دوای ئەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی باشووری كوردستان، لە بڕیارێكی مێژووییدا رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆییان دەستنیشان كرد، لە ئێستادا هەموو پێكهاتەكانی كوردستان لە كەشێكی ئازاد و چارەنووسسازدا خۆیان بۆ چوونە بەردەم سندوقەكانی دەنگدان ئامادە دەكەن، بۆ ئەوەی ببن بە خاوەن دەوڵەت و شوناسی خۆیان لە بندەستی و كۆیلەیەتی و ستەمدیدەیی بۆ سەربەستی و سەرفرازی بگۆڕن، ئافرەتانی كوردستانیش بە ئایین و نەتەوەی جیاوازەوە، وەك مێژووی درەوشاوەی رابردوویان، جارێكی دی شان بە شانی پیاوان لەم گشتپرسییەدا بەشداری دەكەن، بۆ ئەوەی سەروەریی خۆیان و وڵاتیان مسۆگەر بكەن. لێرەشدا ئافرەتانی نیشتمانپەروەر راوبۆچوونی خۆیان لە بارەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بۆ گۆڤاری گوڵان دەخەنەڕوو.

سەرەتا د. ڤیان سەبری ئەندامی یەدەكی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، باسی ئەوە دەكات كە «گشتپرسی لەبارەی مافی چارەنووس داواكارییەكی گەل و نەتەوە و جەماوەری كوردستانەو گونجاوترین ئامرازی شارستانییە كە لە سەرتاسەری جیهاندا پەیڕەو دەكرێت بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووسی گەل و نیشتمانەكان. گشتپرسی و مافی چارەنووس مافێكی سروشتی و دەستوورییەو یەكێكە لە پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ و ئەو بنەمایانەی نەتەوە یەكگرتووكان بە گشت بڕگەو ماددەكانیەوە لەسەری دامەزراوە. لەبەر ئەوەی مافەكان بەشبەش ناكرێن، بۆیە گشتپرسی بەبێ جیاكاری رەگەزی، نەتەوەیی، تائیفی و ئایینی، پەیوەندی بە گشت تاكێكی هەرێمی كوردستانەوە هەیە.» سەبارەت بە رۆڵی ئافرەتانیش لە ئەنجامدانی گشتپرسیدا دەڵێت: «هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921 لە رێگەی رێككەوتنی شوومی سایكس-پیكۆ و دابەشكردنی كوردستان و بەزۆر لكاندنی باشووری كوردستان بەو دەوڵەتەوە، ئافرەتانی كوردستان تووشی نەهامەتی بوون. هەر لەبەر ئەم هۆیەش شانبەشانی براكانیان خەباتێكی بەردەوامیان كردووە بۆ بەدەستهێنانی مافە رەواكانی گەلەكەیان و لەناویشیاندا مافە تایبەتییەكانی ئافرەتان لە رووی سیاسی و ئابووری و رۆشنبیریەوە. پاش راپەڕینی 1991 و دامەزراندنی یەكەمین پەرلەمان و حكومەتی كوردستان، ئافرەتانی كوردستان بەشێك لە مافە سیاسی و ئابووری و رۆشنبیرییەكانیان بەدەستهێنا (هەرچەندە لە ئاستی پێویستدا نەبوو)، ئێستاش چەندین بەڵگە و دیاردە هەن كە دەیسەلمێنێت هێشتا ئافرەتی كورد بەدەست نایەكسانی و پەراوێزخستنەوە دەناڵێنێت، بەڵام رستەیەك هەیە كە من زۆر باوەڕم پێیە، ئەویش ئەوەیە كە ئافرەتان هەرگیز بە مافەكانیان ناگەن، تاوەكو خۆیان بەشدارییەكی كارا و بەهێزیان نەبێت لە بنیادنانی دەوڵەت و داڕشتنی یاسا و دەستووری ئەو دەوڵەتە. بۆیە پێویستە ئافرەتان بە قورساییەكی زۆرەوە بەشداری لە گشتپرسیدا بكەن. داواكارم لە رۆژی 25/9/2017 گشت خێزانی پێشمەرگەكان و دایك و هاوسەر و كچی شەهیدان و گشت ئافرەتانی كوردستان بەشدارییەكی كارا و كاریگەر لە گشتپرسیدا بكەن و بە بەڵی دەگ بدەن، چونكە بەڵێی ئەوان و سەربەخۆیی كوردستان گەرەنتییەكی سەرەكییە بۆ پاراستنی كەرامەتیان و دووبارەنەبوونەوەی زوڵم و ستەمی رابردوو.»
رۆژنامەنوس زەینەب سندی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بە درێژایی مێژوو ئافرەتی كورد پاڵپشتی شۆڕش و بەرخۆدانەكانی كورد و هاوكاری برا پێشمەرگەكانی بووە لە خەباتی رزگاریخوازيی كوردستان، ئێستاش لەم قۆناغە چارەنووسسازەدا دەبێت بە هەمان رۆحیيەتی كوردپەروەرانەی جاران پشتیوانی پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بێت. ئاشكرایە زیاتر لە سەدەیەك بەسەر رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ تێپەریوە، كە بووە هۆی دابەشكردنی كوردستان بە سەر چوار وڵاتدا، ئەويش بە رەچاوكردنی بەرژەوەنديیە نێودەوڵەتییەكان بە بێ گوێدان بە ئیرادەی میللەتەكەمان، ئەمەش بووە هۆی نەهامەتی و دەردەسەری بۆ گەلی كوردستان و بەردەوام لەلایەن دوژمنەكانمان تووشی تاڵان و لەناوبردن هاتین و جینۆساید دەرهەق بە گەلەكەمان ئەنجام درا، بۆیە كورد بە درێژایی مێژوو هەوڵ و قوربانی داوە و زەمینە خۆش دەكات بۆ گەیشتن بە ئاوات و مافەكانی، ئێستاش كە كورد دەرفەتی بۆ رەخساوە و خەریكی دەستپێكردنی پرۆسەیەكی گرینگە بە پلانێكی داڕێژدراو و تۆكمە بۆ ورووژاندنی رای گشتی جیهانی لەمەڕ پرۆسەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی، بویە پێویستە هەوڵەكان زیاتر پەرەی پێبدرێت، كات بەفیڕۆ نەدرێت و دەستنیشانی ئەو ئەرك و كارو كردەوانە بكرێت كە هەنگاوەكان كورت دەكەنەوە.» گوتیشی: «سەرجەم ئەو كێشانەی لە ئێستا و رابردوودا تووشی میللەتی كورد هاتووە بەهۆی بێ دەوڵەتییەوە بووە. دەیان جار فەرمانڕەواكانی عێراق پەلاماری كوردستانیان داوە، كەچی نە نەتەوەیەكگرتووەكان و نە هیچ وڵاتێك لە سەر ئەو هەموو زوڵم و زۆردارییە كە دەرحەق بە گەلی كوردستان ئەنجام درا، نەهاتنە دەنگ، بەڵام كاتێك هێرش دەكرێتە سەر وڵاتێك راستەوخۆ جیهان دێتەدەنگ، جیاوازییەكەش تەنيا لە بوون و نەبوونی دەوڵەتدایە. لە لایەكی دیكەوە گشت هەوڵەكانی بەرەی دژە سەربەخۆیی و دەوڵەتانی داگیركاری كوردستان، هەوڵدانە بۆ ترساندن و بێ هیواكردنی خەڵكی كوردستان، پەنایان بۆ ئەوە بردووە گوایە هیچ دەوڵەتێك پشتگیریی ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان ناكات، یان ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام بدەین و سەربەخۆیی رابگەیەنین، ئەوا توركیا و ئێران سنوورەكان دادەخەن و گەمارۆ دەدرێین. ئەمانە تەنیا قسەی بێ بنەمان و ئیتر ئەو سەردەمانە بەسەر چوو جارێكی تر نكۆڵی لە كورد و مافەرەواكانی بكرێت . نەتەوەكەشمان كە ساڵانێكە خەبات بۆ سەربەخۆیی دەكات بەرەو ئاسۆیەكی روون هەنگاو دەنێت. بۆيە نابێت چیتر ئەو دەرفەتە زێڕینەی كە لەبەردەممانە بە هاشوهۆشی نەیاران بە هەدەری بدەین و دەبێت بە دەنگدان بۆ سەربەخۆیی كوردستان رۆحی شەهیدان و ئاواتە لەمێژینەكەیان و هەموو نەتەوەی كورد بێنینەدی.»


شیرین جەمال سەلام، مامۆستایە لە شاری سلێمانی و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئافرەتی كورد هەموو كات خۆڕاگر بووە لە بەردەم ئەو نەهامەتییانەی كەبە سەر كورددا هاتووە، لە خەباتیشدا بۆ رزگاری لەو نەهامەتی و ستەمكارییانە رۆڵی بەرچاوی هەبووە، ئەمڕۆ ئافرەتی كورد لەهەموو كات زیاتر پێویستە هوشیارتر بێت، لەبەر ئەوەی چارەنووسی خۆی و نەوەكانی داهاتووشی دیاری دەكات، واتە دەنگی ئافرەت تەواوكەری دەنگی پیاوانی نیشتمانپەروەرە بۆ سەربەخۆیی كە گرینگترین بڕیاری چارەنووسسازی میللەتەكەمانە.»
ئەو مامۆستایە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە مێژووی رابردوو بە هەموو رێگاكانی دژی مرۆڤایەتی هەوڵی لەناوبردنی كورد دراوە.» هاوكات دەڵێت: «دوای ئەنفال و كیمیاباران دوایین پیلانی دوژمنانی كوردستان داعش بوو، ئەگەر پێشمەرگەو هاوكاری هاوپەیمانان نەبوایە، ئێستا بەدڵنیاییەوە هەر یەكەمان خزمەتكاری ماڵە تیرۆریستێكی داعش بووین و چییان بەسەر ژن و كچی ئێزیدییەكان هێنا، ئاواشیان لە ئێمە دەكرد. مەبەست لەم پیلانە نەگریسەی دوژمنان ئەوە بوو، هەرچی پیاوی كوردە بیكوژن و لەناوی بەرن و ژن و كچی كوردیش وەك دەستكەوتی شەڕ ئەتك بكەن. بەڵام ئێمەی ئافرەتانی كوردی بەشەرەف یان مردن هەڵدەبژێرین، یان دەبێت كۆتایی بەم زوڵم و ناهەقییە بهێنین كە سەد ساڵە بەرامبەر خۆمان و میللەتەكەمان دەكرێت. ئافرەتی كورد دەبێت لێكدانەوەی تەواومان بۆ ئەم دۆخە چارەنووسسازو هەبێت و هەرچەند بۆمان بكرێت، دەبێت تاكی كورد لە هەستیاریی ئەم بارودۆخە هوشیارتر بكەینەوە. دەبێت تاك بە تاكی كورد بزانێت، ئەو پێشمەرگانەی كە گیانی خۆیان بەخت كردووە لەپێناوی پاراستنی خاك و گیان و شەرەف و نامووسی ئێمەدا بووە، نابێت خوێنیان بە فیڕۆ بچێت.»


نەسرین حەسەن نووسەرو بەڕێوەبەری ماڵپەڕی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «پرسی ریفراندۆم پرسێكی نیشتمانییە كە داهاتووی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی دیموكراسی مسۆگەر دەكات، هەروەها بە خاوەن دەوڵەت بوونمان لە چوارچێوی قەوارەیەكی سیاسی و لەسەر بنەمای بەهاكانی دیموكراسی، مافەكانی تاكی كوردستانی بە هەموو پێكهاتەكان، بێ جیاوازی ئایین و نەتەوە و رەگەز تێیدا دەستەبەر دەبێت.» گوتیشی: «ئێمەی ئافرەتانی كوردستان لە سۆنگەی بەرپرسیاریەتی میژوویی خۆمان بەرامبەر بە دۆزی رەوای گەلەكەمان كە كارەكتەرێكی گرینگی مێژووی خەباتی رزگاریخوازی گەلەكەمان بووین، هەر لە قۆناغەكانی سەرەتای سەرهەڵدانی شۆڕشەوە تا قۆناغی راپەڕین و لە دوای راپەڕینیش رۆڵێكی كاریگەرمان لە بونیادنانی وڵاتێكی پێشكەوتوو هەبووە، لەبەرەوپێشبردن و سەرخستنی پرسی ریفراندۆم و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانیش هەمان رۆڵمان دەبێت. ئەوەی گرینگە بەشداریكردنی بەرفراوانی توێژی ئافرەتانە لە پرسی ریفراندۆم و دەنگدان بە (بەڵێ)، بۆیە پێویستە چەند رێكارێك بگرینەبەر بۆ ئەوەی زۆرترین ئافرەت بەشدار بێت، ئەوەش پێویستی بە رێنمایی و پێدانی زانیاری و وشیاركردنەوەی ئافرەتان هەیە لەو پرسە گرینگە، چونكە لەوانەیە بەشێك لە ئافرەتان تاوەكو ئێستاش لە گرینگیی بەشدارییان لەو پرسە نەتەوەییە بێئاگا بن، یان زانیاری تەواویان نەبێت، ئەوەش پێویستی بەوە هەیە كاریان لە سەر بكرێت. هەڵبەتە بەشداری ئافرەتان لە دەنگدان، گرینگیدانە بە مافی خۆی وەك تاكێكی كوردستانی هەروەها رێزگرتنە لەو مافەی كە لە كۆمەڵگەدا هەیەتی، بە دڵنیاییەوە بەشداریكردنی لە ریفراندۆم و بە دەنگی (بەڵێ) هەموو ئەو مافانەی لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی دیموكراسیدا بۆ دەستەبەر دەبێت كە چەندین ساڵە لە پێناویدا خەبات دەكات و هەوڵی بۆ دەدەات، دەرخستنی گرینگیی بەشداری ئافرەتە لە پرۆسەیەكی دیموكراسی كە دەبێتە هۆی بەهێزبوونی پێگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئافرەت. هەروەها ئافرەت باشتر لە مافی خۆی تێدەگات و بەئاگاتر هەنگاو دەنێت و ئازادانە و بە بڕوا و متمانەیەكی زۆرەوە بڕیار دەدات و ناكەوێتە ژێر ركێفی هیچ كەس و لایەنێك. پێویستە لە سەر هەموو ئافرەتی كوردستانی كە بە بەشداریكردنیان لە ریفراندۆم و دەنگی (بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان) ببنە لایەنێكی كاریگەر لەو مێژووە پرشنگدارە بۆ سەرخستنی ئەو پرسە چارەنووسسازە و بە هەمانگی و كۆدەنگی خۆیان مێژوویەكی پڕلە شانازی تۆمار بكەن.»
بێریڤان گەردی ئەندامی مەكتەبی رۆشنبیری لقی 15ی خانەقین و بەرپرسی سنەتەری مرواری، لە دەستپێكی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەركی كورد بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەتی زەمینەسازكردنە بۆ سەرخستنی پرۆسەی ریفراندۆم لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی كوردستان دەبێت هەمووان پێكەوە كاربكەین لە سەر رۆشنبیركردنی سیاسیی تاكی هاووڵاتی، بۆ ئەوەی بە بێ دوودڵی لە دیاریكردنی چارەنووسی نەتەوەیی خۆیدا بەشداری بكات و دەنگ بە سەربەخۆیی و رزگاری لە كۆیلەیەتی بدات. بۆیە ئافرەتان كە دایكن، خوشكن، هاوسەرن و لە هەموو كونج و قوژبنێكی مێژووی ئەم كوردستان رۆڵی كاریگەریان هەبووە، دەبێت جارێكی دیكە سەروەریی خۆیان بسەلمێنن و دەنگ بە سەروەریی خۆیان و وڵاتەكەیان بدەن.»


یاساناس هێڤی ئەحمەد، دانیشتووی كەركووكە و پێش هەموو شتێك باسی ئەوە دەكات، كە پێویستە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان زۆر زیاتر هەوڵ بدەن، بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە سەر كوردستان و سەبارەت بە ئەنجامدانی ریفراندۆمیش دەڵێت: «ئەنجامدانی گشتپرسی بۆ دیاریكردنی پرسێكی گەورەی نیشتمانی رێكارێكی یاسایی و رێپێدراوی نێودەوڵەتییەو پێوەرەی گەورەی دیموكراسی و بەهادانە بە ئیرادەی گەل.» گوتیشی: «پرسی سەربەخۆیی تایبەت نییە بە رەگەزێك، بەڵام مادام تەوەری راپۆرتەكان رۆڵی ئافرەتانە لەو پرۆسە مێژووییەدا، ئەوا دەكرێت بڵێم، ئافرەتان كۆلەگەی خێزانن و ئافرەتی كوردیش لە ناوماڵی خۆی و لای هاوسەر و منداڵانی خۆشەویست و خاوەن رایە، بۆیە دەبێت هەر لە ماڵەكەی خۆیەوە دەست پێ بكات، هەموو ئەندامانی خێزانەكەی هان بدات، دەنگ بە كەرامەت و سەربەرزی نەتەوەیی خۆیان بدەن، دەنگدان بە سەربەخۆیی نیشتمان دەنگدانە بە ژیانی سەربەرزانە و سەربەستی و رزگاربوونە لە زیللەت و پەستی و ژێردەستە بوون، ئەگەر پرسێكی وا گەورە و هەستیار و چارەنووسساز بە كەس، یان حزبێكەوە گرێ بدرێت و دژایەتی بكرێت، بێگومان ئەوە یان نەزانی و گەمژەییە، یان كارێكی بە تەواو دوژمنكارانەیە.»