سەرەڕای ئەوەی هەموو جۆرە توندوتیژی و بەتایبەتی جۆرەكانی ئەشكەنجەدان لە وڵاتانی جیەاندا قەدەغە كراوە، هەروەها رۆژێكیان وەك رۆژی جیەانیی پاڵپشتیكردنی قوربانییانی ئەشكەنجە دەستنیشان كردووە، بەڵام قوربانییانی ئەشكەنجە (بەتایبەتی ئافرەتان و منداڵان) لە زیادبووندان، بە جۆرێك كە تەنانەت منداڵ لە لایەن دایك و باوكی خۆیەوە بە سەختی ئەشكەنجە دراوە. هەر بۆیە چالاكانی مافی مرۆڤ لە كوردستان داواكارن كاربەدەستان و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی بۆ بنیادنانی جیەانێكی دوور لە ئەشكەنجە و مامەڵەی نامرۆڤانە كاری جددی بكەن. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راو سەرنجی خۆیان هەیە.


«كوڕێكی مێرمنداڵ لەلایەن باوكیەوە كوژرا. دایكێك منداڵەكەی خۆی بە سەختی ئەشكەنجە دەدات. پۆلیس باوكێكی بە تۆمەتی ئەشكەنجەدانی كچەكەی دەستگیر كرد و. هتد».
هەواڵی لەو جۆرانە كە لە میدیاكان بڵاو دەبێتەوە، كەم نین، زۆریشن ئەو ئەشكەنجەدان و توندوتیژییانەی كە دوور لە چاوی میدیاكان ئەنجام دەدرێن، یان لە چوارچێوەی ناو خێزاندا بە هۆكاری جیاواز پەردەپۆش دەكرێن، ئەوەش زەنگێكی مەترسیدارە كە زیاتر منداڵان دەكاتە ئامانج و قوربانییەكی زۆری لێدەكەوێتەوە.
هەر لەو بارەیەوە تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی لە دەستەی سەربەخۆیی مافەكانی مرۆڤ تایبەت بۆ گوڵان دەڵێت: «جێی نیگەرانییە كە لەم ماوەیەی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان رێژەی ئەنجامدانی توندوتیژی و بەكارەێنانی شێوازی نەخوازراو بۆ ئەشكەنجەدانی منداڵان لەلایەن باوانیان روو لە هەڵكشانە، ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی توندوتیژی خێزانی كە منداڵان رووبەڕووی جۆرەها ئەشكەنجەی جەستەیی و دەروونی و كۆمەڵایەتی بوونەتەوە، لە كاتێكدا بە یاسا ئەم رەفتارانە قەدەغە كراوەو بە تاوان هەژمار كراوەو و سزای بۆ دانراوە.»
ئەوەی بە لای بەڕێوەبەری گشتی لە دەستەی سەربەخۆیی مافەكانی مرۆڤ جێی سەرنجە، ئەوەیە كە «كە لەو تاوانانە، تاوانبار باوان و تاوانلێكراوان منداڵانن، كەواتە لێرە توندوتیژی بە گوێرەی قۆناغبەندییەكان قۆناغی دیكەی وەك(ترساندن و هەڕەشەو بەكارەێنانی وشەی ناشرین و دوورخستنەوەی لە ئەندامانی خێزان و جیاكاری كردنیان لەگەڵ خوشك و براكانی و فەرامۆشكردن و دابین نەكردنی پێداویستییەكان و بێبەشكردنی لە سۆزو خۆشەویستی و بێبەشكردنی لە خوێندن) بڕیوە. ئەمانە هەمووی كاریگەرییەكی خراپی دەروونی لەسەر منداڵ جێ دەهێڵێت و پاشان گەیشتۆتە قۆناغی توندوتیژی جەستەیی كە خۆی لە لێدان و ئەشكەنجە و كوشتن و بازرگانیكردن و چەندین رەفتاری نەشیاوی دیكەی تاوانكردن دەبینێتەوە. لێرەدا ئەم حاڵەتە بە شێوەیەك خوێندنەوەی بۆ دەكرێت كە منداڵان بوونەتە قوربانیی هەڵسوكەوت و رەفتاری باوان، تا ئێستاش هەوڵی چارەسەركردنی ئەو تێگەیشتنە هەڵەیە نەدراوە كە بریتییە لە بە سرووشتی بینینی ئەنجامدانی توندوتیژی دژی منداڵان كە بەداخەوە زۆرێك لە دایك و باوكان و تەنانەت ئەندامانی دیكەی خێزان وای دەبینن كە لاساری و پەرچەكرداری هەڵسوكەوتی منداڵ دەبێت بە توندوتیژی وەڵام بدرێتەوە.» گوتیشی: «ئەو تاوانانەی بەرامبەر بە منداڵان دەكرێن، گرفتی سەرەكین و دەبێت كار بۆ گۆڕینی ئەو شێوازەی بیركرنەوەیە بكەین كە بە سرووشتی بینینی ئەنجامدانی توندوتیژییە دژی منداڵان، ئەمەش لەوانەیە بۆشایی یاسایی چارەسەری نەكات، بەڵكو هەڵمەتێكی گشتگیری هەمەلایەنەی هۆشیاری پێویستە كە دەبێت ئەنجام بدرێت. چونكە تا ئێستاش لەگەڵ بوونی گۆڕانكارییەكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رەنگدانەوەی لە ژیانی خەڵك و زۆربوونی كێشە خێزانییەكان منداڵان پشكی شێری قوربانییان بەركەوتووە. لێرەدا توندوتیژی بە شێوازی دەروونی و جەستەیی بە كۆتا نایەت، بەڵكو دەگاتە قۆناغێكی تری مەترسیدار كە خۆی دەبینێتەوە لە هاوسەرگیری پێشوەخت و دەستگرتن بەسەر ماڵ و موڵكی منداڵان و بێبەشكردنیان لە سەردانی دایك و باوك، یان یەكێكیان و هەروەها رەتكردنەوەی (نسب) لەلایەن باوكانەوە، كە ئەمانەش لە چوارچێوەی توندوتیژی كۆمەڵایەتی و جەستەیی، پێگەی منداڵ لە كۆمەڵگەدا ناجێگیر دەكات».
تاڤگە عومەر بە پێویستی دەزانێت، بۆ چارەسەر و نەهێشتنی ئەو جۆرە تاوانگەلە سەرەتا ئەو بۆشاییە یاساییەی بۆ پاراستنی منداڵ هەیە لە كوردستان پڕبكرێتەوە و توندترین سزا بۆ بكەری ئەو جۆرە تاوانە دابنرێت، هەروەها پێویستە قەبارەی زۆر بوونی تاوانەكان دژی منداڵان و مەترسییان گەورە بكرێت و كاربەدەستان و كەسانی خاوەن پێگەی بڕیاری لێ ئاگادار بكرێتەوە و سیتستمی لە خۆگرتنی منداڵان لەلایەن حكومەتەوە دابنرێت بە لێسەندنەوەی مافی دایك و باوكێتی و هەروەها هەوڵ بدرێت یەكەی پاراستنی منداڵ لە بنكەكانی پۆلیس و هێزی پاراستن بكرێتەوە، تاوەكو بتوانین بە كۆششی هەمەلایەنە زاڵ بین بەسەر ئەم تاوانە گەورانەی دەرەهق بە منداڵان دەكرێن».
مەحموود باجەلان سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «توندوتیژی بەرامبەر بە منداڵ كۆمەڵێك هۆكاری هەیە. لەوانە باری ئابووریی خێزان كە هۆكارێكی بنەڕەتییە كە كاریگەری لەسەر شێوازی رەفتار بەرامبەر بە منداڵ دەبێت. وەك بە زۆر كارپێكردن بە منداڵ و خستنە ژێر كاریگەری زەبری كاری قورس و دابین نەكردنی پێداویستییە ماددییەكانی منداڵ و...ەتد».
ئەو سەرپەرشتیاری پەروەردەییە ئاماژە بە هۆكاری كۆمەڵایەتی وەك: (ناكۆكیی دایك و باوك و جیابوونەوە و لە یەك تێنەگەیشتن و خواستی تۆڵەكردنەوە لە یەكدی) دەكات كە لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی قوربانیكردنی منداڵ و هاوكات دەڵێت: «ئاستی رۆشنبیری و ناوەندی تیاژیاوی تاك و نیشتەجێی خێزان و كەلتووری پەروەردە و راگەیاندنیش هۆكارێكن بۆ هەڵكشان و داكشانی رێژەی توندوتیژی».
میدیا بەكر چالاكی، كۆمەڵەی مەدەنییە لە هەڵەبجە و رایوایە: «توندوتیژی ماڵە باوان بەرامبەر بە منداڵی خۆیان و ئەشكەنجەدانی منداڵان لە لایەن هەركەسێكەوە كارێكی قیزەون و تاوانی گەورەیە لەنێو كۆمەڵگەداو دەبێت بنبڕ بكرێت.» هاوكات دەڵێت: «گومانی تێدا نییە دوای گەیشتنی دوو هاوسەر بە یەكتری، خوازیاری هاتنی منداڵ دەبن بۆ نێو خێزانەكەیان، چونكە هاتنە دنیای منداڵ هێندە دنیایەكی جوانی هەیە كە مەزندە ناكرێ بە هیچ شتێكی سەر ئەم زەمینە، واتە بوونی منداڵ خەونی هەموو خێزانێكە، بەڵام بەداخەوە هەندێ خێزان دەبینین كە ئاشنا نین، یان پابەند نین بە بەهاكانی پەروەردەی منداڵ، بەتایبەتی دایكان كە چ لە نێو كۆمەڵگە و چ لە قورئانی پیرۆز باس لە پێگە و ئەركیان بۆ پەروەردەی منداڵ كراوە».
میدیا بەكر وەك هەزاران دایكی دیكە نیگەرانە لە بیستنی ئەشكەنجەدانی منداڵێك لەلایەن دایكی خۆیەوە كە میدیاكانی كوردستان لە چەند رۆژی رابردوو هەواڵەكەیان بڵاو كردەوە. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «دایك سۆز و میەرەبانییەكی لە رادە بە دەری بۆ منداڵی خۆی هەیەو بەرپرسیارە لە جۆری پەروەردەكردنی منداڵەكەی و دەبێت رێگری بكات لە ئەنجامدانی هەر جۆرە توندوتیژییەك بەرامبەر بە منداڵەكەی لەلایەن هەر كەس و هەر ئەندامێكی خیزانەكەیەوە بێت. هیچ دایكێك ناتوانێ و نایەوێ ئازاری منداڵی خۆی بدات، مەگەر نەخۆشییەكی گەورەی دەروونی هەبێت، دایكی لەو جۆرەش پێویستە لە منداڵەكەی دوور بخرێتەوە. دایكێك ئامادەی هێنانە دنیای منداڵ بێت و هەموو ئازار و ژانێك قبووڵ بكات، چۆن دەتوانێت. رەفتاری دڕندانە دژی منداڵی خۆی، یان هەر منداڵێكی دیكە بكات؟ پێویستە بۆ ئەوەی تاوانی ئەشكەنجەدانی منداڵ زیاتر پەرە نەستێنێت لە نێو كومەڵگەی ئێمەدا، سزای زۆر قورس بە سەر تاوانبارانی ئازاردەری منداڵدا بسەپێنن.»
یاساناس لانە ئامانج سەرۆكی رێكخراوی لانەی ژنان سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «منداڵان هەڵوێست و كاردانەوەی جیاوازیان هەیە بەرامبەر ئەو زەبر و دەمەقاڵییەی لەپێش چاویاندا ئەنجام دەدرێت. زۆربەی منداڵان ئەو هەست و هەڵوێستەی خۆیان لەكاتی شەڕی دایك و باوكیان دەشارنەوە، بەتایبەتی ئەوانەی تەمەنیان لەخوار شەش ساڵانە، ئەوەش وەك برینێكی هەمیشەیی لەناو جەستە و رۆحیان دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوانەی تەمەنیان لە سەرووی شەش ساڵانن، بە شێوەی جیاواز ئەو هەست و نیگەرانییەیان بە وشە، یان كاردانەوە دەردەبڕن. واتە لە زۆربەی كێشە خێزانییەكان منداڵ دەبێتە قوربانیی ململانێی نێوان گەورەكان، بۆیە پێویستە كار بكرێت بۆ ئەو منداڵانە كە بوونەتە قوربانی و گرنگی بە لایەنی پەروەردەیی و دەروونییان بدرێت و كەسایەتی منداڵ وەك تاكێكی خاوە ئەرك و ماف بنیاد بنرێت.» گوتیشی: «توندوتیژی لە چوارچێوەی خێزان، لە رووی یاساییەوە بەپێی یاسای رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە 8 ساڵی 2011 رێكخراوە، بەپێی ماددە دووی ئەم یاسایە هەرجۆرە توندوتیژییەكی دەروونی و جەستەیی كە دایك و باوك دژی منداڵەكانیان بیكەن، بە تاوان دادەنرێت، هەروەها ئەنجامدەرانی ئەم توندوتیژییانە بەپێی ماددە حەفتی ئەم یاسایە سزا دەدرێن. پێویستە ئەوەش بگوترێت كە هیچ بیانوویەك بۆ توندوتیژی دژی منداڵ بە رەوا نازانرێت، واتە دایك، یان باوك بە هەر بیانوویەك توندوتیژی دژی منداڵەكانیان بكەن، تاوانە و سزای یاسایی هەیە.
كۆمەڵناس رەحمان عەلی كە قوتابی ماستەرە لە كۆمەڵناسی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئەشكەنجەدان و بەكارەێنانی توندوتیژی لەلایەن گەورەكان بەرامبەر بە منداڵ لەناو خێزان، یان لە قوتابخانە، یان لە شوێنە گشتییەكان و لە هەر شوێنێكدا حاڵەتێكی مەترسیدارە، بەڵام بە گشتی ئازاردانی منداڵ یەكێكە لە دیاردە باوەكان كە لەناو كۆمەڵگەكان بوونی هەیە، زیاتریش لەناو ئەو كۆمەڵگەیانەدا بەربڵاوە كە ئاستی هۆشیارییان نزمە، یان دایك و باوكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان زمانێكی دیكەیان نییە، دەرەنجام پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن. جێگەی داخە لە ماوەی رابردوودا كۆمەڵێ حاڵەتی لەمجۆرە لە كوردستان روویاندا و لە ئێستادا ئازاردانی منداڵ لەلایەن دایك، یان باوكەوە گەیشتۆتە ئاستێكی زۆر مەترسیدار، ئەوەش كاریگەری زۆر خراپ لە ئایندەدا لەسەر باری دەروونی و جەستەیی و تەندروستی منداڵ جێدەهێڵێت.»
ئەو كۆمەڵناسە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «توندوتیژی بەرامبەر بە منداڵان بە شێوە و ئاستی جیاواز لە كوردستان و كۆمەڵگەكانی دیكەش بوونی هەیە، واتە توندوتیژی دەروونی وەكو جنێودان و توندوتیژیی جەستەیی وەك لێدان و ئەشكەنجەدان و تەنانەت زۆرجار توندوتیژی سێكسیش بەرامبەر بە منداڵان ئەنجام دراوە و لەلایەن كەسانی گەورەتر لە خۆیان ئیستیغلال كراون.» گوتیشی: «لای خۆمان هۆكارەكان زۆرن بەرجەستەترینیان ئەو قەیرانە ئابووری و سیاسییەی ئەمڕۆیە كە بەهۆی خراپی باری دەروونییان وادەكات پەنا بۆ توندوتیژی ببەن، ئەوەش گرفتێكی گەورەتر دروست دەكات و زمانی گفتوگۆ لە نێوان خێزان و منداڵ ناەێلێت و وادەكات منداڵ متمانەی بە خێزانەكەی نەمێنێت و پەنا بۆ دەرەوە ببات، كە كاریگەری خراپ لەسەر دەروون و عەقل و هۆشی منداڵ دروست دەكات و تەنانەت لە خوێندنیش دوادەكەوێت، ئێمەی كورد لە هیچ سەردەمێك بێ توندوتیژی نەبووین، بەڵام لە ئێستادا راگەیاندن لە خستنە رووی رووداوەكان رۆڵی خراپی لە بڵاوكردنەوە و گەورەكردنەوەی بابەتی لەمجۆرە هەیە، لە هەمان كاتدا تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە ئاستی هۆشیارییان بەرز نییە. كوڕ و كچ كە ژیانی هاوسەری دروست دەكەن، زۆربەیان هیچ زانیارییەكیان لەسەر ئەو دامەزراوە گرنگە و پەروەردەی منداڵ نییە، بۆیە زۆرجار بۆ چارەسەركردنی كێشەكان پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن، تەنانەت ئەو منداڵانەش لە ئایندەدا شەڕانگێز و توندوتیژ دەردەچن و هەمان ئەشكەنجە و توندوتیژی بەرامبەر كەسانی لەخۆیان منداڵتر ئەنجام دەدەن».