لە كۆڕبەندە جیهانی و رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و دەستوور و یاسا ناوخۆیی و هەرێمییەكانیش، بە دەقی نووسراو مافەكانی منداڵ دیاریكراون، لەبەر ئەمەش تا رادەیەكی باش توانراوە لە ئاستی جیهانی كار بۆ دەستبەركردنی مافەكانی منداڵان بكرێت. پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین كە نەتەوەیەكگرتووەكان پەیماننامەی مافەكانی مرۆڤی لە ساڵی1947ی دەركرد و زۆرینەی وڵاتانی ئەندام پەسەندیان كرد، ئەم جاڕنامەیەش بووە باشترین بەڵگە بۆپاراستنی مافەكانی منداڵان و لە رۆژی (20/ 11/ 1989)دا جارێكی دی رێككەوتننامەی تایبەت بە مافەكانی منداڵان هەمواركرایەوەو دواتریش لەلایەن سەرجەم وڵاتانی جیهانەوە پەسەندكرا. لەهەرێمی كوردستان وەك زۆربەی وڵاتانی دی لە 1ی حوزەیران یادی رۆژی جیهانی منداڵان دەكرێتەوە. بەڵام منداڵانی كوردستان نەك تەنیا بە مافەكانیان شاد نەبوونەتەوە، بگرە تووشی دەیان ئاریشە و پێشێلكاری كراون، بەتایبەتی كە لە رۆژئاوای كوردستان دەیان هەزار منداڵ لە زێدی خۆیان هەڵكەندراون و ئاوارە بوون، بەشداربووانی ئەم راپۆرتەش ئەو پرسە پتر تاوتوێ دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا ئیبراهیم جاحی زەڵمی مامۆستای زانكۆ و هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە كۆمەڵناسی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە منداڵی تەنیا بریتی نییە لە قۆناغێكی تەمەن كە دەكەوێتە نێوان سات و كاتی لەدایكبوون تا ئەو كاتەی كە پێدەگات و پێی دەوترێت مرۆڤێكی پێگەیشتوو. بەڵكو ئاماژەیەكە بۆ ئەو جێبەندە تایبەتەی كە پەیوەستە بە ژیانی تاكێكی منداڵ لە رووی جۆر و چۆنیەتی ئەو قۆناغە گرینگەی تەمەنی كە پێویستە بۆ ئەو منداڵە ساز وفەراهەم بكرێت، هەر لە رووی دەستەبەركردنی پێداویستییەكانی و رەخساندنی بواری گەشەپێدانی لە بواری هزری سۆز و پێگەیشتنی فسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی و تەندرووستییەوە، تا دەگاتە پاراستنی لە هەموو بابەتێكی مەترسیدار و بێزراو كە كاریگەریی نەرێنی لە سەر ژیان و دەروونی دەبێت. هەروەها پێویستە هەلی بەشداری پێكردن لە ژیان و چالاكی و خۆشی و خستنەگەڕی توانا و بەهرە و ئارەزووە بەجێیەكانی بۆ بڕەخسێندرێت، هەتا وەكو ئەندامێكی ئەو كۆمەڵگەیە هەست بە بوونی خۆی بكات و هەست بە جیاوازی نەكات. نەك خۆزگە بخوازێت بە هۆی ئەو جیاكاری و ئەو نادادی و نایەكسانییەی كە كۆمەڵگە بەپێی تەمەن و هێز و جەستە خستوویەتیەوە، زوو گەورە بێـت و ئەو قۆناغەی تەمەنی زوو تێپەرێنێت. گوتیشی: «دیارە كۆمەڵگەی ئێمە یەكێكە لەو كۆمەڵگەیانەی كە هەردەم شتێك ناوی ماف بێت و لە سەر بنەمای مرۆڤ بوون و ژیانكردنی مرۆڤایەتییانە بێت، تەماشەی تاكەكانی خۆی ئەوەندە نەكردووە بە چارەكەی بوونی هێز و دەسەڵات و قەبارەی بەكارهێنانی ئەو هێز و توانایەی چ بە هۆی لەش ولار و توانای جەستەیی و چ پێگەی مەعنەوی كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی كە لە رێگەی چینە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەستەبەری كردووە. هەر بۆیە منداڵ و مافەكانی منداڵ ئەو شتە شاراوە و پەنهانە بوون كە دەكرێت تەنیا لە سووچی ماڵەكان و لەلایەن دایك و باوكەوە بایی ئەوەندە تەماشەی كراوە، بۆیە دەبینین منداڵی كۆمەڵگەی ئێمە چێژ لە گرینگترین قۆناغی ژیانی نابینێت و تەمەنی منداڵی وەك قەفەسێك دەبینێت و حەزدەكات تاوەكو زوو بە دەستیەوە رزگاری بێت. هەربۆیە گەورەترین خەونی منداڵانی ئێمە گەورەبوون و رزگاربوونیانە لە منداڵی، هۆكارەكەشی دەكرێت بە دوو خاڵ دەستنیشان بكەین، یەكەم: ژیان وماف و پڕكردنەوەی ئارەزوو و پێداویستی و فەزایەك بۆ تەقاندنەوەی بەهرە و تواناكانیان و دیاریكردنی جۆری ژیان و پاشەڕۆژیان پەیوەست و كۆتی گەورەكانە و منداڵ وەك مرۆڤی پلە دوو هەژماركراون و ژیان و خەونیان وابەستەیە بە سۆز و بیر و مەزاجی ئەوانی ترەوە. دووەم: كۆمەڵگە و كەلتوورەكەی تا بە ئەمڕۆش، هێز و جووڵێنەر و خاوەنانی پنتەكانی هێز دیاریكەری تەنانەت جۆری ژیانی خەڵكین، نەك بنەماكانی مافی مرۆڤ و پایەكانی دیموكراسی رەنگرێژكەری ماف و ئەرك و دەسەڵات بن. كە ئەمەش بە درێژایی مێژوویی چەوساندنەوەی گەلی ئێمە بە دەست ئەوانی ترەوە كردوونی بە خاوەنی ئەم نەریتە نامرۆڤانەیە و ئەمڕۆش بەو سادەییە ناتوانن وەك گەورە و دەستڕۆیشتووانی ناو كۆمەڵگە لێی رزگار ببن، هەر بۆیە بیركردنەوە لە مافەكانی منداڵ كە خاڵی و دوورە لە هێز و هەر پنتێكی هێز، ئیتر دەبێت حاڵی چۆن بێت؟ بۆیە منداڵی ئێمە كەسایەتییەكی ترسنۆك و شەرمنە و پاش گەورەبوونیشی هێشتا بە ترسەوە دەست بۆ شتەكان دەبات، نەوەك پێی بڵێن: لاچۆ، هێشتا بۆنی شیر لە زارت دێت».
بێگەرد ئەحمەد جەلیل، دەروونناس و ئەندامی دەستەی كارگێڕی رێكخراوی هوما بۆ تووشبووانی ئۆتیزمی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «راستە لە ئەمڕۆدا بەشێكی زۆری منداڵان بە شادی و كامەرانی دەژین، بەڵام ژیانیان پڕە لە فرمان جێبەجێ كردن، ئەمە بكە و ئەوە مەكە و ووریا بە، ئەوە بڤەیە، ژیانی واش بەلای منداڵان بێزاركەرە و خۆش نییە، چونكە ئەمە چێژ وەرگرتن لە خۆشییەكانی تەمەنی منداڵی كەم دەكاتەوە، بێگومان قۆناغی منداڵیش دووبارە نابێتەوە و پێویستە ئەوەش بزانین كە مافی منداڵ شتێكی وا سادە نییە كە بە كاغەزی رەنگاوڕەنگ و بە شریتی جوان بپێچرێتەوە و پێشكەش بە منداڵان بكرێت، بەڵكو مافی منداڵ بە دابینكردنی پێویستییەكانی و رێزگرتن و گوێگرتن و پێدانی سۆز و خۆشەویستی و گرینگی پێدان و هەوڵدان بۆ جێبەجێكردنی خواستەكانی دێتەدی كە گەشەكردنێكی هاوسەنگ لەو قۆناغەی تەمەنیدا مسۆگەر بكات. لە زۆر شوێنی جیهاندا كە شەڕو ئاژاوەیان تێدایە، هەمیشە منداڵ قوربانی یەكەمە لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و تووشبوون بە نەخۆشییە دەروونییەكان. منداڵانی هەرێمی كوردستانیش بەدەر نین لەم ناخۆشی و گرفتانە و پێشێلكردنی مافەكانیان، كە ئەوەش كاریگەری نەرێنی لەسەر دەروونی منداڵ دەبێت و لەداهاتوودا تووشی كۆمەڵێك گرفتی دەروونیی دەكات. هەروەها لە ئەمڕۆدا سیاسەت بووە بە بەشێك لە ژیان و رۆشنبیری و باس و خواسی رۆژانەمان، بمانەوێت، یان نەمانەوێت سیاسەت چۆتە هەموو ماڵێكەوە، لە ئێستادا كێشە سیاسیەكانیش تا رادەیەك بوونەتە كۆسپ لەبەر دەم دابینكردنی مافەكانی منداڵ و تەنانەت بە بەشداریپێكردنی منداڵان لە شەڕ و خۆپێشاندانەكان و بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە منداڵان زۆرترین پێشێلكارییان بەرامبەر دەكرێت. نابێت رۆڵی راگەیاندنیشمان بیر بچێت كە رووبەرێكی فراوانی داگیركردووە بە هەر چوار جۆری (بیستراو –بینراو –خوێندراو- ئەلیكترۆنی) لە ئێستادا تەلەڤزیۆن وەك گرینگترین و بڵاوترین هۆی راگەیاندن لە هەموو ماڵێكدا هەیە و گەورە ومنداڵ رۆژانە و شەوانە كاتێكی زۆر بە سەیركردنی تەلەڤزیۆن بەسەر دەبەن، ناشتوانین بە تەواوی كۆنتڕۆڵی منداڵان بكەین و گوێ و چاویان بگرین و نەهێڵین سەیری هەواڵەكان و رووداوەكان و بەرنامەو دراما تەلەڤزیۆنیەكان نەكەن. منداڵان رۆژانە هەواڵی شەڕ و كوشتن و توندوتیژی و خۆپێشاندان و دراما تراژیدیەكان دەبینن. گوێگرتن و سەیركردنی ئەم هەواڵ و رووداوانە لە لایەن منداڵانەوە كاریگەری و رەنگدانەوەیەكی نەرێنییان لە سەر ژیان و لە رەفتارەكانی ئەمڕۆ و داهاتوویان هەیە. حكومەت و خێزانیش وەك پێویست بایەخ بە پێداویستییەكانی قۆناغی منداڵی و خودی منداڵان نادەن، بۆیە بە بڕوای من دەستەبەركردنی مافەكانیان لەئاستی پێداویستدا نییە.»
مەحمود باجەلان سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و رایوایە «هەلومەرجی ئێستا بە شێوەیەكی نەرێنی كاریگەری لەسەر دۆخی منداڵان و مافەكانیان هەیە، چونكە هەر هەلومەرجێكی نەخوازراو كە كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵگە هەبێت، بە شێوەی بەرپەرچدانەوە كاریگەرییەكەی لەسەر منداڵان چەند هێندەیتر دەبێتەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی كەلتووری كۆمەڵگە لە هەستكردن بە منداڵ و مافەكانیان هێشتا بە شێوەیەكی بەرچاو پێنەگەیشتووە، تاوەكو خێزان و ناوەندە كۆمەڵایەتییەكان بتوانن منداڵان بپارێزن و لە قەیرانەكان دەربازیان بكەن، بەڵكو بەپێچەوانەوە منداڵان بەشدارێكی راستەقینەی هەموو بەركەوتەكانی ناو كۆمەڵگە دەبن، هەروەها ناوەندەكانی خوێندن و راگەیاندنەكان و شەقامی گشتی ئەو هەلومەرجانەیان هەتا ئێستا تیا دەستەبەر نییە كە منداڵان تیایدا سەلامەت بن و نەكەونە بەر زەبری كاریگەرییەكان و لە خزمەتی مافەكانیان نییە بەو شێوەیەی كە بانگەشەی مافەكانی منداڵان خواستیەتی، بۆیە دەكرێ بڵێین كەوا منداڵان لە ئاستێكی خراپی مافەكانیاندان و هێشتا ئەو قۆناغە هەستیارەی پەروەردەیی كە پێویستە هەمووان لە خەمیدا بین لێی تێنەگەیشتراوە و لەبەرچاو نەگیراوە و منداڵ لە قۆناغی منداڵی خۆیدا ناژی.
محەمەد گۆمەشینی گوتەبێژی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ، ئاماژە بەوە دەكات كە «رەوشی منداڵان بەشێكە لە رەوشی گشتیی كۆمەڵگە و ئەوان قوربانی ئەو بارودۆخەن كە گەورەكان دروستی دەكەن. واتە منداڵ هەمیشە بەشێك بووە لەو قوربانییانەی كە بە هۆی هەڵەی گەورەكانەوە تووشی دەبن، بۆیە دەبینین هێشتا پێشێلكردنی مافی منداڵان بەردەوامە و تا ئێستا منداڵ بۆ زۆر مەبەستی نەشیاو بەكاردێت وەك سواڵكردن و بازرگانیكردن و بەشوودانی پێش تەمەنی ١٨ ساڵی و هاوسەرگیری زۆرەملێ و بەكارهێنان بۆ مەرامی سیاسی و خۆپیشاندان و زۆرجاریش چەكداری، ئەوانەش بەپێی رێككەوتننامەی مافی منداڵان بریتین لە پێشێلكاری، ئەو دیاردانەش لە ناو ئاوارەكان زیاترە، بەڵام بەگشتی هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی یاسای پاراستنی مافی منداڵ كە بتوانرێت بە یاسای تۆكمە رێگری لەو دیاردە نەگونجاوانە بكرێت.» گوتیشی: «ئێمە وەك دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ زۆر كارمان كردووە بۆ رەوشی مافەكانی منداڵان و ئێستا پرۆژەیاسای پاراستنی مافەكانی منداڵانمان ناردووە بۆ پەرلەمان، بەڵام بە داخەوە بە هۆی كۆنەبوونەوەی پەرلەمان زۆر یاسا وەستاوە كە پێویستن بۆ ژیانی هاووڵاتیان و دەبێت بەپەلە خوێندنەوەی بۆ بكەن. هەوەرها لە راپۆرتەكانی خۆمان بەردەوام گرینگی زۆرمان بە مافەكانی منداڵان داوە و پێشنیار و رای خۆمان داوە بە حكومەت و لایەنی پێوەندیدار بۆ ئەوەی ژیانی منداڵان باشتر بكر
حكومەتی هەرێمی كوردستان تائێستا 603 منداڵی لەژێر دەستی داعش رزگاركردون و 13 لەو منداڵانە راهێنانی سەربازییان پیكراوە» ئەو ئێزیدیانە لەلایەن ئۆفیسی تایبەت بە ئازادكردنی ئێزیدیەكانەوە لە موسڵ و رەقەوە دەهێنرێنەوەو ئازاد دەكرێن،لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پارەكەی دابین دەكرێت.»
لە لای خۆیەوە پەرلەمانتار شیلان جەعفەر جێگری سەرۆكی لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و چاودێری منداڵ و خێزان، هێمای بۆ ئەوە كرد كە بەپێی رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی پاراستنی منداڵ ساڵی 1990 و پرۆتۆكۆلی ساڵی 2000 تایبەت بە بەشداریپێكردنی منداڵان و هاندان و دەرفەتپێدانیان لە كردە توندوتیژییەكان، هەروەها بە پشت بەستن بە یاساكانی جنێڤ ساڵی 1949 و پرۆتۆكۆلی ساڵی 1977 و هەموو ئەو بنەمایانە لەگەڵ رێككەوتننامەكانی مافی منداڵان كە لە ساڵی 1959 دەرچووە لە هەموو ئەوانەدا بەكارهێنانی منداڵ لە كردە توندوتیژییەكان قەدەغەكراوە كە بۆ هەر مەرامێكی سیاسی بێت، ئەو بەڵگانە ئاماژەن بەوەی كە پێویستە منداڵ بە خۆشەویستی وڵات و دوور لە توندوتیژی پەروەردە بكرێت و لە بونیادنان و ئاوەدانكردنەوەی وڵات بەشداری پێبكرێت، هەروەها پێویستە پەروەردەیەكی تەندروستی لەلایەن خێزان و حكومەتیشەوە پێشكەش بكرێت، بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ئەم منداڵە ببێتە تاكێكی بەسوود و بەرهەمهێن بۆ كۆمەڵگە، چونكە منداڵ سامانێكی نەتەوەیی هەر میللەت و نەتەوەیەكە، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی كوردستاندا كە لە رابردوودا بینیمان منداڵ بۆ مەرامی سیاسی بەكارهێنران، لە پەرلەمانی كوردستانیش دەبینین ئەوەندەی پەرلەمان كاری لەسەر پرسە سیاسییەكان كردووە، ئەوەندە كاری لەسەر پرسە خزمەتگوزارییەكان و ئەو پرۆژانەی لە بەرژەوەندی هاووڵاتیاندایە نەكردووە.»
جێگری سەرۆكی لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و چاودێری منداڵ و خێزان، لە درێژەی قسەكانیدا زیاتر گوتی: «وەكو لیژنەكەمان توانیومانە كار لەسەر هەمواركردنەوەی بڕگەی یەك لە ماددەی 57ی یاسای باری كەسی ژمارە 188 ی ساڵی 1959 بكەین، كە تایبەتە بە بینینی ئەو منداڵانەی كە دایك و باوكیان جیابوونەتەوە، بۆ ئەوەی تاوەكو تەمەنی 18 ساڵی لە ژێر چاودێری هەردوولا پەروەردە بكرێن، هەروەها بۆ چارەسەركردن و كەمكردنەوەی ئەو دەرهاوێشتە نەریتییانەی كە لە دوای جیابوونەوەی دایك و باوكەكە تووشی منداڵەكان دەبن، خۆشبەختانە یاساكە چووە بواری جێبەجێكردنەوە و ئێستا لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت كە بە یاسای ژمارەی 6 ی ساڵی 2015 ناوزەد كراوە، جگە لەوەش كارمان لەسەر هاریكاری دڵنیایی و دەستەبەری كۆمەڵایەتی كردووە كە لە ئێستادا راپۆرتمان تەواو بووە و چۆتە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، كە پڕۆژەیەكی گشتگیرە بۆ هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەیە، مەبەست لەوەش دەستەبەركردنی ژیانێكی شایستە و بەدەستهێنانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە و نەهێشتنی هەژارییە، لە بەشی چوارەمی پڕۆژەكەدا ماددەی 12 كە باس لە چاودێری كۆمەڵایەتی دەكات، ئاماژە بەوە دەكات كە بەپێی قۆناغەكانی تەمەنی منداڵ تا دەگاتە قۆناغی پێگەیشتوو مافی بڕە پارەیەكی مانگانەی هەیە، هەموو خێزانێك دەتوانن لەم بڕگەیە سوودمەند بن، تاوەكو چوار منداڵ، هەروەها كارمان لەسەر نەهێشتنی دیاردەی سواڵكردنی منداڵان كردووە، جێگەی دەستخۆشییە بەڕێوەبەرایەتی خۆجێی هەولێر هاوكاری زۆری كردووین، بەڵام نەمانتوانیوە ئەو دیاردەیە بنبڕ بكەین، چونكە لە هەرێمی كوردستاندا یاسایەكی تایبەتمان نییە، هەرچەندە لە خولی پێشووی پەرلەمان كار لەسەر ئەو دیاردەیە كرا، بەڵام بەداخەوە نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە و دەنگی پێویستی نەهێنا و رەتكرایەوە، بەڵام یاسای ژمارە 8 ی ساڵی 2011 تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، لە ماددەی دووەم لە بڕگەی 9 ناچاركردنی منداڵ بۆ كاركردن و سواڵكردن و بەجێهێشتنی خوێندن قەدەغە دەكات، لە بڕگەیەكی دیكەی هەمان ماددە هاتووە لێدانی تاكەكانی خێزان و منداڵ بە هەر بیانوویەك بێت، قەدەغەكراوە.»
ئەگەرچی بەشداربووانی ئەم راپۆرتە سەبارەت بە منداڵ و مافەكانی چەندین پرسی جددی و گرینگیان ورووژاند، بەڵام منداڵانی كوردستان لە شەڕی دژی تیرۆریشدا قوربانییەكی زۆریان داوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان تا ئێستا 603 منداڵی لە ژێر دەستی داعش رزگاركردووە، كە 13 لەو منداڵانە راهێنانی سەربازییان پێكراوە. بەڵام چاودێران جەخت لەوە دەكەنەوە كە بە پێی ئامارەكان زیاتر لە دوو هەزار منداڵ لە لایەن تیرۆریستانی داعشەوە رفێندراون، كە زۆربەیان بە زۆرەملێ راهێنانی سەربازییان پێدەكەن. ئەو ئێزیدییانەش كە لەلایەن ئۆفیسی تایبەت بە ئازادكردنی ئێزیدییەكانەوە لە موسڵ و رەقەوە دەهێنرێنەوە و ئازاد دەكرێن، لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پارەكەی دابین دەكرێت.