لە دوای ڕاپەڕینەوە لە باشووری كوردستان كۆمەڵێك ڕێكخراوی داكۆكیكار لە مافەكانی ئافرەت دامەزران، هەر یەك لەو ڕێكخراوانەش بە پێی قەوارەی خۆیان چالاكی جۆراوجۆریان هەبووە، هەندێكیان كاری بەرچاویان كردووە و بەشێكیشیان بەوە تۆمەتبار دەكرێن كە ئەدایەكی لاوازیان هەبووە، هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی كاری ئەو ڕێكخراوانە چەندین پرسیار بەدوای خۆیاندا بهێنن، بۆ نموونە، ئایا تاچەند لەسەر چارەسەكردنی كێشەكان كارامە بوون؟ ئایا ئامانج و بەرنامەی كاریان تا ئێستا چی لێكەوتووەتەوە؟ ئایا قەبارەی كاری پراكتیكیان لەبەرامبەر ژمارەی ئەو رێكخراوانەدا تا چەند هاوسەنگە؟ ئایا تا چەند هەڵسووڕێنەرانی ئەو رێكخراوانە رووبەڕووی پێشێلكارییەكان بوونەتەوە؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری دیكە تەوەری ئەم راپۆرتەی گوڵان-ـن و بەشداربووانی راپۆرتەكە وەڵامی دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. نازەنین عوسمان مامۆستا لە زانكۆی كۆیە، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە «ژنی كورد بە دەر نییە لە كۆمەڵگەی كوردی و رێكخراوەكانی ژنانیش رەنگدانەوەی ئەو كۆمەڵگەیەن و پێوەندی راستەوخۆشی بە رەوشی سیاسیەوە هەیە. دروستبوونی ئەو رێكخراوانە لەسەر بنەمای جیاواز بووە و بە پێی ئەو بنەمایانەش كار و پەنجەمۆریان جیاوازە. بەگشتی رێكخراوەكانی ژنانیش وەك پارتە سیاسییەكان توانای خوێندنەوەی دروستیان بۆ دۆخەكەیان نییە و راڕاییان پێوە دیارە و نازانن چییان دەوێت و چۆن بیگەنێ. ئەو رێكخراوانەی ژنان و ئافرەتان كە ئۆرگانی پارتە سیاسییەكانن، ئەوانەن كە بە ژمارە ئەندامانیان زۆرە و توانای داراییان باشە، بەڵام هەر وەكوو مەكتەبی سیاسیی حزبەكانیان، گۆڕانگاری لە لێپرسراوەكانیان زۆر زەحمەتە و بە دەگمەن شتی وا روودەدات. واتە چەندەها ساڵە هەر هەمان ژنن لە بەڕێوەبردنی ئەم ئۆرگانانە و گۆڕانكارییەكی كەم لە دەستەی بەڕێوەبەڕاتییەكان روو دەدات، بۆیە ئەو ئۆرگانانەی سەر بە حزبەكانن توانای خۆتازەكردنەوەو بەرهەمهێنان و فكری تازەیان كەم بۆتەوە و تووشی جامبوون هاتوون و بەرهەمیان لە ئاستی قەبارە و تواناكانیان زۆر كەمترە. دوای راپەڕین و دوای ئازادی عیراق زۆر رێكخراوی نێودەوڵەتی بە پارە و ئیمكانیاتی باش و بۆ یارمەتیدانی كۆمەڵگەی كوردی و بەتایبەتی بۆ پێشخستنی رەوشی ژن هاتنە كوردستان. ئەمە هاندەر بوو بۆ دروستبوونی دەیان رێكخراوی ژنان كە راستە كاریان بۆ ژن دەكرد، بەڵام بەشێكی بە مەبەستی سوودوەرگرتن بووە لەو هەلە، ئێستا كە ئەو یارمەتییانە كەم بوونەتەوە، ئیشی ئەم رێكخراوانەش سست بووە. بە هەڵەدا چوونی هەندێ لە رێكخراوەكانی ژنان لە كارەكانیان بە هۆی كەم زانین و كەم شارەزایی و پەلەپەلی، رێخۆشكەر بوو بۆ ئەوانەی دژ بە مافی ژنن كە بیكەن بە دەف لێدان و وەك قەوانەی شكاو لێیبدەنەوە. ئەمە وایكرد ئەو رێكخراوانە بەترسەوە هەنگاو بنێن و لە ئاستی پێویستدا نەبن. لە لایەكی دیكەوە زاڵبونی بیری پیاوسالاری لە ناو هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستانی كۆسپی گەورەی لەبەردەم ژنان دروست كردووە و رێگر بووە لەوەی رۆڵی ژن لە سەر ئاستی بەرز و بەتایبەتی لە شوێنی وەرگرتنی قەراری سیاسی بوونی هەبێت، نەبوونی ژنیش لەو ئاستە رێخۆشكەرە بۆ ئەوەی پیاو كەمتر گوێ لە داوا و شیعاراتی رێكخراوەكانی ژنان بگرێت.»


ئەمیر بابان بەڕێوەبەری سەنتەری گەنجانی كۆیە-یە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئافرەتان لە دێرزەمانەوە پێگەی خۆیان لە بەڕێوەبردنی سیستەمی سیاسی و ئیدارەدان و بەڕێوەبردن هەبووە، ئەگەر چاوێك بخشێنینەوە بە رابردووی خەباتی سیاسیی كورددا، ئەوا دەبینین ئافرەتان چۆن شان بە شانی پیاوان چەكیان لە شان كردووە و چاونەترسانە سەنگەرەكانیان پاراستووە. لە هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك رێكخراوی باكگراوەندی حزبەكان هەن كە بۆ خزمەتكردنی ژنان و ئافرەتان دامەزراون، گشت ئەم رێكخراوانە ئامانجێكیان هەبووە، ئەویش ئازادی و یەكسانی وداكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان بووە. واتە بەردەوام ئافرەتان بەشدارییان كردووە لە بەڕێوەبردن و ئیدارەدانی هەرێم. لە ئێستا دا كۆمەڵێك رێكخراو كاردەكەن بۆ هۆشیاركردنەوە و برەودان بە خولیا و ئارەزووی بەرجەستەكردنی مافە سەرەتاییەكانی ئافرەتان. هاوكات بە هۆی بەرەوپێشچوونی زانست و تەكنەلۆژیای سەردەم هەموو تاكێكی كۆمەڵگە زۆر بە ئاسانی دەتوانیت تەنیا بە یەك كلیك لە ماڵەكەی خۆی لە سەر گشت گۆڕانكاری و رووداوەكانی رۆژانە زانیاری هەبێت. بەگشتی دەتوانم بڵێم رێكخراوەكانی ئافرەتان لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییە نەبون كەوا لە سەرشانیان بووە، لە كاتێكدا حكومەت هەموو هەوڵێكی خۆی خستۆتەگەڕ بۆ بەرەوپێش چوون و هێنانە پێشەوەی ئافرەت بۆنێو ریزەكانی خەباتی سیاسی و مەدەنی لە رێگەی ئەم رێكخراوانە، ئەوەی جێگای داخە ئەوەیە كە لە ئێستادا ئەو قەیرانە داراییە كەوا بەرۆكی تاك بە تاكی كۆمەڵگەی ئێمەی گرتۆتەوە، بێگومان ئافرەتانیش لەم قەیرانە نەخوازراوەدا پشكی شێریان بەركەوتووە. لە لایەكی دیكەوە ئەگەر بەراوردێك بكەین لەگەڵ ساڵانی رابردوو، دەبینین رێژەی كوشتن و سووتانی ئافرەتان زۆر كەمترە بووە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەوا رێكخراوەكان زۆر بە سەركەوتووانە و زیاد لە پێویست خزمەتیان كردووە. ئێمەی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان چاوەڕوانی زۆر لەوە زیاترین لەم رێكخراوانە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی رێكخراوەكانی ئافرەتان كاریان كردووە و جێگای دەستخۆشین بۆ ئەنجامدانی ئەو چالاكییانەی كە لە رابردوو ئەنجامیان داوە. هیوادارین ئەو قەیرانە بە زووترین كات بەسەر بچێت، بۆ ئەوەی گشت رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بەتایبەت رێكخراوەكانی بواری ئافرەتان و ژنان بكەونەوە سەركارەكانی خۆیان و بگرە لە جاران چالاكتر و گەرموگوڕتر خزمەت لەو بوارە بكەن. ئەگەرچی من وای دەبینم كە زۆربەی ئافرەتان خۆیان بە پلە دوو زانیوە و هەر خۆشیان سەبارەت بە بەدەست هێنانی مافەكانیان كەمتەرخەم بوون. بۆیە ئاواتە خوازم خۆیان بە دوای مافەكانی خۆیاندا بگەڕێن و بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان چاوەڕوانی ئەوە نەبن پیاوان وەك خێر پێیان ببەخشن.»


لەلای خۆیەوە چالاكی مافناس شوان سابیر گەردی ئاماژە بەوە دەكات كە: زۆربەی رێكخراوەكان خۆیان بە رێكخراوی كارا لە مافەكانی مرۆڤ ناوەزەند دەكەن و كاركردنیش لە ژێر ئەو چەترە گەورەی كە ناوی مافی مرۆڤە وایكردووە هەموو رێكخراوەكان بە جۆرێك لە جۆرەكان كار لەسەر دۆسێی ئافرەتان بكەن، هەر كاتێ كۆمەكیان دەست بكەوێت، رەنگە ئەو فراوانییەی رووبەری كاری رێكخراوەكان لە هەندێ حاڵەتدا زیانیشی گەیاندبێت بە پڕۆفیشناڵیەتی لە كار كردن لەسەر ئەم دۆسێیە، بەڵام لە زۆر رووی دیكەشەوە سوودی هەبووە .ئەو رێكخراوانەی لە بواری مافی ئافرەتاندا كار دەكەن ئەوەندە زۆر نین وەك رێكخراوی تایبەتمەند، بەڵام رێكخراوی تایبەتمەندیش هەن و زۆربەیان سەر بە حزبەكانن. لە كوردستان نزیكەی (50) حزبمان هەیە و هەموویان لە كۆنترین حزبەوە تا نوێترین حزب دۆسێی ئافرەت و كێشەی ئافرەت وەك بەرنامەی كاری حزبییان بایەخی خۆی هەیە بۆیان و كاری لەسەر دەكەن، بەڵام هەموو رێكخراوەكانی ئافرەتانی سەر بە حزبەكان بێگومان لە دید و هزری حزبەكەیانەوە سەیری كێشەكانی ئافرەتان دەكەن و چارەسەرییەكانیشیان لە چوارچێوەی پەیڕەو و بەرنامەی حزبەكەیان تێپەڕ ناكات. بۆ نموونە خوشكانی ئیسلامی لە دیدی شەریعەوە و ژنانی حزبە چەپەكانیش لە دیدێكی چەپەوە كار بۆ چارەسەری كێشەی ئافرەتان دەكەن، لە پاڵ ئەوانەش رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، كە جۆرێك لە تایبەتمەندی وەرگرتووە لە كاری رێكخراوەیی لەسەر دۆسێی ئافرەتان و ئەوانە زیاتر وابەستەی پەیماننامە و رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانن بۆ گەڕان بە دوای چارەسەری كیشەكاندا. كەواتە هەموو رێكخراوەكان، حزبی و غەیری حزبی كۆكن لەسەر ئەوەی كێشەیەك هەیە بە ناوی كێشەی مافی ئافرەتان، هەمووشیان هەوڵی چارەسەری دەدەن، بەڵام بە ئامراز و بەرنامەی جیاجیا، بۆیە بۆ بەدیهاتنی مافەكانیان نەیانتوانیوە لە بەرەیەكدا بن كە بتوانن فشار دروست بكەن».


شوان سابیر ئامانج و بەرنامەی رێكخراوەكان لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا دەستنیشان دەكات:
1- بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و رۆشنبیری بۆ ماف و ئازادییەكان، بەڵام هەر یەكەی بە پێی باكگڕاوندە هزرییەكەی خۆی.
2- هەوڵدان زۆرە و هەندێكیش سەركەوتنی هەبووە بۆ دەستكاریكردنی یاساكان و هەروەها داڕشتنی یاسای تایبەت، بۆ نموونە هەمواركردنی یاسای باری كەسیەتی و یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی و زۆر یاسای دیكە كە دەرچووە مافی ئافرەتانی تیا رەچاو كراوە، وەك بابەتی كۆتا لە هەڵبژاردنەكان و ئەندامەتی لە پەرلەمان.
3- كەمپین و داكۆكیكردن لە رێگەی خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕین لە سەر زۆر پرسی تایبەت بە ئافرەتان .
4- دروستكردنی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان .
5- بەشداریكردنی ئافرەت لە نێوەندی بڕیار، ئەگەرچی تا ئێستا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە چاوەڕوان كراوە .
6- بڵاوكردنەوەی پێشێلكارییەكان و داكۆكی یاسایی و تا رادەیەك هەڵماڵینی پەردە لەسەر ئەو تاوانانەی دەرهەق بە ئافرەتان دەكران و كەسیش پێی نەدەزانی، وەك كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەف كە ماددە یاساییەكەی گۆڕا و بوو بە كوشتنی بەئەنقەست، بەشوودانی بەزۆر، رێگەگرتن لە فرەهاوسەری، و لە خوێندن دەرهێنان، بە زۆركارپێكردن، بازرگانی بە ئافرەت و.. تاد. گوتیشی: «لە بەر زۆر هۆكار پێشیلكارییەكان لە هیچ وڵاتێك ئاماری راستەقینەی دەست ناكەوێت، واتە رێژەیەكی شاراوەی هەیە، بەپێی هەندێ توێژینەوە لە بواری زانستی تاوانكاری دەریدەخات كە لە باشترین حاڵەتەكانی هەڵماڵینی پەردە لەسەر تاوانەكان تەنیا رێژەی (25 تــــــا 30 %)ی تاوانەكان دەگەنە دەستەڵاتی تایبەتمەند و ئەوانەی دیكەی لەبەر زۆر هۆكار نابن بە قەزییە و ناگەنە دادگاكان، یا لەبەر ئەوەی تاوان لێكراو ناوێرێ شكات بكات لەبەر ئەوەی متمانەی نییە كە دواتر باشتر دەبێت، یان لەبەر ئەوەی رێگری ئەدەبی هەیە، بەتایبەتی ئەو تاوانانەی لە نێوان تاكەكانی خێزان روو دەدەن و نایانەوێ كێشەكە گەورەتر بێـت، یان ئەوەتا تاوانلێكراو لە ترسی ئابرووچوون و سووكایەتی خۆی بێدەنگ دەكات، یان تاوانلێكراو شارەزایی لە ماف و ئازادییەكانی نییە و رێكارەكانی پارێزگاریكردن لە مافەكانی نازانێ. لێتانی ناشارمەوە ئەنجومەنی كۆمەڵایەتی سەر بە حزبەكانیش رۆڵێكی نەرێنی لە چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتییەكان دەبینن، لەبەر ئەوەی زۆرجار بە رێگە چارەی نادروست ماف و ئازادی تیادا دەفەوتێ.»



هەر سەبارەت بە رۆڵی رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ئافرەتان، ئیراد منوچر سان ئەحمەد چالاكی كۆمەڵی مەدەنی و سەرپەرشتیاری پەروەردەیی، دەڵێت: «بوونی رێكخراوەكانی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان سیمای شارستانی كومەڵگەی كوردەوارییە و ئەگەر چاوێك بە رێكخراوەكانی ئافرەتاندا بخشێنین، دەتوانین گەواهی ئەوە بدەین كە رۆڵیان هەبووە لە بوارەكانی یاسادانان و بەشداریكردنی سیاسیی ژن و بەتایبەتی لە سەر پرسی كۆتا بۆ ژنان و دواتر هەنگاونان بۆ چەند دۆزێكی دیكەی كۆمەڵایەتی و ئابووری. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم رێكخراوانە بەدەرنین لە كەموكورتییەكان.» گوتیشی: «زۆرێك لە پسپۆڕان هۆكارەكانیان پۆلێن كردووە و یەكێك لەو هۆكارانە كە زۆر بەرجەستە دەكرێت، ئەوەیە كە رێكخراوەكانی ژنان لە نێو كۆمەڵگەی كوردەواری درەنگ سەریان هەڵدا، كە دەتوانین بیگەڕێنینەوە بۆ نیوەی سەدەی رابردوو، ئەمەش وایكردووە شارەزایی و لێهاتووی ئەم رێكخراوانە لە ئاستی پێویستدا نەبێت، بە شێوەیەك تا ئێستا دەناڵێنن بە دەست لاوازییان لە بەڕێوەبردن و سەركردایەتیكردنی بەهێز، لەو روانگەشەوە زۆربەی رێكخراوەكانی تایبەت بە ئافرەتان بوونەتە پاشكۆی حزبەكان و سەربەخۆ نین لە بڕیاردان لەسەر دۆزەكانی تایبەت بە ژنان، سەڕەرای ئەوەی ژمارەی رێكخراوەكانی تایبەت بە ژنان كەمن و ئیمكانیتی ماددی و میكانیزمی كاركردنیان سنووردار كراوە، بۆیە ئەم رێكخراوانە نەیانتوانیوە پێوەندی لەگەڵ سەرجەم توێژەكانی كۆمەڵگە بكەن، بە جۆرێك ئەو ژنانەی رووبەڕووی كەلتوورە ناباوەكانی كۆمەڵگە دەبنەوە و دیدی یاخیبوویان بەسەردا دەسەپێندرێت، وەك پێویست وشیار بكەنەوە. لە كاتیكدا ژنی رۆشنبیر لەناو خێزاندا دەتوانێت رۆڵی ئەرێنی هەبیت لەسەر پەروەردەكردنی منداڵ و بەهێزكردنی پێگەی خێزان.


لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا رێكخراوەكانی ئافرەتان بۆ رووبەڕووبوونەوەی قەیرانەكان دەبێت چی بكەن كە ئێستا بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە و ئەو گرفت و بەربەستانە چین كە رووبەڕووی ئافرەتان دەبنەوە، بەتایبەتی لەڕووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، گوتی: «ئەوەی بەدی دەكرێت رۆڵی رێكخراوەكان زۆر لاواز بووە لە دابینكردنی هەلی كار بۆ كچان و ژنانی گەنج بە جۆرێك نەبوونی كار لە نێو ئافرەتانی گەنج سەراپای ژیانی داپۆشیون و چەندین دەرهاویشتەی كۆمەڵایەتی لێكەوتۆتەوە. واتە دەتوانین بڵێین رێكخراوەكان تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان نەیاتوانیوە زامنی مافەكانی ژنان بكەن، بەتایبەتی كە تا ئێستا كوشتنی ژنان هێشتا لە ناو ئەم كۆمەڵگەیەدا بەردەوامە و ئەمەش زەنگێكی مەترسیدارە بۆ سەر ژنان و هەتاوەكو ئەو زەنگە هەبێت، ژنان هەرگیز ناتوانن هەست بە ئارامی و ئاسایش بكەن و ئازادانە داوای مافەكانیان بكەن و پێشكەوتن لە دۆزەكانی ژناندا بهێننەدی.»