پێداگری لەسەر ئەوەش دەكەن كە ژنان لە هەر چوار خولی پەرلەمانی كوردستاندا رۆڵی كارایان گێڕاوە، كەچی لە رێژەی بەشدارییان لە كابینەی حكومەتدا ناگاتە سەدا پینچ و ئامارەكان پێمان دەڵێن پەرلەمان لە كردنەوەی دەرگا بەڕووی ئافرەتاندا لە پێش حكوومەتە، ئەمەش ئەو پرسیارە هەڵدەگرێ كە ئایا ژنان لە واقیعی سیاسیی ئەمڕۆی كوردستاندا چ پێگەیەكان هەیە؟


گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. كوردستان ئامێدی، مامۆستا لە كۆلێجی یاسا و رامیاری/ زانكوی گەشەپێدانی مرۆیی و سەرنووسەری گۆڤاری ئایندەسازی ئاماژە بەوە دەكات كە «واقیعی سیاسیی ئێستای هەرێمی كوردستان، بە بەراود لەگەڵ سەرەتای دەستپێكردنی ئەزموونی كاری سیاسی لە ساڵی 1991 دەیسەلمێنێت كە بەشداری سیاسیی ئافرەت زور هەنگاوی بەرەو پێش بڕیوە، چونكە پێش راپەڕینی 1991 لە زۆربەی ناوچەكان بەشداری سیاسیی ئافرەتیان بە عەیبە دەزانرا و بە دەگمەن ئافرەتمان لە ناو ئۆرگانەكانی پارتە سیاسییەكاندا دەبینی، بەڵام ئێستا ئافرەتان نزیكەی لە 25%ی رێكخستنەكانی حزبەكان پێكدەهێنن، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هەلومەرجەكان بۆ ئافرەت و پیاو بۆ بەرەوپێشچوون لە ناو پارتە سیاسییەكاندا بە هەمان شێوازە، یان جیاوازی لە نێوانیاندا هەیە؟ بێگومان جیاوازی هەیە، چونكە تێبینی ئەوە دەكرێت كە ئافرەت بەدەگمەن بتوانێت بگاتە شوێنەكانی بڕیاردان و پۆستە باڵاكان، بۆ نموونە لە ناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا تا كۆنگرەی 13 تەنیا یەك ئافرەت لە ناو سەركردایەتیدا هەبووە، دوای كۆنگرەی 13 ژمارەكە زیاد كرا بۆ 7 ئافرەت، بە هۆی بڕیاردان لە سەر كۆتا بە رێژەی (10%) لە مادەی (17) لە بڕگەی دووەم لە پەیڕەوی ناوخۆ، جێی تێبینییە كە ئەم رێژەیە (كۆتا) تەنیا بۆ سەركردایەتییە، بۆیە لە ئۆرگانەكانی دیكەی پارتیدا بە دەگمەن ئافرەت پۆستی باڵای هەیە. هەروەها لە ناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان-یشدا، سیستمی (كۆتا) لە كۆنگرەی سێیەمیدا بڕیاری لەسەر دراوە، لە ماددەی چوارەمی پەیڕەوی ناوخۆدا، كە بە رێژەی 20%ـە لە كۆمیتەوە تا دەگاتە سەركردایەتی، بەڵام تا ئێستا تەنیا لە سەركردایەتی و ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی جێبەجێ بووە و لە ئۆرگانەكانی دیكەدا جێبەجێ نەبووە. هەروەها لە كۆنگرەی یەكەمی بزووتنەوەی گۆڕان رێژەی 30% بو ئافرەتان لە سەركردایەتیدا دیاریكراوە، بەڵام تا ئێستا جێبەجێ نەبووە. رەنگە لە ناو یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان زۆرترین ئافرەت لە سەركردایەتیدا بەشداری كردبێت بە پێی رێژەی 25% كە لە كۆنگرەی شەشەمدا بڕیاری لەسەر دراوە و زۆربەی ئۆرگانەكانی حزبدا جێبەجێ كراوە، بەڵام بە هیچ شێوازێك ئەم رێژەیە لەگەڵ رێژەی ئافرەتان لە ناو رێكخستنەكانی حزبدا كە دەكاتە 48% ناگۆنجێت.»


سەبارەت بە پێگەی ئافرەت لە ناو دەزگای یاسادانان و جێبەجێكردنیشدا، گوتی: «ئەو رێژەی 25% ـە كە لە یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان لە 2013 دانراوە، تەنیا بۆ بەشداری ئافرەتانە لە دەزگای یاسادانان (پەرلەمان) نەك حكومەت، بۆیە رەنگدانەوەی ئەوەیە كە پێگەی ئافرەت لە ناو پەرلەماندا گەیشتووەتە ئاستێكی بەرچاو، بەڵام لە ناو حكومەتدا زۆر لاوازە. بێگۆمان لاوازیی پێگەی ئافرەت لە واقیعی ئێستای هەرێمی كوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێكی خودی و دەرەكی، هۆكارە خودییەكان كە تایبەتن بە خودی ئافرەت كە زۆر جار خۆی وەلا دەخات لە بواری كاری سیاسی لە بەر هەر هۆكاریك بێت، هەروەها زۆر جار داوای مافی خۆی ناكات لە ناو پارتەكەیدا، یان ناتوانێت وەكو پیاو شەڕی كورسی بكات، یان بەپێی پێویست گرنگی پێنادات وكار لە سەر گەشەپێدانی تواناكانی خۆی ناكات بە شێوازیك كە ببێتە جێی متمانەی هەموو ئەندامانی پارتەكەی. هۆكارە دەرەكییەكانیش بریتین لە زاڵبوونی پیاوان لە ناو ناوندەكانی بڕیاردا، بە شێوازێك كە رێگەنادەن ئافرەتیش بگاتە ئەو ناوەندانە، لەبەر بێمتمانەیی پیاو بە ئافرەت كە گوایە ناتوانێت ئەو ئیشە بكات، یان بوار نەڕەخساندن لە بەردەمیان بۆ نواندنی توانای خویان، هەروەها تێڕوانینی كۆمەڵگە بۆ رۆڵی ئافرەت زور گەشەی نەكردووە، بەتایبەتی لە رووی سیاسییەوە، بۆیە تا ئێستا لە ناو كۆمەڵگەی كوردەواریدا متمانەیان نییە كە ئافرەت دەتوانێت وەكو پیاو، یان باشتر لەو كارەكان ئەنجام بدات، بۆیە دەنگی پێنادەن، یان پشتگیری ناكەن.»



عارف روشدی راوێژكاری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەداخەوە راستە رێژەی ژنانی نێو حكومەت زۆر نزمە، بۆیە پێویستە حزبە سیاسییەكان بیر لەم كێشەیە بكەنەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بۆ ئەوەی توانا راستییەكانی ژنان كاریگەرییان هەبێت، پێویستە لە كاتی دەستنیشانكردنی ژناندا بۆ پۆستەكانی بەرپرسیارەتی لە سەر بنەمای لێهاتوویی و تواناكانی ژنان بیت، بەڵكو لەو ژنانە بن كە خاوەن ئەزموون و بیركردنەوەو كاركرنی مەیدانی بن. گوتیشی: بەگشتی لە نێو هەموو حزبەكاندا پێویست دەكات جاوخشاندنێكی جددی بكرێت بە مەسەلەی ئاستی رێژەی ئەو ژنانەی كە دەستنیشاندەكرین بو پۆستە سیاسی و حزبی و ئیدارییەكان،» لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا بەهۆی بەرزبوونەوەی رێژەی ئافرەت لە حزبە سیاسییەكان و لە سیاسەتدا، ئاشتی بەسەر شەڕدا زاڵ دەبێت، گوتی: «ئاشتی لای هەموو كەسە هوشیار و مروڤدۆستەكان پیرۆزە، باوەڕناكەم پێوەندی بە بوون و نەبوونی ئاشتی بەند بێت بە رەگەزەوە ئاشتی مورال و هزر و بەها و ویژدانە، من لەگەڵ ئەوەم تا بكرێت ئەو لاسەنگییەی هەیە لە ئاستی بەشداربوونی ئافرەتاندا لە كایە سیاسی و ئیدارییەكاندا كەم بكرێت و عەدالەت هەبێت لەو بارەیەوە، بەڵكو خواستی ئەوەم هەیە رۆژێك دابێت هەردوو رەگەز بە یەكسانی لە ناوەندە بڕیارسازەكان بوونیان هەبێت، بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە پێویستە دڵسوزی و لێزانی و لێهاتوویی رەچاو بكرێت، نەك تەنیا دانانی ژنان رووكەش بێت، بێ رەچاوكردنی عەدالەت و تواناكان».


ئازاد ئەبوبەكر سرێشمەیی ئەندامی خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، رایوایە: «میللە تی كورد بە درێژایی مێژوو رێزێكی زۆری بۆ ئافرەت داناوە، لە زۆر قوناغی مێژوویدا بواری بۆ ئافرەت رەخساندووە كە پلە و پایەی بەرز بەدەست بێنێت و پێگەی شایستەی خۆی پێ بدرێت».


وتیشی: «رۆژهەڵاتناسی رووسی (مینۆرسكی) دەڵێت: «كورد لە هەموو میللەتانی ئیسلامیی دراوسێی خۆی لێبوردەترە بەرامبەر ئافرەت»، لێبووردەییش بەو مانایەی بواری رادەربڕین و پێدانی پێگە و شایستەی خۆی پێدراوە، بەڵام چونكە كۆمەڵگەی كوردەواری كە بەشێكە لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زیاتر لە فاكتەرێك رێگر بووە لەوەی ئافرەتان رۆڵی بەرچاوی خۆیان لە كۆمەڵگەدا بگێڕن، بۆیە ئافرەتی كوردیش لەو بوارەدا لە ئاستی پێویستدا نەبووە. ئەگەر ئێستا لە گەڵ سەدەی رابردوو بەراورد بكەین، دەبینین كە ئافرەت رۆلێكی بەرچاوی هەیە لە ناوكۆمەڵگەدا، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك لەوانە ئەو ئازادییەی كە لە دوای راپەڕێنەوە هاتۆتەئاراوە، هەروەها دەرچوونی چەند یاسایەك كە ماف بە ژنان دەدات بەشداری لە پرۆسەی سیاسی و دیموكراسیدا بكەن. هەروەها بەرزبوونەوەی ئاستی رۆشنبیریی كۆمەڵگە بە شێوەیەكی گشتی. بۆیە دەكرێ بڵێین بەشداری ئافرەتانی باشووری كوردستان لە نێو پرۆسەی سیاسی لە زۆرێك لە وڵاتانی عەرەبی و وڵاتانی دراوسێ زیاتر و بەرچاوترە. هێشتا لە هەندێ وڵات تەنیا یەك ئافرەتیش لە ناو پەرلەمانەكان بەدی ناكرێ، كەچی لە پەرلەمانی كوردستان 30%ی بۆ ئافرەت تەرخانكراوە، لە ئاستی سەركردایەتی حزبە كوردستانییەكانیش رێژەیەكی باش لە ئافرەت هەیە، وەك نموونەی جاران لە ناو سەركردایەتی پارتی تەنیا یەك ئافرەت هەبوو، ئێستا پێنج ئافرەت ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتین، بەڵام بەداخەوە لەناو كابینەی حكومەت تەنیا یەك ئافرەت هەیە، دەكرا وەك چۆن لە پەرلەمان رێژەیەكی بۆ دیاری كراوە، بە هەمان شێوەش رێژەیەكی ئافرەت بۆ ناو حكومەت دیاری بكرابایە. لەگەڵ هەموو ئەو پێشكەوتنانە هێشتا بەشداری ئافرەت لە ناوەندە سیاسییەكان و ناوەندە باڵاكانی بڕیاردان وەك پێویست نییە، ئەمەش هۆكارێكی لەپشتە، ئەویش ئەوەیە كە هەموو حزبە كوردستانییەكان لە پەیڕەو و پڕۆگرامی خۆیاندا بایەخێكی زۆر بە ژنان دەدەن، بەڵام لە رووی پراكتیكییەوە جێبەجێی ناكەن. جیا لەوەش هێشتا كەلتوور و داب و نەریت كاریگەرییەكی زۆری لە سەر تێڕوانین و بیركردنەوەی تاكی كورد هەیە و هێشتا بە چاوی مرۆڤێكی خاوەن ماف و شایستە تەماشای ئافرەت ناكرێ، خودی ئافرەتانیش بێ كەموكوڕی نین، هێشتا ئافرەتی كورد وەك پێویست نەهاتۆتە ناو مەیدانی سیاسەت و ئەوەشی هاتووە بە ترس و نیگەرانییەوە هاتۆتە ناو پرۆسەی سیاسەت، ئافرەت نیوەی دەنگەكانی هەیە لە هەڵبژاردن، بەڵام هێشتا هەر بە كۆتا لە هەڵبژاردنەكان سەردەكەون، زۆرجار كاندید دەست ناكەوێت بۆ خولەكانی هەڵبژاردن. مانای وایە ئافرەتان خۆشیان ئەو ئامادەییەیان تێدا نییە و هاوكاری یەكتر ناكەن .»



سەبارەت بەوەش كە بە هۆی بەشدارنەبوونی ئافرەت لە بڕیاری سیاسیدا شەڕ بە سەر ئاشتیدا زاڵ بووە، گوتی: «سایكۆلۆجیەتی ئافرەت لەگەڵ پیاو جیاوازە و لە بڕیاردانیشدا نەرمتر و خاوەن بەزەییترە. (فۆكۆیاما)ی بیرمەندی ئەمریكی لە ساڵی 1998 بیردۆزێكی راگەیاند بەناونیشانی (بەمێینەكردنی ئایندە) و تێیدا جەختی لەوە كردەوە كە دەسەڵات و كاروباری دەوڵەت بدرێتە دەست ئافرەتان، چونكە پێیوابوو ئەگەر لە كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا ئافرەت لە ناوەندی بڕیاری سیاسی بوونی هەبێت، دەرفەت لە بەرامبەر هەڵگیرسانی شەڕ كەم دەبێتەوە، چونكە ژن لە پیاو بەزەیی زیاترە.»



تەنیا زكری سەعید بەپرسی بەشی كۆمەڵایەتی و چاكسازی لە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك رایوایە «بەتایبەتی دوای ساڵی 2003 رەوشی سیاسیی كوردستان و پێگەی ژن لە بەشداری سیاسەتدا بەرەوپێش چوونی بە خۆیەوە بینیوە، بەتایبەتی دوای جێگیربوونی 25%ی رێژەی ژنان لە نێو ناوەندەكانی بڕیاردانی سیاسی كە لە نێو دەستووری عێراق جێگیركراوە. گوتیش: «دوای ئەوەی هەرێمی كوردستان ئەم یاسایەی پەسند كرد، ئێستا رێژەی 30% بۆ پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگا بۆ ئافرەتان هەیە، دوای ساڵی 2010ـەش رێژەی كۆتا لە نێو حزبە سیاسییەكان بایەخی پێدرا و رێژەی كۆتا لەناو زۆرینەی پارتە سیاسییەكان ژمارەی ئافرەتانی سەركردەی زیاد كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە رێكخراوەكانی ژنان و چالاكانی مەدەنی و دیموكراسیخواز كاری زیاتر لە سەر عەقڵی كۆمەڵگەی پیاوسالار بكەن . واتە پێویستە شەو و رۆژ لە سەر برەودان بەپێگەی ژنان كاربكەن و ئەو ژنانەش كە حەزی كاری سیاسییان هەیە، پێویستە زیاتر هان بدرێن و رێگەیان بۆ خۆش بكرێت، ئافرەتانیش دەبێت خۆیان ئاستەنگەكان بەردەمیان لابەرن و خۆیان پێش بخەن. هەروەها پێویستە پەرلەمانی كوردستان كاربكات لە سەر گۆڕینی یاسایی ئەنجوومەنی وەزیراندا و رێژەی 30% بۆ بەشداربوونی ژنان لە ئەنجومەنی وەزیراندا بكاتە واقیعێكی یاسایی .


لەیلا عەبدولجەبار ئاكرەیی كارگێڕی لقی نۆی پارتی دیموكراتی كوردستان سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «رەوشی ئافرەتی كورد بە چەند قۆناغێكی سەختدا تێپەڕیوە، لە قۆناغی ژێردەستی رژێمی دیكتاتۆر، لەو كات خەباتی ئافرەتی كورد مۆركێكی سیاسی و نەتەوەیی تێیدا زاڵ بوو، چونكە لەو كات گەلی كورد بە هەموو چین و توێژەكانیەوە رووبەرووی كارەسات و جینۆساید و گواستنەوە دەبوونەوە و ئافرەتی كورد زەرەرمەندی یەكەمی ئەو قۆناغە بوون، قۆناغی دوای راپەڕینی پیرۆز خەباتی نهێنی و سیاسیی رێكخراوەكان وەرچەرخانێكی مێژوویی بەخۆیەوە بینی و هۆشیارییەكی تا راددەیەك باش دروست بوو، كە چەندین رێكخراوی ئافرەتان دامەزران، سەرەڕای ئەوەی كە رەوشی سەختی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی وەكو پێویست نەبووـ ژمارەیەك ئافرەت هاتنە نێو مەیدانی كار و بەشداربوون لە بوارەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ئابوور.


دواتر لە قۆناغی دوای ئازادكردنی عێراق تا راددەیەكی زۆر بارودۆخی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و پێشڤەچوونی بەخۆیەوە بینی و هەرێمی كوردستان لە هەنگاوەكانی بەرەو بەدیهێنانی پێداویستییەكانی سەردەم نزیك بووەوە و میدیای كوردی رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە وشیار كردنەوەی كۆمەڵگە و رێكخراوەكانی ئافرەتانیش ژمارەیان زیاتر بوون و بە شێوەیەكی ئاشكرا داوای گۆڕینی چەندین یاسایان كرد كە لە بەرژەوەندی ئافرەتاندا بوون، دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان پشتگیرییان لە پرسی ئافرەتان كرد، هەروەها ژمارەی ئافرەتان لە پێگەی بڕیاردان زیاتر بوون. ئەمڕۆ لە كوردستان ئافرەتان لە زۆر بواردا رۆڵی خۆیان بینیوە، بەڵام ئەم بەشداری كردن و پێشكەوتنە لە ئاست هیوا و ئاواتی ئافرەتاندا نییە. بە بڕوای من لە هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی سیاسی تا راددەیەكی باش بواری بۆ ئافرەت رەخساندووە كە رۆڵی خۆی ببینێت، بەڵام ئافرەتانی بەشدار لە بڕیاردانی سیاسی لە زۆربەی پارتە سیاسییەكان نەیانتوانیوە ببن بە پشتیوانی راستەقینەی كێشە و گرفتەكانی ئافرەتان، بۆیە تا ئێستا رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافەكانی ئافرەتان و ئەو ئافرەتانەی بەشدارن لە بڕیاری سیاسی، هەوڵ دەدەن كارامەیی ئافرەتان نیشانی كۆمەڵگە و ئەو پارتە سیاسییانە بدەن كە تێیدا كار دەكەن، هیوادارم ئافرەتانی بەشدار لە هەموو بوارەكاندا كە رۆڵیان هەبێت و بەو كاریگەرییەی كە هەیانە پشتگیری یەكتر بكەن، بۆ ئەوەی رۆڵی خۆیان ببینن و لە هەمان كاتدا باوەڕی كۆمەڵگەدا بن و لەلاەیەكی دیكەوە هێزی راستەقینەی ئافرەتان نیشان بدەن.