پڕۆفیسۆر ڤیرجینا ساپێرۆ راگری كۆلێژی زانستی سیاسەت لە زانكۆی بۆستن، رایوایە «ئەگەر نیوەی دانیشتووانی دنیا دوورەپەرێز بكرێن، گەشەی ئابووری روونادات و ئاشتی لە جیهاندا نایەتەدی «. ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەگەر لە رووی پەرەوەردە و دامەزراندنەوە دەرفەتی یەكسان بە ئافرەتان نەدرێت و دایكان دوورەپەرێز بخرێن، ئەوا بە دەستی خۆمان گەشەكردن سنووردار دەكەین، و منداڵەكانیشمان لە هەژاریدا گەورە دەبن.»، هەروەها دەڵێت: «ئەگەر ئافرەتان ترسیان لە فۆرمگەلێكی توندوتیژی لە ماڵەوە و لە دەرەوەدا هەبێت، ئەوا هیچ كەسێك هەست بە ئەمن و ئاسایش ناكات، نەوەی داهاتووش لەسەر توندوتیژی گۆش دەكرێن.» لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت: ئایا ئەگەر ئافرەتان بەشداری لە پرۆسەی سیاسی و بڕیارسازیدا نەكەن، ئەوا بڕیارەكان بە شێوەیەكی گونجاو دەردەچن كە خزمەت بە مرۆڤایەتی بگەیەنێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا مامۆستای زانكۆ و ئابووریناس د.عەبدلڕەزاق عوسمان ناوەندەیی، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئایا ئەگەر ئافرەتان بەشداری لە پرۆسەی سیاسی و بڕیارسازیدا نەكەن، ئەوا بڕیارەكان بە شێوەیەكی گونجاو دەردەچن كە خزمەت بە مرۆڤایەتی بگەیەنێت؟ دەڵێت: «ئافرەت لە هەر كۆمەڵگەیەكدا لەسەر پلەی گەشەكردن و بووژانەوەی ئەو كۆمەڵگەیە پێوەرێكی بەرز دروست دەكات، واتە سنووری پێشكەوتنی كۆمەڵگە خۆی لە پێشكەوتنی ئافرەتدا دەبینێتەوە.» هێما بۆ ئەوەش دەكات كە: « پێشكەوتن و بووژانەوەی پیاو لە كۆمەڵگەدا خێرایە و بە شێوەیەك پەیوەستە بە پێشكەوتنی ئافرەتەوە، بەپێچەوانەوە ئافرەت پشكی هەرە زۆری لە دواكەوتن بەردەكەوێ و دواكەوتنیان خێراترە.» گوتیشی: «بێگومان ئافرەت نیوەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە و نیوەی پشكداریەتی بۆ دەگەڕێتەوە و شان بە شانی پیاو لە دروستكردنی شارستانیەت و مێژووش رۆڵی هەبووە و هەیە. بەو پێیە ئافرەت لەگەڵ تێپەڕبوونی قۆناغەكانی مێژوو و بەردەوامبوونی ژیانی مرۆڤایەتی و جەنگە دژوارەكان بەردەوامی هەبووە، سەرەڕای رووبەڕووبوونەوەی رووداوی خوێناوی و هەڵوێستە قورسەكان. سەرەڕای زۆربەی ئەو ناخۆشییانەی كە رووبەڕووی بۆتەوە و ئازاری زۆری كێشاوە لە دژی بارودۆخی سروشت و هەروەها گرانی، یاخود بارودۆخی خەمۆكی و خەفەت خواردن و هەموو جۆرەكانی توندوتیژی، یان رووبەڕووبوونەوەی ئافرەت لە جیاوازی پێكهاتەیی و زوڵم لێكردنی و بێبەشبوونی لە مافەكانی كە تا ئێستاش بەردەوامە و ئافرەت تا بە ئەمڕۆش هەر هەوڵی بەرەنگاربوونەوە، یاخود وەستان دژی ئەو پیشێلكارییانە دەدات و دژی ئەو شەڕ و تەنگپێهەڵچنینانە دەوەستێتەوە كە دێنە بەردەمی، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی ئافرەت دژی بارودۆخ و سروشت و تێنەگەیشتن و دابونەریتی كۆن كاریگەرییان لەسەر باری دەروونی ئافرەت دروستكردووە و وایكردووە وەك رەگەزی (مێ) كاری تێبكات. واتە زۆرجار ئافرەت وەك مرۆڤێك سەیر نەكراوە، ئەمە كاریگەری دەروونی و نالەباری دروستكردووە لەسەر ئافرەت بەگشتی باوەڕبەخۆبوونی كەمتر بێت، هەر ئەمەش كاری كردۆتە سەر بە كەم زانینی خودی ئافرەت لەلایەن خودی خۆی، لەلایەكی دیكەوە لەسەر رێگەلابردن و گوێ نەدان بە مافەكانی و زاڵبوون بەسەر ئافرەت وەك سەركەوتنێك سەیركراوە، بەڵام بە درێژایی مێژوو هێزی كاری ئافرەت جگە لەوەی ئاماژەیەكی ئەرێنی بووە لە بارەی رێژەی پشكداری ئافرەت لە كاری بەرهەمهێنان، هۆی گەشەسەندنی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و باشتركردنی توانای هێزی ئابووری خێزان و كۆمەڵگەش بووە.
د.عەبدلڕەزاق رایوایە «ئافرەتانی كوردستان لە ژینگەیەكی تێكەڵاو دەژین كە رووبەڕووی كۆمەڵێك بەرەنگاربوونەوەی ئابووری بوونەتەوە و بەرەنگاربوونەوەی سیاسیش كە بە هۆی نەبوونی ئاسایش و توندوتیژی و كۆچكردنی زۆرەملێ لەگەڵ بەرەنگاربوونەوەی كۆمەڵایەتی وەك هەژاری و بێكاری كە هەموویان دەست لەناودەست بوونەتە هۆكار بۆ تەسككردنەوەی رۆڵی ئابووری ئافرەتی كوردستان. ئەمەش وادەخوازێت چاو پێداخشاندنەوەیەك بكرێت بە ئاراستەكانی پلاندانان لە داڕشتنی سیاسەت و پرۆگرامەكان و داڕشتنی بودجەی گشتی دەوڵەت بە ئاراستەی خستنە ناوی جۆرایەتی كۆمەڵایەتی بۆ هاندانی رۆڵی هاوبەشێكی نوێ لە گەشەپێدانی ئابووری كوردستان و بەشداری سەرەكی لەگەڵ پیاوان لە پرۆسەی دووبارە ئاوەدانكردنەوە و چاكسازی و پاراستنی لە تەنگەژەكان. پێویستە ئەوەش لە بەرچاو بگیردرێ كە دامەزراوەكانی نێودەوڵەتی، -گشتی و تایبەت-، بۆ نموونە بانقی نێودەوڵەتی داوا لە وڵاتان دەكەن بۆشایی رەگەزی لە بەشداری ئابووری نەهێڵن و ئەو بوارە هاوسەنگ بكەن.
تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی كاروباری مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆیی مافەكانی مرۆڤ، سەبارەت بە هامان پرس بۆچوونی خۆی هەیە و پێناسەی كۆمەڵگەی تەندروست لای ئەو بریتیە لە: «گرنگیدان بە رۆڵی هەردوو رەگەز لە بنیادنان و پەراوێز خستنی هەر لایەكیان ئەوا لەنگی لە پێكهاتەی ئەو كۆمەڵگەیە دروست دەكات». گوتیشی: «لێرەدا باسی ئێمە لەسەر رۆڵ و گرنگی بوونی ئافرەتە لە داڕشتنی سیاسەتی وڵات و بەشداربوونە لە پێگە و جومگە جیاوازەكانی وڵاتدا، ئەمەش بە رەخساندانی دەرفەتی یەكسان لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتی بۆ ئافرەتان دەستەبەر دەكرێ، چونكە هەرگیز كۆمەڵگە بە ئیرادەیەكی تاك لایەنە و بە هزری تەنیا رەگەزێك بەڕێوەناچێت، چونكە ئەمە بە بێ دوودڵی كۆمەڵگەیەكی ناتەواو پیشان دەدات و دەستبەرداربوون لە توانا و رۆڵی ئافرەت نیشانەی دواكەتوویی و چەقبەستوویی كۆمەڵگە نەبێت، هیچ پێناسێكی دیكە هەڵناگرێت، بۆیە گرنگە مافی ئافرەتان لە هیچ لایەنێكەوە پێشێل نەكرێت. زۆر توێژینەوەش ئەوەیان سەلماندووە كە بەڕێوەبردنی هەر دەزگایەك لەلایەن ئافرەتانەوە باشترین سەركەوتن و كەمترین گەندەڵی تێدا هەبووە، بۆیە ناكرێت لێرەدا بە ئیرادەی رەگەزی بەرامبەر ئەم مافە زەوت بكرێت كە دەرەنجام گەورەترین زیان بە نەوەی داهاتوی كۆمەڵگە و خودی پیاوانیش دەگەیەنێت، بێگومان زەمینە خۆشكردنیش بۆ ئەم بابەتە خوڵقاندنی كەشێكی لەباری ناتوندوتیژە، چونكە هەركاتێك ژینگەی كاری ئافرەت جۆرێك لە جۆرەكانی توندوتیژی تیا بەرجەستە بوو، ئەوا بێگومان كاریگەی خراپی لە سەر شێوە و جۆری پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری ئافرەت دەبێت لە هەرپێگەیەكدا كە بەداخەوە زۆرجار ئەم بابەتە وایكردووە كە خودی ئافرەت بەشداریكردن لە ژیانی گشتیدا رەت بكاتەوە و دوورەپەرێز بێت، كە ئەمەش وەكو چەكێكی كوشندە لە كۆمەڵگە دژی كاری ئافرەتان بەكاردێت بە مەبەستی رۆڵ نەبینیی لە شوێنە گشتییەكاندا، تەنانەت لە ناو خودی خێزانیشدا هەركاتێك ئافرەت وەكو ئامێرێك بۆ بەتاڵكردنەوەی تووڕەیی پیاو و ئەندامەكانی تری خێزان و بەتایبەتیش رەگەزی نێر بەكارهات و توندوتیژی لەگەڵدا ئەنجام درا، ئەوا نەك ئافرەتەكە بە تەنیا، بەڵكو سەرجەم ئەندامانی خێزانەكە شیرازەی خێزانییان تێكدەچێت و دەرەنجام نەوەیەكی ناتەندروست پێشكەش بە كۆمەڵگە دەكرێت، كە هەڵگری بیری توندڕەوەی و نایەكسانییە، ئەمەش ئومێدی بە ئایندەیەكی گەش لەبار دەبات و راهێنانەوەشی دووبارە بۆ كەسێكی ئاسایی، دیسان بارگرانییەكی دیكە لە رووی كات و خەرجییەوە بۆ كۆمەڵگە دروست دەكات.بۆ یە بەشداریكردنی ئافرەت بەتایبەتیش لە پێگەی بڕیاردان بە هەموو دەسەڵاتەكانیەوە، واتە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادەوەری و دەسەڵاتەكانی دیكە ئەوا نموونەی بوونی دەسەڵاتێكی سەركەوتووە، چونكە بەرنامەڕێژی بۆ حوكمڕانی زۆر گرنگە كە رەنگدانەوەی بۆچوونەكان و چارەسەری كێشەكانی ئافرەت لە خۆ بگرێت، بۆ ئەوەی داڕێژەری سیاسەتێكی جێندەری بێت، كە ئەمەش زۆربەی جار خودی ئافرەتەكەیە كە لەم هاوكێشەیە تێدەگات، ئەمە لە لایەك لەلایەكی تریشەوە ناكرێت لەكاتی دانانی سیاسەتی وڵات و بەڕێوەبردنی پرۆسەی سیاسی و بڕیارە گرنگەكانی وڵات رۆڵی ئافرەت فەرامۆش بكرێت، كە بە هەموو پێوەرێك ئەوە دژ بە هەموو بنەما و پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ و مرۆڤایەتییە.»
ئیبراهیم مەندەلاوی هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە لێكۆڵینەوە و هەواڵگری و زانستی تاوان، ئەویش رایوایە «كۆمەڵگەیەكی شارستانی بەبێ ئافرەت بوونیاد نانرێت و هەمیشە دان بەوەدا دەنرێت كە ئافرەت نیوەی كۆمەڵگەیە و پێویستە رۆلێكی گرنگی پێ ببەخشرێت بۆ ئەوەی شان بەشانی پیاو بە ئەركەكانی هەڵسێت». هاوكات ئەو پرسیارە دەكات كە ئایا ئافرەت مافی تەواوی خۆی وەرگرتووە و دەرفەتی رۆڵگێڕانی تەواوی خۆی هەیە؟ وەڵامەكەشی بە نەرێنی دەبینێت و دەڵێت: «تاوەكو ئێستا مافی ئافرەت زیاتر دروشم و قسە بووە و زۆر بە كەمی لەسەر ئەرزی واقع بەرجەستە كراوە. ئەگەر لە هۆكارەكانیش بگەڕێین، زیاتر لە یەك هۆكارمان دەست دەكەوێ، بۆ نموونە پەروەردەی خێزانی، دابونەریتی كۆمەڵایەتی، پەروەردەی گشتی، كە هەموویان لە ئاستی پێویست نین بۆ پێگەیاندنی ئافرەتێكی تەواو كە پڕ زانست و شارەزایی و زانیاری بێت. هەروەها بیرۆكەی متمانەنەكردن بە تواناكانی ئافرەت جارێ لە كۆمەڵگە هەر زاڵە. «
مەندەلاوی لە درێژەی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە زۆر ئافرەتمان هەیە كە تا رادەیەك بە هەوڵ و تێكۆشانی خۆیان هەوڵیان داوە خۆیان بسەلمێنن، كە ئەوانیش دەتوانن بەڕێوبەر و دروستكەری بڕیار بن و رۆڵێكی گرنگیان هەبێت لە بوونیادنانی كۆمەڵگە و بەرەوەپێشبردنی، بەڵام هێشتا نەگەیشتووینەتە ئەو ئاستەی كە ئافرەت بە فیعلی و بە رێژەیەكی بەرچاو لەم كارە بەشدار بن. وتیشی: «ئەگەر سەیری كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان بكەین، دەبینین كە ئافرەت چ رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێ لە كۆمەڵگە و لە زۆر جاردا پێش پیاویش دەكەوێ، بۆیە ئێمەش دەبێت چاو لە وڵاتانی پێشكەوتوو بكەین و بتوانین كار بكەین بۆ بەدی هێنانی ژینگەیەكی هاوشێوە بۆ ئافرەتان كە تیایدا ئافرەت پێبگەیەندرێ و دروست بكرێت و گشت ئەو بەربەستانەی بەردەمیان نەهێڵین. دیموكراسی و ئازادی و شارستانیەت تەنیا بە وتە و قسە دروست نابێت، بەڵكو دەبێت ئەو پرەنسیپانە بە كردار لە كۆمەڵگە بەرجەستە بكرێت. ئەو كۆمەڵگەیە دروست نابێت ئەگەر ئافرەت نەپارێزرێ لە توندوتیژی و چەوساندنەوە خاوەنی ماف و ئازادیی سەرەكیی خۆی نەبێت».