دوای ئەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی باشووری كوردستان، لە بڕیارێكی مێژووییدا رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆییان دەستنیشان كرد، لە ئێستادا هەموو پێكهاتەكانی كوردستان لە كەشێكی ئازاد و چارەنووسسازدا خۆیان بۆ چوونە بەردەم سندوقەكانی دەنگدان ئامادە دەكەن، بۆ ئەوەی ببن بە خاوەن دەوڵەت و شوناسی خۆیان لە بندەستی و كۆیلایەتی و ستەمدیدەیی بۆ سەربەستی و سەرفرازی بگۆڕن، خەڵكی سلێمانیی قارەمانپەروەر و وڵاتپارێزیش بە ئایین و نەتەوەی جیاوازەوە، وەك مێژووی درەوشاوەی رابردوویان، جارێكی دی مێژووی سەرفرازانەی خۆتان تۆمار دەكەنەوە، بۆ ئەوەی سەروەریی خۆیان و وڵاتیان مسۆگەر بكەن. لێرەشدا ژمارەیەك نیشتمانپەروەر راوبۆچوونی خۆیان لە بارەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بۆ گۆڤاری گوڵان دەخەنەڕوو.

سەرەتا شیلان جەبار سەرۆكی رێكخراوی دایك لە سلێمانی، ئاماژە بەو دەكات كە هەر میللەتێك مافی خۆیەتی چارەنووسی خۆی بە دەستی خۆی دیاری بكات، كوردیش قوربانییەكی زۆری لەو پێناوەدا داوە، ئێستاش ریفراندۆم رێگەیەكە بۆ گەیشتن بە مافە زەوتكراوەكانی، هاوكات دەڵێت: «مەرج نییە هەر دوای ریفراندۆم یەكسەر سەربەخۆیی كوردستان رابگەیەندرێ، لەبەر ئەوەی پێگەی ئابووری دەبێت بەهێزتر بكرێت و لەگەڵ وڵاتانی ئیقلیمی و ناوەندە نێودەوڵەتییەكان دانوستاندنی زیاتر بكرێت، هەتا بە شێوەیەكی ئاشتییانە كورد ببێتە خاوەن دەوڵەت و چیدی لەو مافە رەوایەی بێبەش نەكرێت.» جەختیش لەوە دەكاتەوە كە لەم قوناغەدا كوردستان پێویستی بە چاكسازی كۆمەڵایەتی و گەشەی ئابووری و بە موئەسسەكردنی دامەودەزگەكانی دەوڵەت هەیە، گوتیشی: «ئەنجامدانی ریفراندۆم مافی رەوای خەڵكی كوردستانە و پێویستە یە هەموو لایەك پشتیوانی لێ بكرێ و هەموو كوردستانییەك دەنگ بە سەربەخۆیی بدات، چونكە سەربەخۆیی و رزگاری لە بندەستی ئاوات و ئامانج و خەونی لە مێژینەی خەڵكی كوردستان بووە و هەر لە سەر ئەم خەون و ئامانجەش قوربانییەكی زۆر دراوە و حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق هەمیشە هەوڵیان داوە ئەم خەونەمان زیندەبەچاڵ بكەن.»
سەرفراز نەقشبەندی خاتوونێكی ناسراوی كوردەو یەكەم سەرنووسەری ئافرەت بووە لە باشووری كوردستان و ئەویش بەمجۆرە راوسەرنجی خۆی لە بارەی گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی دەخاتەڕوو: «پەندێكی كوردی هەیە لەناو كوردان كە دەڵێت: (مرۆڤێكی بێ دەوڵەتە)، مەبەست لەوە كەسی (بەدبەخت و بێ شانس)ـە، واتە كورد هەر لە كۆنەوە زانیویەتی بێدەوڵەتی بەدبەختییە، یان پەندێكی دی هەیە كە دەڵێت: مروڤێ بێ دەوڵەت كەم بزاڤی باشە، واتا مرۆڤ دەوڵەتی نەبێ، هەر هەوڵێكی بێ ئەنجام دەبێت. هەر ئەو دوو پەندە كوردستان لە قۆناخی ئەرێ و نەخێر دەرباز دەكات. مرۆڤی كورد ئەگەر گرێدراوی هەبوونی خۆی بوایە، لە كەلتووری خۆی دانەدەبڕا، كە لە دێرزەمانەوە هەستی بە ئازارەكانی نەبوونی دەوڵەت و سەروەریی كردووە. راستە ترسێك لە لای گەلی كورد دروست بووە، چونكە لە زۆر قۆناخدا تووشی شكست بووە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە كە دەست لە دەرفەت بەردات، یان دۆخی وڵات بكاتە بیانوو و خەونی ئەزەلی خۆی بە با بدات. لە ئەزموونی هەموو دونیادا بەخاوەن دەوڵەتبوون بێ كێشە و گرفت نەبووە، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە داگیركراون و داگیركەر سیستمێكی شۆڤێنی پیادە كردووە. بەگشتی دەوڵەت پێی میللەت لەسەر عەرد و خاكی خۆی دادەنێت و چیدی دوژمن دەرفەتی قڕكردن و پاكتاوكردنی ئەو میللەتەی نامێنێت، حزب و كەسایەتی لە هەر قوناخێكی دیرۆكیدا دێن و دەچن، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە خاك و دەوڵەتە، كە گۆڕینی سیستەمیشی تێدا بەرپا دەبێت. واتە گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی، نە بۆ كەسایەتی و نە بۆ حزبێك و نە تەنیا بۆ لایەنێكە، بەڵكو پرسێكی نەتەوەییەو تاك بە تاكی كورد لێی بەرپرسیارن و دەبێت شەرم لە خوێنی شەهیدان و پێشمەرگە وڵاتپارێزەكان بكەین.»
ناسك سەعید خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە میدیاو كەلتوور و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەرێمی كوردستان لە قۆناغی ئامادەسازیدایە بۆ ئەنجامدانی پرسێكی نیشتمانی و چارەنووسساز، ئەمەش بەرجەستەكردنی واقیعێكە كە چەندین شۆڕش لەپێناوی ئەو واقیعەدا بەرپا كراون. ریفراندۆم وەك میكانیزمێك و پرۆسەیەكی دیمۆكراسی بۆتە بژاردەیەك لەبەردەم هاونیشتمانیاندا بۆ بەشداریكردن لە ئایندەی هەرێمی كوردستان. بێ متمانەیی گەلی كوردستان لە بەرامبەر رژێمەكانی عێراق فاكتەری سەرەكیی ئەنجامدانی ریفراندۆمە، لەمێژووی عێراقدا كورد گەلێك نەبوون بە ئارامی بژین بەڵكو سەرجەم دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی دژی كوردستانییان بووە، لە عەبدولكەریم قاسم، كە شەڕی دژی كوردستانی ئەنجام دا لە 1961، یان عێراقی بەعس لە 1963، كە هانای بۆ هێزەكانی سووریا برد دژی كوردستان، یان عێراقی ئەحمەد حەسەن بەكر، كە لە ساڵی 1970 رێككەوتنی لەگەڵ كوردستان كردو هەڵیوەشاندەوە، یان عێراقی سەدام حوسێن كە بە كیمیاوی و ئەنفالی كوردەوە نەوەستا، یان عێراقی دوای 2003 هیچ كام لەمانە كورد نەیتوانیوە لەژێر دەسەڵاتیاندا بە ئاسوودەیی بژین. لەئێستادا كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی قۆناخەكانی بوون بە خاوەن دەوڵەت بەرجەستە بووە، لە رووی دانپێدانانی یاسایی و واقیعەوە لەمپەرەكان لەبەردەم هەنگاوەكانی سەربەخۆیی نەماون و بگرە پاڵپشتی نێودەوڵەتی فاكتێكی حەقیقیی ئەو پرسەیە. لە سۆنگەیەكی دیكەوە، بەپێی لێكۆڵینەوەكان سەبارەت بە هۆكاری هەنگاونانی هەرێمی كوردستان بەرەو سەربەخۆبوون كە لە دەستووری عێراقدا ئاماژەی پێ كراوە. لە دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ی عێراق بە روونی باس لە هەرێمی كوردستان دەكات، وەك هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی دەیناسێنێت، بەڵام لەو كاتەوە هیچ هەنگاوێك بۆ ئەم جیابوونەوەیە لە لایەن دەوڵەتی عێراقەوە نەنراوە. لەبەر ئەوە، پێویستە پەنا بۆ بەدیلێكی دیكە ببرێت، ئەویش یاسای نێودەوڵەتییە. لە یاسای نێودەوڵەتیدا، مافی بڕیاردانی چارەنووس بەم جۆرە پێناسە كراوە و دەڵێت: مافی بڕیاردانی چارەنووس پرۆسەیەكە، كە نەتەوەیەك یان هەرێمێك دەوڵەتبوونی خۆی رادەگەیەنێت و پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی دیكە دروست دەكات و حكومەتی خۆی رادەگەیەنێت. بەم جۆرە مافی چارەنووس لە ژێر رۆشنایی یاسا نێودەوڵەتییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك مافێكی گرنگ و بنچینەیی ئەژمار كراوە. لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان لە رووی كاركردنەوە لە ساڵی ١٩٩١وە لە عێراق جیا بووەتەوە و بە شێوەیەكی یاسایی و بەپێی دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ی عێراق وەك هەرێمێكی نیمچە ئۆتۆنۆمی ناسێنراوە، دەكرێت بوترێت كە هەرێمی كوردستان مافی خۆیەتی بە گەیشتن بەو مەرجانە داوای سەربەخۆیی بكات لە رێگەی پرۆسەیەكی دیموكراسی و گەڕانەوەی بۆ بڕیاری گەل، لەدواجاردا گەل بڕیار دەدات لەسەر هەڵبژاردنی ئایندەی خۆی و چۆنیەتی دیاریكردنی ئایندەی جیلەكانی.»
رۆژنامەنووس زریان حاجی، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان ئێستا بابەتێكی گەرمی گۆڕەپانی سیاسیی هەرێمی كوردستان و وڵاتانی دراوسێیە و تا ئاستێكی باشیش جێی گرنگیی وڵاتانی رۆژهەڵات و ئەوروپا و ئەمریكاشە، ئەمەش زیاتر گرنگی و پێگەی كورد لە ناوچەكە دەخاتەڕوو. ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا لایەنە سیاسییەكان دوو بۆچوونی جیاوازیان لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم هەیە، بۆچوونی یەكەمیان كە بۆچوونی پارتی و یەكێتی و زۆرینەی لایەنە سیاسییەكانی دیكەیە، لەگەڵ ئەوەدان، كە ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان بە هەموو ئەگەرەكانەوە لە 25ی ئەیلوولی 2017 ئەنجام بدرێت، دەشڵێن «ئەمە دەرفەتێكی زێڕینە و ئەگەری دووبارەبوونەوەی نییە، هەروەها بەشێك لە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پێیانوایە، لەبەر هەستیاریی دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان، پێویستە هەموو ململانێ سیاسییەكان و هەموو رق و كینەكانی ناو ماڵی كورد وەلابنرێت، هەموو لایەكیش بەبێ جیاوازی پرسی ریفراندۆم بە پرسی خۆی بزانێت و بەرەوپیرییەوە بچن، ئاماژە بەوەش دەكەن «ئەگەر دەوڵەت دروست ببێت، دەتوانن رووبەڕووی هەموو ئاستەنگێك ببنەوە، بەڵام بە بێ دەوڵەت كەس حیساب بۆ كورد ناكات، هەروەها ناكرێت بەهۆی حزبێكەوە پرۆسەیەكی گەورەی وەك ریفراندۆمی سەربەخۆیی پەك بخرێت. پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا كورد سەربەخۆیی دەوێت و دەتوانێت بەو هەموو ململانێیەوە بە سەربەخۆیی بگات، یان ئەم هەلەش وەك هەموو ئەوانەی پێشتر لە بار دەبرێت؟ من كەسێكی نەتەوەپەرستم، نەتەوەكەشم لەپێش هەموو شتێك و هەموو نەتەوەیەكی دیكە پێ باشترە، هیچ كاتێك پێمخۆش نەبووە، هاووڵاتییەكی عێراقی بم، چونكە كوردم و بە مافی خۆمی دەزانم دەوڵەتی سەربەخۆی خۆم هەبێ، لەگەڵ جیابوونەوەشم، نەك مانەوە لە عێراق.»
عەمید ئەرسەلان حاجی محەمەد رایوایە «ریفراندۆم شایەتمانی بوون بە خاوەن خاك و ئاو و وڵاتە و رزگاربوونە لە كۆیلایەتی و ژێردەستی»، هاوكات دەڵێت: «ئەو هەڵویستە بوێرانەیە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان هەڵمەت و شۆڕش و خەبات و قوربانیدانی زۆری بۆ كراوە، لە هەموو دنیاش ناوبانگی وایە كە پێشمەرگە پەلەپیتكەی چەكی لە پێناو ئەو ئامانجە گەورەیەدا تەقاندووە، خوێنی كورد و فرمێسكی ئافرەتی كوردی بۆ رژاوە و پەتی قەنارەی بۆ هەڵخراوە، بەڵام ئەوەی جێی داخە، ئەوەیە كە جاشی كوردزمان پارەی لە گیرفان نراوە، هەتا گەمە بە دیموكراسی و ئازادی بكات، نەخێری پێ سپێردراوی لە دژی سەروەرەی نەتەوەكەی بەرجەستە بكات.»
سامان سیوەیلی وتەبێژی وەزارەتی پەروەردە، سەرەتا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «پرسی سەربەخۆیی و بنیادنانی دەوڵەتی كوردستان پرسێكە شایانی ئەوە نییە بخرێتە دەنگدانەوە، چونكە نەتەوەی كورد و نەتەوەكانی دیكەی كوردستان دەیان ساڵە لەدەست ژێر دەستی و داگیركاری و كاولكاری و جینۆساید و ماڵوێرانی دەناڵێنن، تەنیا لەبەر ئەوەی لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی شكستخواردووی وەكو عێراقدا ماونەتەوە.» گوتیشی: «نەتەوەی كورد هەمیشە دەستی بۆ ئاشتی و پێكەوەژیان درێژ بووە، بەڵام بەردەوام لەبەرامبەر ئەم دەستە ئاشتیخوازەدا، دەستی ستەم و پیلانگێڕی لەلایەن رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە بۆی درێژ كراوە، بۆیە هاوشێوەی هەموو گەلانی دیكەی جیهان ئێمەش مافی خۆمانە ببینە خاوەنی دەوڵەتی خۆمان، لەم پێناوەدا دەیان و سەدان هەزار شەهید و ئەنفالكراو و كیمیابارانكراومان هەیە، نزیكەی پێنج هەزار گوندی خاپووركراومان هەیە، ئەو هەموو قوربانییانە ئەگەر لەپێناوی ناسنامەی كوردبوون نەبێت، ئەی بۆچی بووە؟ لام زۆر سەیرە بەرەی دژە سەربەخۆیی جورئەتی ئەوە بەخۆیان دەدەن لەئاست ئەم خەونە گەورەیەی كوردان بە (نەخێر) دەنگ بەرز بكەنەوە، عێراقی ئەمڕۆ لە هەموو سەردەمانی پێشوو مەترسیدارترە بۆ كورد، هیچ خاڵێكی هاوبەش لەگەڵ عێراقدا كۆمان ناكاتەوە، هەتا زیاتریش لەو دەوڵەتە شكستخواردووەدا بمێنینەوە دەبێت چاوەڕوانی ماڵوێرانی و جینۆساید و پێشێلكاری زیاتری مافەكانمان بكەین، بۆیە من دەڵێم (بەڵێ) و هەزاران جار (بەڵێ)، داواش لەهەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستان دەكەم بۆ ئەوەی خوێنی شەهیدان و قوربانیەكانمان بەفیڕۆ نەڕوات، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە نەبینەوە ژێردەستی عەقڵییەتی فەتلاوی -یەكان لەبەغدا، لە ٩/٢٥ دا دەنگ بە (بەڵێ) بدەن.
نووسەر و چاودێر شیلان محەمەد، پێیوایە پێش دەستنیشانكردنی وادەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی دەبووا هەنگاوەكانی چاكسازی بە ئەنجام بگەیشتبا، لەوانە: بەشێك لەقەرزە كەڵەكەبووەكانی خەڵك بدرایەتەوە، كێشەی ئاو و كارەبا چارەسەر بكرایە و هەوڵی گێڕانەوەی متمانەی خەڵك بدرایە، لەگەڵ ئەوەشدا پشتیوانی لە چارەنووسی نەتەوەیی خۆی دەكات و دەڵێت: «من كچی شەهیدم و ناتوانم نەڵێم: بەڵێ بۆ شكۆمەندی و دابینكردنی ژیانێكی شكۆمەندانە بۆ تاك بە تاكی خەڵكی كوردستان، بۆیە دەڵێم بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان».