منداڵان لە زۆر وڵاتی ئەم گەردوونە خاكییەدا پەراوێز خراون، تەنانەت لە زۆر وڵاتیش بوونەتە سووتەمەنی شەڕ و ناتەبایی و ململانێكان و لە پێناوی ئامانجە كاتی و حزبییەكاندا بەكارهێنراون. ئەم واقیعە لە كوردستانە كەوناراكەی خۆشمان بە دوور نییە، بۆیە ئەم پرسیارانە دێنەئاراوە: ئایا لە كوردستانی رزگاركراو دوای قوربانیدانێكی زۆر بەرەو ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی هەنگاوی ناوە، تا چەند بایەخ بەم سامانە نەتەوەییە وەك نەوەی دواڕۆژ دراوە؟ ئایا رۆڵی پەروەردە لە كۆمەڵگەی كوردستان و لە وەبەرهێنانی نەوەیەكی كارامە چی بووە؟ چۆن دەتوانین ژینگەیەكی شیاو و شایستە بۆ منداڵانی خۆمان دابین بكەین؟ بەشداربووانی ئەم راپۆتەی گوڵان وەڵامی پرسیارەكان دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی
سەرەتا د.رزگار رەنجەڕۆ مامۆستای زانكۆ، باسی ئەوە دەكات كە «هەموو كێشەكان بە سەروەریی یاساو سەربەخۆیی یەكجارەكی و دامەزراندنی دەوڵەت چارەسەر دەبن، دەوڵەتیش دەتوانێت بەرنامەی باشی بۆ دروستكردنی ژینگەیەكی تەندروست بۆ خەڵك بەگشتی و منداڵان بەتایبەتی فەراهەم بكات.» گوتیشی: «بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا ژینگەپارێزی لە هەموو دنیادا بووە بە كێشەیەكی سەرەكی لە سەرگۆی زەوی، بەتایبەتی لە وڵاتانی جیهانی سێیەم و كوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی، بۆیە تەنیا چارەسەرێك بۆ ئەو كێشەیە ئەوەیە لە رێگای پەروەردەوە ژینگەپارێزی (ئێكۆلۆژیا) لە قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگەكان بكرێ بە وانەیەكی سەرەكی بۆ هاندان و هوشیاركردنەوەی گەل لەو كێشە كوشندەیە، هەروەها ئێمە تا ئێستا نازانین سوود لە سامانە سرووشتییەكانمان وەربگرین، بیر لە سوودوەرگرتن لە پاشەرۆك و خاشاكەكانمان ناكەینەوە، ئێمە تاكو ئێستا هوشیار نەكراوینەتەوە چۆن خۆمان لەو كێشەیە رزگار بكەین، دەبێ دەیان كۆمپانیای ریسایكلینگ لە كوردستان هەبن بۆ دووبارە بەكارهێنانی زبڵ و خاشاك، ژینگەش هەموو سیكتەرەكانی ژیانكردن دەگرێتەوە، هوشیاریی خەڵك بە پلەی یەكەم دێت».
حەسیبە سەعید مامۆستای قۆناخی بنەڕەتییە لە سۆران و هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لەگەڵ بارگۆڕان و پێشكەوتنە نوێیەكانی ژیاندا، چەمكە پەروەردەییەكانیش لە بوارە جیاوازەكاندا گۆڕانكارییان بە سەردا هاتووە، بەتایبەت لە بواری خۆگونجاندن و دروستكردنی ژینگەیەكی تەندروست بۆ منداڵان، بەرەوپێش بردنی ژینگەی منداڵیش دوو تەوەری سەرەكی دەگرێتەوە ئەوانیش (ناوەكی و دەرەكی)ین. ناوەكییەكان وەك خێزان بە شێوازێكی راستەوخۆ كاردەكاتە سەر گەشە و هزری منداڵ، چونكە بەپێی توێژینەوە زانستییەكان هەر لە سەرەتای دروستبوونی منداڵ لە ناو منداڵدانی دایكی تا قۆناغی لەدایكبوونی لە هەموو گرژبوون و ساتە ئارامەكانی دایكی ئاگادارە، بۆیە هەر لەو قۆناخەوە پێویستە گرنگییەكی تەواوی پێ بدرێت. گوتیشی: «یەكێك لە جوانترین رێنماییەكان بۆ تاك ئەوەیە كە پێویستە فێری منداڵ بكرێت، تاوەكو بزانێت چۆن لەگەڵ دەوروبەری مامەڵە بكات، پێویستە منداڵ فێر بكرێت چۆن گرنگی بە پۆشاك و كۆكردنەوەی یارییە تایبەتیەكانی بدات.
سەبارەت بە كاریگەرییەكانی دەرەوەی خێزان كە بە (لایەنی دەرەكی) ناوی برد، وەك (داینگە و قوتابخانە) گوتی: «هەریەكە لەمانە بە شێوازێكی راستەوخۆ، یا ناڕاستەوخۆ كار دەكەنە سەر ئاستی پەروەردەیی منداڵ چونكە مامۆستایان ئەو هەڵسوكەوت و رەفتارانەی رۆژانە لە پۆلدا ئەنجامی دەدەن، كاریگەری لە سەر منداڵان دەبێت، بۆیە پێویستە لە هەموو قوتابخانەكان وانەیەكی سایكۆلۆژیی منداڵان بخوێندرێت و ژووری تایبەتی بۆ هونەر و مۆسیقا و یارییە هزریەكان هەبێت و گرنگی پێبدرێت و كەسانی شارەزا تێیدا وانە بڵێنەوە، تاوەكو بتواندرێت ژینگەیەكی تەندروست بۆ منداڵ دروست بكرێت.
ئەو مامۆستایە رایوایە «جۆری پەروەردەی منداڵ و ژینگەی خێزانیی منداڵەكە لە دروستكردنی كەسایەتی منداڵدا رۆڵی سەرەكی هەیە و دواتر ژینگەی دەوروبەری و قوتابخانە كاریگەری زیاتری لەسەر دروست دەكەن.» بۆیە بە پێویستی دەزانێت «دایكان و باوكان رێگا بدەن منداڵەكانیان تێكەڵ بە منداڵانی دیكە ببن و هاوڕێیەتی دروست بكەن، هاوكات فێری لێبووردەیی لە كەسانی لە خۆیان بچووكتر و رێزگرتن لە كەسانی لە خۆیان گەورەتریان بكەن.»
ئیبراهیم حاجی زەڵمی خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی مافەكانی مرۆڤ ئەو بابەتە جێگیرو شوێن دیارە بوون لە نێو تێز و تیۆریی فەیلەسووفەكان و خەمی چاكسازە كۆمەڵایەتی ودەقی رۆشنی ئایینییەكان هەبوون و مرۆڤ لە خەم و مونتەمی هەواداریاندا ژیاوەو هەوڵی بەدەستگەیشتنیانی داوە. كە ئەمانە كۆمەڵێك چەمك و پرەنسیپی مرۆیی و نۆرمی كۆمەڵایەتین، شایستەن بە ژیان و بەهاو شكۆی مرۆڤ». گوتیشی: «لە راستیدا منداڵی تەنیا بریتی نییە لە قۆناغێكی تەمەن و ماوەیەكی دیار لە كات كە دەكەوێتە نێوان سات و كاتی لەدایكبوون تا ئەو كاتەی كە پێدەگات و پێی دەوترێت مرۆڤێكی پێگەیشتوو. بەڵكو ئاماژەیەكە بۆ ئەو جێبەندە تایبەتەی كە پەیوەستە بە ژیانی تاكێكی منداڵ (مرۆڤێكی سبەینێ) لە رووی جۆرو چۆنیەتی ئەو ساڵ و قۆناغە گرنگەی تەمەنی كە پێویستە بۆ ئەو منداڵە ساز وفەراهەم بكرێت، هەر لە رووی دەستەبەركردنی پێداویستییەكانی و رەخساندنی بواری گەشەپێدانی لە بواری هزری سۆزو پێگەیشتنی فسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی و تەندروستییەوە، تا پاراستنی لە هەموو بابەتێكی مەترسیدارو بێزراو كاریگەردانەری نەرێنی لە سەر ژیان و دەروونی. پاشان رەخساندنی هەلی بەشداری پێكردن لە ژیان و چالاكی و خۆشی و خستنەگەڕی تواناو بەهرەو ئارەزووە بەجێكانی هەبێت .»
ئەو كۆمەڵناسە لە دێژەی رادەربڕینەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات كە «كاتێك مرۆڤ بەپێی هێز مافی بۆ دیاری دەكرێت، ئیتر هێز دەبێتە دیاریكەری ماف و پێگەی تاكەكانی كۆمەڵگە. لێرەوە پیاو دەبێتە سالار و پێشەنگی هێزو مافەكان و بەپلەی دواتر ئافرەت دێت و بەپلەی سێیەم منداڵ و كەسە بێهیزەكانی تریش دوای ئەوانن. هەر بۆیە لەكۆمەڵگەیەكی پیاوسالاری هێزدار، منداڵ و مافەكانی منداڵ ئەو شتە شارا وە دەبن كە دەكرێت تەنها لە سوچی ماڵەكان و لەلایەن دایك و باوكەوە بایی ئەوەندە رەچاو بكرێن، ئەویش وەك سۆزو وەك بەزەیی. نەوەك مرۆڤ شایەنداری. بۆیە دەبینین منداڵی كۆمەڵگەی ئێمە چێژ لە گرنگترین قۆناغی ژیانی نابینێت و تەمەنی منداڵی وەك قەفەسێك دەبینێت تاوەكو زوو رزگاری بێت بەدەستیەوە. هەربۆیە گەورەترین خەونی منداڵانی ئێمە گەورەبوون و رزگاربوونیانە لە منداڵی چونكە:
1- ژیان وماف وپركردنەوەی ئارەزوو پێداویستی و فەزایەك بۆ تەقاندنەوەی بەهرەو تواناكانیان و دیاریكردنی جۆری ژیان و پاشەڕۆژیان پەیوەست و كۆتی گەورەكانە و ئەمانە وەك مرۆڤی پلە دوو هەژماركراون و ژیان و خەونیان وابەستەیە بە سۆزو بیرو مەزاجی ئەوانی ترەوە. لاسایی كردنەوەی گەورەكان و بەباچوونی تەمەنی منداڵانەی ئەوان بەدەست ئەوانی گەورەكان. بۆیە هەردەم منداڵەكان لە خۆئامادەكردندان بۆ گەورەبوون، لەژێر تەڵقین و هەڕەشەو توانج و تەشەری گەورەكاندان بۆ پێگەیشتن و رزگاربوون لەو قۆناغەو واتە ژیانی منداڵی كە دەكرێتە قوربانیی گەورەیی و داهاتوو نەك بۆ ئێستایەكی بەریئانە.
2- كۆمەڵگەو كولتوورەكەی تا بە ئەمڕۆش هێزو جووڵێنەرو خاوەنانی پنتەكانی هێز دیاریكەری تەنانەت جۆری ژیانی خەڵكین، نەك بنەماكانی مافی مرۆڤ و پایەكانی دیموكراسی رەنگڕێژكەری ماف و ئەرك و دەسەڵات بن. ئەمەش بەدرێژایی مێژووی چەوساندنەوەی گەلی ئێمە بەدەست ئەوانی ترەوە كردوونی بە خاوەنی ئەم نەریتە نامرۆڤانەیە و ئەمرۆش بەو سادەییە ناتوانین وەك گەورەو دەستڕۆیشتووانی ناو كۆمەڵگە لێی رزگارببن هەربۆیە بیركردنەوە لەمافەكانی منداڵ كە خاڵی و دوورە لە هێزو هەر پنتێكی هێز ئیتر دەبێت حاڵی چۆن بێت؟ بۆیە منداڵی ئێمە كەسایەتییەكی ترسنۆك و شەرمنە و پاش گەورەبوونیشی هێشتا بە ترسەوە دەست بۆ شتەكان دەبات، نەوەك پێی بڵێن: لاچۆ هێشتا بۆنی شیر لە زارت دێت.»