕاگری، بكەونەوە ژێر پۆتینی (پۆستال) داگیركەران.»
ئهو چالاکه نهتهوهیی و مهدهنییه جهخت لهوه دهکاتهوه که «گەلەكەمان لە مێژووی خەباتی خوێناوی خۆیدا، زۆر هەوراز و نشێوی لەوە بەئازارتری بڕیوە و ئەم كەوتنەخوارانەم هەنگاوەكانی بەرەو لووتكەی سەركەوتن، پێ شل ناكاتەوە، هاوکات دهڵێت: «کورد به سەرلەنوێ رێكخستنهوهی نێوماڵی خۆی و دیپلۆماسییەكی بەهێز و رێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، تاكتیك و ستراتێژی و ئامانجەكانی خۆی، كە هەمان دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆیە لەسەر خاكی كۆردستان دادەڕێژێتەوە و بە پهندوەرگرتنی لەو ئەزموونە تاڵە، خەباتی خۆی قورس و قایمتر دهکات و بەرەو سهرکهوتن هەنگاو دەنێت.»
فەزیلە شۆڕش بەرپرسی ئۆفیسی ئەوروپای یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، سهبارهت به ههمان پرس دهڵێت: «دهستدرێژییهكهی داعش و حكومهتی عێراق بۆ سهر كوردستان و دەربەدەربوونی خهڵك و به تاڵان بردنی ماڵ و سامانیان و تهعریبكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و فهرزكردنی ههیمهنهی مهزههبی و تائیفی، دڕندهترین شێوهی توندوتیژیی كۆمهڵایهتی و ئایینی و سیاسییه كه كورد رووبهڕووی بووهتهوه، ئهوانه كوردی تووشی بارودۆخێكی سهخت و قورس كردووه، بۆ دهرچوون لهو دۆخه دژوارهش، ئهركی سهرشانی ههر تاكێكه كه بهشدار و پشتیوان بێت له ههڵگرتنی سووچێكی ئەم باره قورسه بۆ بەدیهاتنی ئاواتەكان و بەرقەراربوونی ئاشتی و پێكەوهژیان له كوردستانی خۆشەویست.»
فەزیلە شۆڕش رایوایه: «پێشێلكردنی دەستوور و سزای نابهجێ كه حكومهتی عێراق به سهر كوردستانییاندا سهپاندوویهتی، وای كردووه ئافرهت پشكی شێری بهركهوێت لهو نههامهتییانه و شیرازهی خێزان و داهاتی خێزان تێک بچێت.» جهختیش لهوه دهکاتهوه که «ئافرهتی كورد بههێز و بهتوانایه و به خۆڕاگری و ئیرادهی پۆڵایینی توانیویهتی به دڕێژایی مێژوو زاڵ بێت به سهر کۆسپهکانی بهردهمی و برینهكانی خۆی سارێژ کردووه، ههر به ههمان هێز و خۆڕاگری لهم نههامهتییانهش دهرباز دهبێت. « گوتیشی: «وهك ئۆفیسی ئهوروپای یهكێتی ئافرهتانی كوردستان، چالاكییهکانی بواری مافی ئافرهتمان بهردهوام دهبێت و پرۆژهی خۆمان بۆ ساڵی نوێ (٢٠١٨) ههیه، بهردهوامیش دهبین له پشتیوانیمان بۆ تێپهڕاندنی ئهم کێشانهی تووشی كوردستانییان بووه. بێگومان واقیعی ئێستای كوردستان و رهوشی ئافرهت و خێزانی کوردستانییان به ههموو پێکهاتهکانیانهوه لامان گرینگه و به ههموو توانامانهوه ههوڵ دهدهین له ئهمساڵدا پشتیوانییهکی جیهانی بۆ دهستهبهر بکهین.»
د. ئەشواق جاف ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران عێراق، سهرهتا خۆشحاڵیی خۆی بە هۆی سەركەوتنی ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم دەردەبڕێت و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «کۆمهڵگهی جیهانی سووره له سهر ئهوهی كە ئەو مەلەفانەی له نێوان ههرێمی کوردستان و بهغدا كێشەی لەسەرە، لە رێگەی گفتوگۆ و به گهڕانهوه بۆ دهستووری عێراقی چارەسەر بكەن، بەڵام بەغدا خۆی له گفتوگۆ و چارهسهر دهدزێتهوه.» گوتیشی: «بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان كە حكومەتی ناوەند گفتوگۆت لەگەڵ نەكات، ئەوە دەبێتە دەستپێكی هەنگاوێكی خێرا بۆ جیابوونهوه، بەپێی دەستووری عێراق و یاسای نێودەوڵەتیش لە دیاریكردنی مافی چارەنووسمان ئازادین، بۆیە ئێمە نابێت لە هیچ هەڕەشەیكی بەغدا بترسین، ئەوان نایانەوێ بەپێی دەستوور و یاسا گفتوگۆیان لەگەڵ بكەین، کات دهکوژن و تهنیا فشاری زیاتر دروست دهکهن، سیاسهتی جیهانیش ئهوه قبووڵ ناکات.»
سەراب دلاوەر، چالاكی مەدەنییەو خاوەن بڕوانامەی ماستەر لە پێوەندیی نێودەوڵەتی و لە دەستپێكی وتەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «یەكێك لە بنەما هەرە سەرەكییەكان بۆ دروستبوونی دەوڵەتێكی بەهێز، بوونی پێگەیەكی ئابووریی بەهێزە، بەبێ بەشداری ئافرەتیش لەم بوارەدا، ئەوا ئەم پێگەیە زۆر ناتەواو دەبێت، بەتایبەتی كاتێك كە دەوڵەت دەستدەكات بە بونیادنانی بازاڕێكی كاركردنی بەهێز لە كەرتی تایبەت، ئافرەتان دەتوانن رۆڵێكی بەرچاو و كارایان لەم بوارەدا هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی سەربەخۆیی ئابووریی ئافرەت و بەوجۆرە دەبن بە خاوەن كار و تەنیا وەك كرێكار و فەرمانبەر نامێننەوە، ئەمانەش هەمووی لە چوارچێوەی دەوڵەتدا دەتوانرێت بەدی بهێنرێت، لەبەر ئەوەی كاتێك دەوڵەت بووژانەوە لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی دەبێتە ئامانجی و پلانی بۆ دادەنێت، یان هانی بەرهەمهێنانی كالای خۆماڵی دەدات لە رێگای كردنەوەی چەند كارگەیەك لە بواری خواردەمەنی و كاری دەست و چنین و...هتد، هەروەها كاتێك پلان دادەڕێژێت بۆ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان، ئافرەت دەتوانێ لە هەموو ئەو بوارانەدا رۆڵی كاریگەری هەبێت، هەر لە بواری چاندن و دروێنەكردن تا بەخێوكردنی ئاژەڵ و بەرهەمهێنانی جیاواز، هەر بۆ نموونە ئێستا لە زۆربەی كۆگا و مۆڵەكانی كۆتال و جلوبەرگ، ئافرەت نەك هەر كڕیارە، بگرە كاری فرۆشیاری و خاوەنداریەتی لە ناوەندی فرۆشیاری دەكات، واتە ئافرەت توانیویەتی ببێت بە خاوەن كارو تەنیا وەك بەكاربەرێك نەبێت. هەروەها بوونی رێكخراوە ناحكوومییەكانی ئافرەتان رۆڵی بەرچاویان هەیە بۆ گۆڕین و دەركردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە رێكخستنی كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكان بە شێوەیەك كە دەرفەتی زیاتر بە ئافرەت بدات بۆ بەشداریكردنیان لە پەرەپێدانی ئابووری و نەهێشتنی بەربەستەكان، هەروەها پێدانی قەرزی بچووك و مامناوەند بەبێ سوود لە هەندێ بواری كاری دیاریكراودا، رێگەخۆشكەر بووە لەبەردەم ئافرەتان تاوەكو لە رووی ئابوورییەوە زیاتر سەربەخۆ بن، ئەوانە هەموو رێگایەكن بۆ ئەوەی ئافرەت لە كەرتی گشتی و تایبەت لەچوارچێوەیەكی سنووردار بەرەو دنیایەكی فراوانتری كاركردن دەربچن.» گوتیشی: «ئهمساڵ پتر له ساڵانی پێشوو دهبێت حکومهتی کوردستان بنهمای ئابوورییهکی ستراتیژی و گشت لایهنه بونیاد بنێت که تهنیا پشت به داهاتی نهوتی نهبهستێت، هاوکات پێویسته پشتیوانییهکی زیاتری جیهانی بۆ داکۆکی له مافه نهتهوهییهکان و لانیکهم جێبهجێکردنی دهستووری عێراقی دهستهبهر بکات.»
پسپۆڕی سوسیۆلۆژی د. زوبەیدا سەید ساڵح، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «كۆمەڵگە ناتوانێ بەسەر هیچ كێشەیەكدا زاڵ بێت، یان لە بوارێكدا سەركەوتن بەدەست بهێنێ، ئەگەر رەگەزی مێ لە رووی هزری و فیزیكییەوە لەگەڵ پیاو هاوتەریب نەبێت.» گوتیشی: «ئەم بارودۆخەی ئێستای كوردستان خوازیاری بەشداریی كارای هەموو تاكی كۆمەڵگەیە بە ژن و پیاو و پیر و گەنجەوە، چونكە تووشی عهقڵییهتێکی شۆڤێنی و مهزههبگهرای ناوهند بووین، كە به ههموو شێوهیهک دژایهتیمان دهکات، بۆیه پێویستە بزاڤێكی گهوره بۆ یهکڕیزی و تهبایی ناوخۆ رێكبخرێت، بۆ ئەوەی رۆشنبیری و هوشیاریی هەمەچەشن لەلای تاكەكانی كۆمەڵگە دروست ببێت، ههتا بتوانین ئهمساڵ بکهینه ساڵی زاڵبوون به سهر ئاریشهکاندا.
پێشمەرگە لەدژی دوژمنێكی دڕندەو داگیركەر لەسەنگەردایەو گیان لەسەر دەست لەسەر خاكی كورد رایاندەماڵن. سەركەوتنەكانی پێشمەرگەو تێكشكاندنی تیرۆریستان و پابەندبوون بە بەهاكانی مرۆڤایەتی و بەچۆكدا نەهاتن لەبەرامبەر ستەم و ستەمكاریدا، ناوی پێشمەرگەی لەئاستی جیهانیدا خۆشەویست و رێزدار كردووە. راستە زۆربەی زۆری پێشمەرگەكانی كورد پیاون، بەڵام ژمارەی ئافرەتانی پێشمەرگەش كەم نییە كە جگە لەوەی بەشداری لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش دەكەن، هاوكات لە ماڵەوە پاراستنی ماڵ و منداڵیان لەئەستۆ گرتووە. لەسەرهەڵدانی مێژووی كوردیشەوە ئافرەتانی كورد سمبولی ئاشتی و ئارامی و ئازایەتی بوون و لە زیندان و سەنگەر و رێكخستنەكاندا ژنان كۆڵەكەیەكی خەبات و تێكۆشان بوون، هەموو ئەمانەش دەرخەری ئەو راستییەن كە ئافرەتانی كورد لە یەك بواردا پێشەنگ نین، بەڵكو لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا سەرمەشقن و تەنانەت لەبنبڕكردنی هزری داعشیشدا پشكی شێریان بەردەكەوی.