ئەگەرچی حكومەتی هەرێم بە هەموو توانایەوە هەوڵی چارەسەركردنی دەدات، بەڵام توانای پێشمەرگە قارەمانەكان و خۆڕاگریی هاونیشتمانیان و رۆڵی ئافرەتان لە رووبەڕووبوونەوەی ئەو تەحەددییانەدا تەوەرێكی سەرەكین كە جێی رامان و هەڵوەستەكردنن. هەر سەبارەت بەم بارودۆخەی هەرێمی كوردستان و ناوچەكە لەم دیمانەیەدا پەرلەمانتار هیڤا حاجی میرخان ئەندامی لێژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان لە سەر لیستی زەرد، وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان دەداتەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

* سەرەتا با لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، كە دەگوترێ قەیرانی دارایی لە هەرێمی كوردستان لەو كاتەوە دەستی پێكردووە، كە حكومەت تەنیا پشتی بە نەوت بەستووە، رای ئێوە لەو بارەیەوە چییە؟
-هەر كەسێك شارەزای ئابووری و كاروباری نێودەوڵەتی بێت، دەزانێت كە ئەم ماوەیە قەیرانێكی سەرتاسەری هەموو جیهانی گرتووتەوە، بە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشەوە، بەڵام ئەوەی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست رووی دەدات، بە عێراق و كوردستانیشەوە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتییە لە سیستەمی ئابووری و رامیاریی ناوچەكە. ئێمە لە كوردستان لەبەر دوو هۆی سەرەكی وەكوو پێویست ئامادەییمان نەبووە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم گۆڕانكارییانە. یەكەم: ئێمە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نین و ئەزموونی بەڕێوەبردنی درێژخایەنمان لە ئیدارەكردنی خۆمان نییە. دووم: هیچ ئامادەكارییەك و خۆێندنەوەیەكی دروست و زانستییانە بۆ ئەم گۆڕانكارییانە نەكراوە و سوود لە توانا و زانستی شارەزایان لەم بوارەدا وەرنەگیراوە، ئەمەش بووەتە هۆكاری قەیرانی دارایی و ئابووری لە هەرێمی كوردستان، ئەگەر كەمێك قوولتر سەیر بكەین، قەیرانی دارایی لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2003وە دەستی پێكردووە. لە ساڵی 1991 تا ساڵی 2003، واتە لە كاتی رژێمی بەعس هیچ بودجەیەك لە حكومەتی عێراقەوە بە فەرمی رەوانەی هەرێمی كوردستان نەكرابوو. هەرێمی كوردستان بۆ دەستكەوتی داهات پشتی بە گومرگەكان و بەرهەمە كشتوكاڵییەكان بەستبوو، هەروەها پرۆژەی نەوت بەرامبەر بە خۆراك كە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بە سەر عێراقدا سەپێندرابوو، هاوكار بوو بۆ هەرێمی كوردستان، رێژەی فەرمانبەرانیش لە چاو ئێستا زۆر كەمتر بوو، كۆمەڵێك رێكخراوی بیانیش كە چالاك بوون لە هەرێمی كوردستان، رۆڵێكی گرنگیان هەبوو لە ئاوەدانكردنەوەی گۆندەكانی هەرێم و چوونەوەی جووتیاران بۆ گۆندەكانیان، ئەمەش وایكرد پشت بە خۆمان ببەستین، بەڵام دوای ساڵی 2003 و رووخانی رژێمی بەعس، هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی خۆی لە عێراق وەردەگرت و بە پێی یاساكانی بودجەی عێراقیش پارەی خەرج نەكراو، دەبووا بگەڕێندرێتەوە بۆ خەزێنەی عێراق، یان تەسویە لە بودجە كرابا. لەبەر ئەمە حكومەتی هەرێم هەڵستا بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر لە فەرمانبەران بۆ ئەوەی هەرێم سوود لە مافە داراییەكانی خۆی وەربگرێت، بەڵام لە كاتی ئێستادا ئەوە بووەتە بارگرانییەك بۆ حكومەتی هەرێم. كەواتە حكومەتی هەرێم لەو بڕە بودجەیە كە لە عێراق وەری دەگرت، نزیكەی 30%ی بە كاردەهێنا بۆ وەبەرهێنان و نزیكەی 70%ی بۆ بودجەی بەكاربەر خەرج دەكرا، هەر وڵاتێكیش كە رێژەی بودجەی بەكاربەری زیاتر بێت لە وەبەرهێنان، باری ئابوورییەكەی بەرەو خراپبوون دەڕوات. لە ساڵی 2003 بەولاوە خەرجییەكانی سەروەری و حاكیمە لە بودجەی گشتی عێراق دەردەهێنرا، دوای ئەوە 17%ی بەشی هەرێم رەوانە دەكرا و ساڵ بە ساڵیش خەرجییەكانی سەروەری زیادی دەكرد، ئەمەش وایكرد كە پشكی هەرێم لە17% كەمی كرد، تا گەیشتە نزمترین ئاست كە نزیكەی 8.7% و زیاترین رێژە نزیكەی 12% بوو، ئەمەش بارگرانی بۆ سەر ئابووری هەرێم دروست كرد.
*بۆچی حكومەتی هەرێم نەیتوانیوە بەروبوومی كشتوكاڵی زیاد بكات، بۆ ئەوەی هەرێم پشت بە بەرهەمی دەرەوە نەبەستێت؟
- سەرەڕای نەبوونی سیاسەتی گەشەپێدانی ئابووریی دیاریكراو، هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ عێراق و هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە پێشوەچوونی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە. واتە هەرێمی كوردستان لە ساڵانی 2003 تا كۆتایی 2013 بە پشتبەستن بە كەرتە جیاوازەكان بە راددەیەكی بەرچاو بەرەوپێشچووە، بەتایبەت لە كەرتەكانی بیناسازی، رێگاوبان، گەشتوگوزار و پێشەسازی، بەڵام بەداخەوە لەم نێوەدا كشتوكاڵ فەرامۆش كرا و هەماهەنگی لە نێوان كەرتە جیاوازەكانی ئابووریی كوردستاندا نەبوو. لە كابینەی رابردوو حكومەت لە رێگەی وەزارەتی كشتوكاڵەوە هەوڵی پاڵپشتیكردنی كەرتی كشتوكاڵی دا، بەڵام زۆر سەركەوتوو نەبوو، بە هۆی ئەوەی سیستەمێكی گونجاوی بۆ بەڕێوەبردنی پلانەكان نەبوو. ئەگەر حكومەتی هەرێم بە بایەخەوە پاڵپشتی كەرتی كشتوكاڵی بكات و هەوڵی زیادكردنی داهاتی بدات، بە شێوەیەك كە پێویست بە هاوردەكردنی بەرهەم نەبێت لە دەرەوەی هەرێم، ئەوا هەنگاوێكی باشی ناوە، لەبەر ئەوەی بە رای من كەرتی كشتوكاڵ لە ئاستی بەرهەمی نەوت گرنگترە و دەتوانین ناوی بنین زێڕی سەوز و سەرچاوەیەكی گەورەی داهاتە. بۆ نموونە گەنمی كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئاستی یەكەم بووە، جۆی هەرێم لە رووی كوالێتییەوە لە ئاستی یەكەم بووە لە جیهان، بۆیە دەبێت هەوڵ بدەین بۆ گەڕانەوەمان بۆ ئەم كوالێتییە و هەروەها پەرلەمانیش پێویستە كە یاسای نوێ دابڕێژێت و پێداچوونەوە بۆ یاساكان بكات، كە لە بەرژەوەندی جووتیاران و داهاتی كشتوكاڵی هەرێم بیت. ئەگەر ئەم خاڵانە جێبەجێ بكرێن، جووتیاران بە خۆشحاڵییەوە روو دەكەنەوە گۆندەكان و كشتوكاڵ پەرە دەستێنێت و دەبێتە سەرچاوەیەكی بژیوی ژیان. بەڵام پشتبەستن بە كەرتی نەوت و داهاتی، هەموو كەرتەكانی دیكەی لە كار خستووە، كە پێویستە زۆر بە خێرایی كاربەدەستان كار بۆ گۆڕانكاری لەم سیاسەتەدا بكەن. من لێرەوە داوا لە هاووڵاتییان دەكەم كە بە كڕینی بەروبوومی خۆماڵی كە تەندروستترن، پاڵپشتی جووتیارانی خۆمان بەكن.
* وەك ئابووریناس و ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمان چ پرۆژە و پێشنیارێكت هەیە بۆ ئەوەی هاوسەنگییەك لە نێوان مووچەی فەرمانبەران و كەرتی تایبەت دروست ببێت؟
- هەروەكوو ئاشكرایە هەنگاوی سەرەكی لە داڕشتنی سیاسەتی ئابووریی هەرێم بە شێوەیەكی زانستییانە چارەسەركردنی گرفت و قەیرانەكانە لە چوارچێوەی پلانێكی هەماهەنگ بۆ هەموو كەرتە ئابوورییەكان و هاوتەریب لەگەڵ گەشەپێدان و وشیاركردنەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسیی هەموو لایەنەكانی چارەسەری سەرەكی دەستنیشان دەكرێت. بۆ ئەم مەبەستەش لە رووی ئابوورییەوە پێویستە تەركیز بخرێتە سەر رێكخستن و پێشخستنی سیستەمی بانكی لە هەرێم و داڕشتنی سیستەمێكی نوێی باج كە پشتگیری لە چینی هەژار بكات و هەلی یەكسان بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە دەستەبەر بكات. لە رووی یاسایی و كارگێڕیشەوە پێویستە كاری جددی بۆ بكرێت و بەشێكی فەرمانبەران بەتایبەت بۆ ئەم بابەتە راهێنانیان پێ بكرێت، هەروەها كەمكردنەوەی كەرتی گشتی و پەرەپێدان بە كەرتی تایبەت هۆكارێكی دیكەی چارەسەری ئەم قەیرانەن كە دەكرێت بە گۆڕینی یاساكانی دارایی و دانانی یاسای باج و هەروەها گۆڕینی یاساكانی دارایی كە پشتگیری لە كەرتی تایبەت دەكەن، بەسەر قەیرانەكەدا زاڵ بین، ئەگەر ئەمانە جێبەجێ بكرێن، كەرتی تایبەت بووژانەوە بەخۆیەوە دەبینێت و سوودی زۆریشی بۆ هەرێم هەیە. هەروەها سوودوەرگرتن لە پسپۆڕ و شارەزایان و هاندانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەنتەری رۆشنبیری زانكۆكان یەكێك لە سەرەكیترین رێگاكانن بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكان، بۆ نموونە دەكرێت زانكوكان لێكۆڵینەوە لەسەر گرفتەكانی كۆمەڵگە بكەن و رێگاچارەی بۆ بدۆزنەوە.
*ئەو قەیرانە ئابوورییانەی رووی كردووتە هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم تا چەند پلانی بۆ چارەسەركردنی هەیە؟
-خێرایی گۆڕانكارییەكان و گرفتەكانی سیاسی دەستی حكومەتی لەم بابەتەدا تا رادەیەكی زۆر بەستووە. هەرچەندە بە هاوكاری شارەزایانی ناوخۆ و دەرەوە چەندین هەنگاو نراون، بەڵام وەكوو پێویست ئەنجامیان نەبووە، حكومەت دەبێت بۆ كەرتە جیاوازەكان بەتایبەتی روئیایەكی دیاریكراوی هەبێت. ئەوەی من ئاگادار بم، سەرۆكی حكومەتی هەرێم هەوڵی جددی داوە بە سوودوەرگرتن لە رێكخراوەكانی نێودەوڵەتی و شارەزایان و دەوڵەتانی هاوپەیمان بۆ دانانی پلانی پێشەوەبردنی ئابووریی هەرێم. ماوەیەك بەر لە ئێستا كونفرانسێك سازكرا بۆ دانانی ریفۆرم بۆ پێشكەوتنی ئابووریی هەرێم، ئەگەر جێبەجێ بكرێت، ئابووریی هەرێم گەشەیەكی باش بە خۆیەوە دەبینێت، ئەمەش لە ژێر چاودێری و هاوكاری گرووپیG7 و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانە، كە پرۆژەیەكی گشتگیرە.
*لە دووایین كۆبوونەوەی حەوت وڵاتی گەورەی جیهان برێك هاوكاری دارایی بۆ عێراق دانرا، واش بڕیارە لەم هاوكارییە بەشی هەرێم بدرێت. پشكی هەرێم لەو بڕە پارەیە چەندە و ئایا عێراق بە ناردنی بەشی هەرێم قایل دەبێت؟
- عێراق ماوەیەكە هەوڵدەدات قەرزی بیانی چ لە بانكی جیهانی، یان( IMF دامەزراوەی دارایی نێودەوڵەتی) دەستبەر بكات، كە بڕی نزیكەی 15 ملیارد دۆلارە تا ساڵی 2020، هەروەها لە دوایین كۆبوونەوەی G7 بڕیار درا بە هاوكاریكردنی عێراق و هەرێمی كوردستان بە بڕی نزیكەی (3.5) ملیارد دۆلار وەك قەرز، بە مەرجێك لەم قەرزە پشكی هەرێمی كوردستان بدرێت، بەڵام گەشبین نیم بەغدا بە ئاسانی ئەم پارەیە بۆ هەرێم رەوانە بكات.
* وەك خانمێكی پەرلەمانتار و ئابووریناس تا چەند پرسی ئازادبوونی ئافرەت بە سەربەخۆیی ئابوورییەوە گری دەدەی؟
- خەباتی ئافرەتان بۆ دابینكردنی مافەكانیان كێشەیەكی جیهانییە. ئەگەر بەراوردی هەرێم لەگەڵ وڵاتانی پێشكەوتوو بكەین، هێشتا هەنگاوی زۆرمان ماوە بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی ئافرەتان، بەڵام لە چاو وڵاتانی دەوروبەر هەنگاوی باشمان ناوە، هەر لە دابینكردنی خۆیندن بۆ كچان و دۆزینەوەی هەلی كار بۆیان تا كاركردن بۆ نەهێشتنی توندوتیژی، بەڵام هەر وەك پێویست و لەو راددەیەدا نەبووە كە ئێمە دەمانویست. پێویستە رێكخراوەكانی ئافرەتان بۆ دۆزینەوەی رۆڵی راستەقینەی ئافرەت لە كۆمەڵگە لە بوارەكانی بەرهەمهێنان و بەڕێوەبەردن هەوڵی زیاتر بدەن. بە رەچاوكردنی ئەم قۆناغە گوازراوەی كە لە پلانی حكومەتدا هەیە بۆ پەرەپێدانی كەرتی تایبەت، ئافرەتان دەتوانن رۆڵی پێشەنگ ببینن بە هەماهەنگكردنی خەباتی رێكخراوی و پیشەییان. بێگومان ئەو ئافرەتانەی كە سەربەخۆیی ئابوورییان هەیە، دەتوانن رۆلێكی كاریگەرتریان لە گەشەی ئابووریی خۆیان و خێزان و وڵاتەكەشیان هەبێت. هەر بۆیە پێویستە هەموومان پێكەوە و لە هەموو بوارەكان كار بۆ پێشكەوتنی ئافرەتان بكەین.
*ئێستا جۆرێك لە قەیرانی ئابووری هەیە، ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی لەسەر ئافرەت هەیە، بەتایبەتی ئەوانەی مووچە خۆرن، ئایا تا چەند ئەم قەیرانە كاریگەری لە سەر گرنگیی رۆڵی ئافرەتان لە نیو خیزاندا هەیە؟
- لە هەموو كۆمەڵگەكان روودانی هەر گۆڕانكارییەك راستەوخۆ لەسەر چینی لاوازی كۆمەڵگە وەك ئافرەتان و منداڵان كاریگەری دەبێت، بەتایبەت لە كۆمەڵگەیەكی وەك كوردستان كە بە چەند گۆڕانكارییەكی گەورەی كۆمەڵایەتی، ئابووری، كەلتووری و سیاسیدا تێپەڕدەبێت. بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە كە دەبێت هەموو خەباتی ئافرەتان پەكی بكەوێت. بەپێچەوانەوە ئافرەتان هەروەك چۆن لە شۆڕشی شاخ و شاردا رۆڵی بەرچاویان هەبووە، دەبێت لەم كاتە هەستیارەشدا رۆڵی خۆیان لە پێگەیاندنی نەوەی دواڕۆژ و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە و تێپەڕاندنی قەیرانەكەدا بگێڕن. بەگشتی ئەم دۆخە كاریگەری نەرێنی هەیە، بەتایبەت بۆ ئەو كەسانە ئەو كاریگەرییە زیاترە كە هیچ سەرچاوەیەكی داهاتیان نییە و بۆ سەرچاوەی داهات پشت بە كەسانی دیكە دەبەستن، ئەمەش راستەوخو كاریگەری لەسەر كەسایەتییان دەبێت. لێرەدا پێویستە دامودەزگا فەرمییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ كەمكردنەوە و نەهێشتنی ئەم كاریگەرییە نەرێنییە و گۆڕینی بە كاریگەری ئەرێنی رۆڵی خۆیان ببینن.
*لایەنی دیكەی ئەم قەیرانە پێوەندی بە پاشكەوتی حكومەت و مانەوەی خزمەتگوزارییەكانی كەرتی تایبەت و داینگە و باخچەی ساوایان و قوتابخانە ئەهلییەكانەوە هەیە كە تا ئێستا نرخەكانیان وەك خۆی ماوەتەوە. ئایا وەك پەرلەمان بۆ هاوسەنگیی نێوان پاشكەوت و مانەوەی نرخی خزمەتگوزارییەكانی كەرتی تایبەت چ پرۆژەیەكتان هەیە؟
-لە راستیدا دەبێت رۆڵی پەرلەمان رۆڵێكی بەرچاو بێت، بەڵام بە هۆی پەككەوتنی پەرلەمان و ئەنجامنەدانی دانیشتن و كۆبوونەوە لە مانگی 10ی ساڵی رابردووەوە هیچ بڕیارێك نەدراوە و هیچ یاسایەك دانەنراوە، بەڵام لە ئەنجومەنی وەزیران چەندین بڕیار دەرچوون بۆ كەمكردنەوەی كرێ خانوو، نرخی داینگە و قوتابخانە ئەهلییەكان، بەڵام هیچ بەدواداچوونێك لە لایەن پەرلەمانەوە نییە.