ئیزابیل كۆڵمان، پسپۆڕە لە بواری یەكسانیی رەگەزی لە ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكاو توێژەری باڵای سیاسەتی دەرەوەیە. ئەو توێژەرە یەكسانیخوازە رایوایە رێگەدان بە ئافرت بۆ بەشداریكردن لە ژیانی سیاسی، سوود بە پرۆسەی دیموكراسی دەگەیەنێت. جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە كە توێژینەوە تازەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە ئافرەتانی دەسەڵاتدار بەراورد بە پیاوانی سیاسەتمەدار، بژاردەی جیاواز دێننەكایەوەو سوودیش بە سەرچاوەی گشتی دەگەیەنن. ئەمانە و چەندین لێكۆڵینەوە و ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو دەرخەری ئەو راستییەن كە ئافرەتان لە هەر كۆمەڵگەیەك، ئەو هێزە كاریگەرەن كە دەتوانن خزمەت بە كۆی بوارەكانی ژیان بگەیەنن، بەڵام كەی و چۆن دەتوانن ئەو كاریگەرییە دروست بكەن؟ چەمكی توندوتیژی سیاسی بەرامبەر بە خانمان چ رەهەندگەلێك لە خۆی دەگرێت؟ بۆچی ئافرەتان لە بواری سیاسیدا پەراوێز دەخرێن؟ چۆن دەكرێ دەلاقەیەكی نوێ بە رووی سیاسەتسازی و بەشداریی خانمان لە ناوەندەكانی دروستكردنی سیاسەتدا بكرێتەوە؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.


لە مەتبەخی سیاسەتدا گومان لە دەستڕەنگینی و توانای ئافرەت دەكرێت، كەچی زۆر كەمن ژمارەی ئەو كەسانەی كە گومانیان لە كابانی ئافرەت لە چێشتخانەی ماڵەكەیدا هەبێت، لەبەر ئەوەی دەبینین دەستڕەنگینی و زنگینیی هزری ئافرەتەكە وادەكات خۆشترین خواردن و شیرنەمەنی و خواردنەوەكان دروست بكات، بێگومان ئەگەر لە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسیشدا كاری دروستكردنی پێ بسپێردرێ، دەتوانێت لە دروستكردنی سیاسەتیشدا رۆڵێكی كارامە ببینێت و كاكڵ و توێكڵی سیاسەتەكەش جوانتر بكات. مەبەست لەو شوبهاندنە ئەوەیە که دهکرێ لە هەموو توانا و بەهرەكانی خانمان كەڵك وەربگرین و بە بەشداركردنیان لە دروستكردنی سیاسەت، سیاسەتێكی حەكیمانە و دروست و حوكمڕانییەكی كارامەترمان هەبێت.


زۆربەی چالاكانی بواری مافی ئافرەتان جەخت لەوە دەكەنەوە، كە لە پەیكەرەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا، نەك زۆربەی مافەكانی ئافرەت پێشێل دەكرێت، بگرە توندوتیژی جۆراوجۆریشیان بەرامبەر دەكرێت، كۆسپ و تەگەرە دروستكردنیش لە بەشداریكردنیان لە بواری سیاسی بە جۆرێك توندوتیژی سیاسی لێكدەدەنەوە.
هەر لەو بارەیەوە كۆمەڵناس گوڵاڵە مەعرووف سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئافرەت هەڵگری چەندین تایبەتمەندیی ئەرێنی و خودییە، وەك دڵسۆزی و فیداكاریی دایكانەی، دەستپاكی و ترسی لە ناوزڕاندن، روانگەی دوورمەودای بۆ داهاتووی خێزان، هەڵسووڕاندنی ئابووری و كاروباری ناوماڵ، وردبینی و پێشگیری لە نەخۆشكەوتنی منداڵەكەی پێش چارەسەری، ئەوانەو چەندین خووی دیكەی خانمانە وادەكەن لە دروستكردنی سیاسەت و تەنانەت لە بەشداربوونی لە بەڕێوەبەریدا كاریزماتر بێت.» گوتیشی: «چۆن ئەمڕۆكە زۆربەی وڵاتانی تازە گەشەسەندوو هەوڵدەدەن بە سوودوەرگرتن لە ئەزموونی كاری سیاسیی وڵاتانی پێشكەوتوو لە مەسەلەی مومارەسەكردنی دیموكراسیەتدا وردە وردە ئەو فەرهەنگە لە كۆمەڵگەكەیان گەشە پێ بدەن، هەروەها چۆن بۆ دامەزراندنی بنیادی ئابوورییەكی تەندروست و بەهێز پەنا بۆ نموونە ئەزموونكراوەكانی وڵاتان دەبەن، هەروەها چۆن بۆ داڕشتنی سیستمی تەندروستیی پێشكەوتوو سوود لە تەكنیك و ئەزموونەكان وەردەگرن، بەهەمان شێوە پێویستە لە مامەڵەكردن لەگەڵ سوودوەرگرتنی تواناكانی ئافرەت و بەشداریپێكردن و سەرمایەگوزاریكردن لەسەری بۆ سوودی گشتی، پشت بە ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووی مەدەنی ببەسترێ و زیاتر لەوە كات بەفیڕۆ نەدرێت و ئەو سەرمایە نووستووە ببووژێندرێتەوە. لە بەرامبەریشدا ئافرەتان پێویستە نموونەیەكی پێشكەوتوو و جیاوازتر لە نموونەكانی پێشووتری خۆیان و پیاوان لە سیاسەتكردن پێشكەشی كۆمەڵگە بكەن.»


ئایا لە كوردستان زەمینە لەبارە بۆ ئەوەی ئافرەتان بەشداری لە دروستكردنی سیاسەت و بڕیاری سیاسیدا بكەن؟ ئەو كۆمەڵناسە لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێت: «نەخێر، چونكە ئەگەر هەشبێت، زۆر بەرتەسك كراوەتەوە، ئەوەش چەند هۆكارێكی سەرەكی هەیە، لهوانه: بەها و نەریتی دیموكراسی و مەدەنییەت لە كۆمەڵگەی كوردیدا جارێ وەك پێویست نەچەسپاوە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی دامەزراوەكانمان هەر لە پارتە سیاسییەكانەوە بگرە، تاكو دامەزراوە تەشریعی و ئیداری و تەنانەت رێكخراوەكانیش نەتوانن بە شێوەیەكی دامەزراوەیی كارەكانی خۆیان ئەنجام بدەن و گشت ئەندامان لە خوارەوە بۆ سەرەوە بەشداری لە ئیدارەدانی كاروبارەكان بكەن و لە ئەنجامدا پشكداربن لە دروستكردنی سیاسەتی گشتی و تایبەتی وڵات و دامەزراوەكانیان. كەواتە لە كۆمەڵگەیەكی نەریتی وەكو كوردستان كە تازە ئەزموونی دیموكراسی دەكات، ئەگەر بواری بەشداریكردن لە دروستكردنی سیاسەت بۆ پیاوان بەرتەسك بێت، بۆ ئافرەتان زۆر سنووردارترە.»


شەهلا دەباغی چالاكی سیاسی و مەدەنییە و رای وایە: لە ئێستادا لە هەمووی بە ئازارتر و جێی نیگەرانی زیاتر نەمانی باوەڕ بە یەكتر و دیالۆگە لە نێوان تاكەكان و كۆمەڵگەدا، ئەوەش پرۆسەی دروستكردنی متمانەكەی لاوازتر كردووە. ئەو خاتوونە چالاكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «جگە لەوەی توندوتیژی سیاسی بە رێگریكردن لە هاتنە پێشەوەی خانمان بۆ ناو ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی شتێكی بەرچاوە، هاوكات توندوتیژی و هەستی تۆڵەسەندنەوە لە نێوان پیاوانی ناپەرپرسیاری سیاسیدا چەكەرەی كردووە و ئەوەش وایكردووە كە كورد بە تەواوی دابەش بووە و شیرازەی كۆمەڵگەكەشی شێواندووە.» هاوكات دەڵێت: «ئەوەی بە بیست ساڵ بۆ باوەڕ، متمانە، لێبوردەیی، خۆشویستی و ئازادی باسمان لێدەكرد و رستمان، بە شەوێك كراوەتەوە بە خوری. كینە و خواستی تۆڵە تانوپۆی كۆمەڵگەی بە خێرایی داگرتووە. ساڵیانی ساڵ، هەوڵ درا كە كینە بسڕینەوە، كەچی بە كارەساتی كەركووك دیسان تۆی ئینتیقام چێندرایەوە. هیوادارم سووڕانی ئەو بازنە شوومە تەواو بێ. كورد دەبێ (بە هەردوو رەگەزیەوە) بگەڕێتەوە سەر هێڵی كوردایەتی و دیالۆگی ناوخۆیی بۆ رزگاری، هەوڵ بۆ هێمنایەتی و تەناهی و رۆحی كوردانەی دژی داگیركاری و دووركەوتن لە خۆكوژی و شەڕی ناوخۆیی، كوردایەتیش بەو مانایە كە مافەكان بۆ هەموو ئینسانێكە دەبێت رێز لە بنەماكانی ئازادی، داد و یەكسانی بگرین. هەروەها دەبێت سەرەڕای هەموو گرفتەكان لە دۆخی ئێستادا هاوكار و پشتیوانی بارزانی و دەمیرتاش بین و رێز لە ئیرادەیان بگرین. بۆ دیكتاتۆری رۆژئاوا، هەرگیز تاكی كورد تاكی ئازاد نەبووە و بگرە بەردەوام وەك كۆیلەیەكی مۆدێڕن چاویان لێكردووین كە نابێ لە فەرمانی ئەوان دەربچێن. بەڵام كورد بۆ یەكجار تەلیسمی شكاند و لە فەرمان دەرچوو. ئێستا دەبێ ئامادە بین بۆ هەر سزایەك. بەڵام ئینسانی كورد دەبێ یەك شت بزانێ لە ئاخر سەردا بەرخۆدان دەتوانێ مۆڕاڵی بەردەداران بخاتە ژێر چۆك.»


ئاسۆ حاجی وەك نووسەر و میدیاكارێك، سەردێڕی رادەربڕینەكەی بەم رستەیە: «گۆڕینی تێگەیشتن، نەك گۆڕینەوەی زاڵبوون» دەست پێدەكات و هاوكات دەڵێت: «ناكرێ لە بەشدارییەكی رووكەشی و بێ ناوەڕۆك مافەكانی ئافرەت لە كایەی سیاسەتدا كورت بكەینەوە، چونكە بەشداریی سیاسی ئەوە تەنیا روویێكی مافەكانیەتی، ئەگەر ئافرەتان لە ناوخۆیاندا ئازاد نەبن و لە واقیعدا مومارەسەی ئەو ئازادییە نەكەن كە ئەو ئازادییە رەهەندەكانی بوون و ئامادەیی دەسەلمێن، دوور لەو ئازادییە ئافرەت تەنیا وەك پاشكۆیێك دەمێنێتەوە، تەنانەت ئەگەر لە كاری سیاسیشدا بەشدار بێت، چونكە ئەو كاتیش بە تەنێ بەشدارییەكی رووكەشانەی بێ ناوەڕۆكە.» هێما بۆ ئهوهش دهکات که: «غایببوونی دیموكراتیەت دەرفەت و گۆڕەپانی لێك جیاكردنەوەی نێوان توندوتیژی لە دژی ئافرەتان و نێوان پێگەیشتنی هۆشیاری و ناسنامەی مرۆیی بوونیەتی، لێرەدا چەمكی دەسەڵات لە كۆمەڵگە پاشڤەڕۆكان پەیوەندییەكان لە سەر بناغەی زاڵبوون و كۆنتڕۆڵكردن بەردەوامییان هەیە لە چوارچێوەی پۆلێنكردنیان، كە كێ لاوازە و كێ بەهێز و دەسەڵاتە، كڕۆكی ئەو زاڵبوونەش بۆ مەبدەئی كۆنتڕۆڵكردنەوە دەگەڕێتەوە، كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەوە لەلایەن پیاوانەوە كۆتایی دێ و یەكلا دەبێتەوە، چونكە ئێمە كۆمەڵگەیەكی نێرینە و نێرسالارین، که تێیدا پیاوان هۆكارەكانی بەرهەمهێنانی ماددی و مەعنەوی هەڵدەسووڕێنن، لە هەمان كاتیشدا مۆنۆپۆلی هەموو لێكدانەوە و داڕشتنە ئەخلاقی و قانوونی و سیمبولە مەعنەوی و ئایینییەكانیشیان كردووە، پیاو هەرگیز دەستبەرداری ئەو دەسەڵاتە نابن، چونكە لای ئەوان گرێدرای زاڵبوون و فەرماندانە، بۆیە پێویستە كار لەسەر گۆڕینی تێگەیشتن لە چەمكی دەسەڵات بكرێ، هەروەها هەوڵ بدرێ كە لە پێناسەیەكی نوێدا دابڕێژدرێتەوە، ئەوەش كاری دەوڵەت و دامەزراوەكانیەتی كە ئافرەتان دەتوانن فشاریان لە سەر دروست بكەن لە رێگای رێكخراوەكان و پارت سیاسییەكان و رێكخراوە ناحكوومییەكان و ناوەندەكانی مەعریفە كە زانكۆ كاریگەرترینیانە، بەو ئاراستەی لە روانگەیەكی مرۆیانە دابڕیژێندرێنەوەو لە واقیعی سیاسیدا پڕاكتیزە بكرێن، لە چوارچێوەی كاركردن و بەشداریكردن لە بڕیاردان لەو بڕیارانەی دەكەونە خزمەت مرۆڤ و مافەكانی.»

ئاسۆ حاجی بە پرسیارێكی گرنگ درێژە بە خستنەڕووی بۆچوونەكانی دەدات و دەپرسێت: ئایا كار بۆ گۆڕینی دەسەڵاتی پیاو دەكەین بۆ زاڵبوون و وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن ئافرەتانەوە، یان پێویستە شێواز و چوارچێوەی هۆشیاریی مرۆڤەكان دەربارەی چەمكی دەسەڵات و دەوڵەتداری و كاری سیاسی گۆڕانكارییان بەسەر دابێت؟ لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا دەڵێت: «گۆڕینەوەی دەسەڵاتی یەكێك بە دەسەڵات و زاڵبوونی یەكەكەی دیكە، خزمەتی هیچ لایەكیان ناكات، باشترە كار بە ئاراستەی دەوڵەتی هاووڵاتی بكەین كە بە بۆچوونی من پێنگاڤی یەكەمی لە گۆڕین دەبێت لە عەقڵییەتی زاڵی حزبەكان بەوەی كە ببنە حزبی سندوقی دەنگدان كە ئەو كات دەنگی ئافرەتێك و پیاوێك جیاوازی نابێ، هەروەها حزب واز لەو سەرچاوە نەریتییانە بێنێ كە ئەو بەهێز دەكەن و كۆمەڵگە لاواز، وەك بنەماڵە و خێل و شێخ و مەلا و تەكیە و دیوەخان و. هتد، بەڵكو پێویسته كار بۆ بەهێزكردنی یاسا و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و تاك بكرێ و ئەوانە بكرێنە بناغەی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی بەشداری له كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری».
یاساناس و پێشمەرگەی دێرین حەسیب شێخانی كە بە (حاكم بۆتان) ناسراوە، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «كاتێك لە كۆمەڵگە توندوتیژی هەبێت، بێگومان ئاسەوارەكانی هەموو ﻻیەك دەگرێتەوە، ئەوەش زۆرتر پەیوەندی بە فەرهەنگ و ئاستی رۆشنبیری لە ﻻیەك و لە ﻻیەكی دیكەوە شوێن و پێگەی یاسا لە نێو كۆمەڵگەدا هەیە. دیارە مەبەستم لە یاسا دوو بابەتە، یەكەمیان سەرچاوەی یاساكان، دووەمیان یاسا تا چ ئەندازەیەك پارێزگاری لە هاووڵاتی دەكات و یاسا سەروەری لە نێو كۆمەڵگە تا چەند چەسپاوە. دیارە كۆمەڵگەی كوردەواری و بەتایبەتی كوردستانی باشوور وەك وڵاتانی پاشكەوتوو لەو پەتایە بە دوور نییە كە تێیدا ژن وەك كالایەك سەیر دەكرێت، ئەوەش وای كردووە، نەك ئاستەنگ بۆ بەشداریی ژنان لە سیاسەت دروست بكرێت، بەڵكوو فشاری زۆر بخرێتە سەر ئازادیی ژنان و توندوتیژیی جۆراوجۆریان بەرامبەر بكرێت.» گوتیشی: «گرووپ و پارتە سیاسییەكان زادەی كۆمەڵگەی خۆیانن، بۆیە لە كۆمەڵگەی دواكەوتوو، لایەنە حكوومی و ناحكوومییەكان نەیانتوانیوە رێگا لە بەردەم بەشداریی سیاسیی ژنان ئاوەڵا بكەن.»