بە گەڕانەوەمان بۆ خوێندنەوەی بارودۆخی ئافرەت لە گشت بوارەكاندا پێش هاتنی ئیسلام، دەبینین لەو سەردەمەدا گەورەترین تاوان و جۆرەها توندوتیژی دژی ئافرەت ئەنجامدەدرا، ئیسلامیش لە رێگای پەیامی خواوە گەورەترین شۆڕشی بەرپاكرد، نەك تەنیا بۆ رزگاركردنی ئافرەت بەتەنیا، بەڵكو بۆ رزگاركردنی تەواوی مرۆڤایەتی. بە هەڵدانەوەی لاپەڕەی هەندێك سەرچاوەی تایبەت بە نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكان بۆمان دەردەكەوێت كە:
1- بە ئەندازەی بەرەوپێشەوە چوونی مەسەلەی ئافرەتان و دەستەبەربوونی ماف و ئازادییەكانی (بە تێڕوانینی رۆژئاوا)، بە هەمان ئەندازەش توندو تیژی لەدژیدا زیادی كردووە.
2- بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی توندوتیژیی بەرامبەر ئافرەت لە جیهاندا بەم شێوەیەی ئێستا پەرەی نەسەندووە، چ لە رووی فراوانی و چ لە رووی چڕیی توندیدا.
3- توندوتیژی دەرحەق بە ئافرەت بریتیی نییە لە رووداوێكی لۆكاڵی و حاڵەتێكی جیا، بەڵكو دیاردەیەكی جیهانیی بەربڵاوە، بە جیاوازی شوێن و ئایین و هزر و كەلتوورەوە.
4- مەترسیی رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی بە گشت جۆرەكانیەوە دژ بە ئافرەتانی تەمەن 15-44 ساڵ، زیاترە لە مەترسیی تووشبوونیان بە نەخۆشیی شێرپەنجە و مەلاریا، یا رووداوەكانی هاتوچۆ، یا قوربانییانی جەنگ.
5- توندوتیژی خێزانی بەگشتی و بەرامبەر ئافرەت بەتایبەتی بەشێكە لە هزری توندوتیژی بەربڵاو لە ناو خەڵكدا لە هەموو جیهاندا لەم سەردەمەدا.
ئەگەر بشپرسین: ئاخۆ هۆكارەكانی توندوتیژی چین؟ لەوەڵامدا دەڵێین: هەندێك جار ئافرەت خۆی هۆكارە، هەندێك جاریش پیاوان، یا كەلتوورو داب و نەریت.
گرنگترین هۆكارەكانی توندوتیژی بریتین لە تێڕوانینی سەقەت و بەكەم زانینی ئافرەت و تەماشاكردنی ئافرەت وەك جەستەیەكی مێینە تایبەت بۆ تێركردنی حەزو ئارەزووەكانی پیاو، و پشتگوێخستنی بەهای مرۆڤایتیی ئافرەت و توانستە عەقڵی و هزرییەكەی. هەروەها كەلتووری پیاوسالاری (تەنانەت لە كۆمەڵگە رۆژئاواییەكانیشدا)، سەرەڕای هەندێك كەلتوورو داب و نەریتی تێكەڵكراو بە ئایین و پیرۆزییەكانی كۆمەڵگە و تێنەگەیشتن لە رۆح و جەوهەری ئایین، مامەڵەی هەڵە لەگەڵ دەقە ئایینییەكان، هەروەها پەرچەكرداری ئافرەتان و هاوردەكردنی كەلتوور و هزری نامۆ، هەموو ئەمانە و هی تریش بەشێكن لە هۆكارەكانی بەرهەمهێنان و مومارەسەكردنی توندوتیژی.
لە روانگەی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە ئەنجامدانی هەر جۆرە ستەم و ناهەقی و توندوتیژی دەرحەق بە مرۆڤ بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەتی حەڕامە. تێڕوانینی ئیسلام بۆ ئافرەت لە چوارچێوەی مرۆڤبوونیدایەو لە ئیسلامدا ئافرەت مرۆڤە پێش ئەوەی مێینە بێت، ئەم مرۆڤبوونە یەكسانە بە مرۆڤبوونی پیاو، هەروەك لە ئایەتی 1 سورەتی (النساء)دا هاتووە. واتە ئەو پەیامەی خوا ناردوویەتی بۆ گشت مرۆڤەكانە بە پیاو و ئافرەتەوەو رێز گرتنی بۆ هەردوو رەگەزە، هەروەك لە ئایەتی (7) لە سورەتی (الإسراء)دا هاتووە. پێغەمبەری خۆشەویستیشمان دەفەرموێت: (النساء شقائق الرجال)، واتا ئافرەتان نیوەكەی ترن لەگەڵ پیاو بۆ تەواوكردنی مانای مرۆڤایەتی، یا ئافرەت هاوبەش و هاوماف و هاوئەركە لەگەڵ پیاواندا، ئەگەر جیاوازییەكیش بەدی دەكرێت لە نێوان پیاو و ئافرەتدا، ئەوا جیاوازیی تەواوكارییە، نەك جیاكاری، جیاوازییە لەو ئەرك و رۆڵەی كە دەیبینن لە بەرەوپێشبردنی ژیان و بونیادنانی شارستانی، نەك جیاوازیی بە گەورە زانین و بەرزكردنی لایەك دژی لایەكەی تر.
ئیسلام گرنگی زۆری داوە بە مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و مافەكانی ئافرەت بەتایبەتی، بەو پێیەی خۆشەویست و هاوەڵ و هاوسەر و شەریكی پیاوە لە ژیاندا، پێشێلكردنی ئەو مافانە و ئەنجامدانی توندوتیژی پێچەوانەی پەیامی خودا و دژی هەموو بەها مرۆییەكانە. بەڵام مخابن ئەمڕۆ لە سەرتاسەری جیهاندا، توندوتیژی لە هزر و مومارەسەكردندا لە زیادبوون و هەڵكشاندایە، هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەم دیاردە ناتەندروست و نامرۆڤانەیە، با بە رێژەیەكی كەمتریش بێت، لەبەر ئەمە پێویستە ئێمەی موسڵمان و كوردستانی هەرگیز ئەمەمان لە یاد نەچێت كە:
1- ئایینەكەی ئێمە پەیامی رەحمەت و نەرمونیانی هێناوە بۆ مرۆڤەكان، نەك زەحمەت و توندوتیژی.
2- مرۆڤبوونی ئافرەت یەكسانە بە مرۆڤبوونی پیاو، پێچەوانەی ئەمەش بێدینی و پێچەوانەی پەیامی خوایە.
3- پێغەمبەری خۆشەویستمان (د.خ) هیچ كاتێك توندوتیژ نەبووەو قبوڵیشی نەكردووە، بەڵكو مامەڵەی مرۆڤانەی لەگەڵ ئافرەتدا كردووەو مافی ژیان و رادەربڕین و فێربوون و هەڵبژاردنی هاوسەر و بازرگانیكردن و تەنانەت راوێژی پێداون و تكایشی قبووڵ كردووە لە پەنادانی پیاوی داواكراو، لێخۆشبوونیشی.
4- رەوشتی ئیسلام و گشت داب و نەریتەكانی رزگاركەری ئافرەتن، نەك پێشێلكردنی مافەكانی، یا نواندنی توندوتیژی بەرامبەری.
5- پێویستە ئافرەتانیش ئەوە بزانن هەروەك چۆن پیاوسالاری لە ئیسلامدا قبووڵ نییە، بە هەمان شێوە ئافرەتسالارییش قبووڵ نییە، بەڵكو پێویستە مرۆڤسالاری بوونی هەبێت لە پێوەندی نێوان ژنان و پیاواندا.
لە كۆتاییدا دەڵێم: گرنگ نییە كە مومارەسەی توندوتیژی نەكرێت، بەڵكو گرنگ ئەوەیە هزری توندوتیژی رەت بكرێتەوەو عەقل و بیر و هۆشی لێ خاوێن بكرێتەوە.
بە ئومێدی نەهێشتنی هزر و كاری توندوتیژی لە گوفتار و رەفتار و ئاكارمان.


* پسپۆڕ لە هزری ئیسلامیدا