شارەزایان و پسپۆڕانی پزیشكی و دەروونی باشترین تەمەنی هاوسەرگیرییان بۆ كچان تەمەنی 20-30 ساڵی و بۆ كوڕانیش 25-35 ساڵی بە شیاو دەزانن، جەختیش لەوە دەكەنەوە كە هەر دوو رەگەز لەو تەمەنانە دەگەنە ئاستێكی پێگەیشتوویی دەروونی، ئەقڵی، جەستەیی، بەڵام لە زۆربەی وڵاتانی نەریتی بە كوردستانیشەوە ئەو بۆچوونە زانستییانە لەبەر چاو ناگیرێ و زۆرجار پێگەیشتتنی جەستە بە یەكەم مەرجی هاوسەرگیری دادەندرێت و لایەنی كامڵ بوونی ئەقڵ فەرامۆش دەكرێت. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

زانایانی دەروونی لە بەریتانیا داوا لە پزیشكان دەكەن تەمەنی پێگەیشتن لە 18 ساڵییەوە دوا بخەن بۆ تەمەنی 25 ساڵی. ئەو دەروونناسانە دەڵێن، دەبێ تەمەنی نەوجەوانی بۆ سێ بەش دابەش بكرێت: سەرەتای نەوجەوانی 12-14 ساڵ، ناوەندی نەوجەوانی15-17 ساڵ، تەمەنی كۆتایی نەوجەوانی 18-25 ساڵ. ئەو زانایانە رایانوایە لە تەمەنی 25 ساڵیدا مرۆڤ لە رووی سۆزداری و هۆرمۆنی و دەمارییەوە دەبێتە كەسێكی پێگەیشتوو و جێگیر نەك لە تەمەنی 18 ساڵی بۆیە پێشنیار دەكەن تەمەنی هاوسەرگیری تا تەمەنی 25 ساڵی دوا بخەن.
ئومێد عەلی جاف مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕ لە بواری جێندەر، سەبارەت بە هەمان بابەت سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «بابەتەكە دوو جەمسەری هەیە، جەمسەرێكیان باسی هاوسەرگیرییە و ئەوی دیكەیان قسەكردنە لە سەر پێگەیشتوویی. بۆیە بە پێویستی دەزانێت سەرەتا بابەتی هاوسەرگیری شی بكاتەوە، پاشان بێتە سەر لایەنی دووەم. «لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە كوردستانیشەوە، بابەتی هاوسەرگیری جیهانێكی داخراوی پڕ كێشەیە، هۆكاری سەرەكیشی ئەوەیە كە لە پێوەندی نێوان دوو تاكەوە، كراوەتە پێوەندییەك كە وەك بەشێك لە پێكهاتەیەكی گەورەتر لێی دەڕوانن، واتە كۆمەڵگە بڕیار لە سەر ژیانی ئەو دوو هاوسەرە دەدات، نەك دوو هاوسەرەكە خۆیان، بۆیە هەمیشە ئەوی دیكە، یان ئەوانی دیكە لەو پێوەندییەدا ئامادەییان هەیە. لێرەدا ئاسان نییە لێكدانەوە بۆ پێگەیشتنی ئەقڵی بكەین و بیبەستینەوە بە بابەتی هاوسەرگیرییەوە، بەڵام دواجار و بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی جوگرافی و كۆمەڵایەتی و ئایینی و نەریتی كوردستان، دەكرێت بڵێین، پێگەیشتووی ئەقڵی بە بێ قسەكردن لە سەر قۆناغەكانی گۆڕانكاری جەستەیی، قسەكردنێكی ناكامڵە. چونكە گۆڕانكارییە جەستەیی و بایۆلۆجییەكان كاریگەری راستەوخۆیان هەیە لە سەر شێوازی بیركردنەوە و هەڵسوكەوتی هەر كەسێك، ئەگەرچی بۆ تەمەنی پێگەیشتن، ماوەیەكی دیاریكراو هەیە و لە 13 ساڵییەوە تا 23 ساڵی دەگرێتەوە، بەڵام لە رووی كۆمەڵناسی و دەرونناسییەوە، هیچ كەسێك لە ئاستێكدا بە جێگیری نامێنێتەوە، بەڵكو تا تەمەنی پیربوونیش گۆڕانكارییە ئەقڵییەكان بەردەوامن، بەڵام با قسە لە سەر ئەو 10 ساڵە بكەین و بپرسین گرفتی هاوسەرگیری لە گەڵ بابەتی پێگەیشتنی ئەقڵیدا چییە؟
كاتێك كەسێك لە تەمەنی خوار 18 ساڵییەوە هاوسەرگیری دەكات، گرفت دروست دەبێت، چونكە هەم لە رووی جەستەیی و هەم لە رووی ئەقڵییەوە گۆڕانكارییەكان بەردەوامن و جێگیر نین، لە كاتی گۆڕانكاری بەردەوامیشدا، مامەڵەكردن لەگەڵ هەڵسوكەوتەكانی ئەوی دیكەدا سەختە و زۆر جار ژن و مێرد بەو هۆیەوە كێشەی زۆریان بۆ دروست دەبێت، كە رەنگە بگاتە جیابوونەوە و هەڵوەشاندنەوەی خێزان. ئەمە لە حاڵەتێكدا ئەگەر هەردووكیان لە خوار تەمەنی 18 ساڵەوە بن. ئەگەر بێت و مێردێك تەمەنی لە قۆناغی گۆڕانكارییەكان تێپەڕیبێت و پێگەیشتوو بێت، یان جیاوازییەكی زۆری تەمەنی هەبێت لە گەڵ هاوسەرەكەیدا، بێگومان كێشەكە زۆر گەورەترە و بۆشایی زۆر زیاتر لە نێوانیاندا هەیە و لە دوو دنیای جیاواز و لە دوو قۆناغی دوور لە یەكدا دەژین».
توێژەری كۆمەڵایەتی لەتیف حوسێن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «پڕۆسەی هاوسەرگیری گرنگ و بە بایەخە لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا، بۆیە باسكردن و قسەكردن لەسەر ئەم پڕۆسەیە و بنەماكانی پێكهێنانی بایەخدارتر و هەستیارترە و پێویستی بەوەیە كە لە هەموو رەهەندەكانەوە گفتوگۆ و هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت. ئەوەی پێوەندی بە قسەكردن لەسەر باڵغبوونی ئەقڵ و جەستەوە هەبێت، كە وەك یەكێك لە بنەماكانی پێكهێنانی پڕۆسەی هاوسەرگیری سەیر دەكرێت و گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت، بێگومان كامڵبوونی ئەقڵی و درككردن بە گرنگیی هاوسەرگیریی بایەخی ئەوتۆی هەیە كە زۆرجار دەبەسترێتەوە بە سەركەوتن و سەرنەكەوتنی خودی پڕۆسەكەوە، چونكە لایەنی ژیریی بۆ هاوسەرگیری یەكێكە لە بنەما گرنگەكانی پڕۆسەكە، بۆیە كامڵبوون، یان باڵغبوون نەك تەنها لە رووی كۆمەڵایەتییەوە، بەڵكو لە رووی زانستی و تەنانەت دینیش بە گرنگییە و سەیری دەكرێت، لەگەڵ ئەمەشدا نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە لایەنی كامڵبوون و باڵغبوونی ئەقڵ و تەنانەت جەستەش لە رەهەندی تەمەن دەردەچێت و هەندێكجار دەبینن تەمەن دەگاتە ئاستی باڵغبوون و كامڵبوونەوە، بەڵام پڕۆسەی درككردن بە شتەكانی دەوروبەر داودەكەوێت.»
پسپۆڕی دەروونزانی تەرزە حازم، هێما بۆ ئەوە دەكات كە بیرمەندان لە سەرئەوە كۆكن مرۆڤ بە كۆمەڵێك سیفاتی حەقیقی لە بوونەوەرانی دیكە جیا دەكرێنەوە، ئەو سیفەتەش پێی دەگوترێت (ئەقڵ)، هەمان سیفەت لە گیانەوەرانی تریش بوونی هەیە. بەڵام جیاوازی نێوان ئەم دوو بوونەوەرە چییە كە هەر دووكیان هەڵگری چەمكی ئەقڵن؟ بێگومان ئەوەی جیاكەرەوەی ئەقڵی مرۆڤ و بوونەوەرەكانی دیكەیە (ژیر)ییە كە چاك و خراپ دەستنیشان دەكات، لەناو باشییەكەشدا دەبێت زۆرباشەكە هەڵبژێردرێت، چونكە لەنێوان مرۆڤەكاندا ئەوەی بووەتە كیشەی گەورە ئەو (ژیری)یە، كە هەندێك مرۆڤ پێیوایە بەدەستیان هێناوە، كەچی خاڵیشە لێی. ئەی باشە چۆن بناسرێتەوە؟ ناسینەوەی ئاشكرا و روونە، بەڵام لەو ململانێیەدا بڕوابوون سەری هەڵداوە، واتا بڕوابوون پێش ئەقڵ بەكارهێندراوە، ئەمە وایكردووە ژیری لە دەست بدرێت و بەدەست نەیەت هەركاتێك مرۆڤ خۆی لە ژیان ئازادكردو هەرپێی وانەبوو كە لەگەڵ زۆرینە بێت، ئەگەر زۆرینەش كەوتە هەڵەوە، ئەوا ژیری بەدەست دێت، چونكە ژیری زۆرجار بە هۆی هەڵاهەڵای زۆرینەوە لەدەست دەچێت، مرۆڤ ئەگەر زۆر ژیر بوو ئەوكات پێی دەگوترێت (ئەقڵی باڵا) هەڵگری ئەقڵی باڵا، ئەوانیش پێیان دەگوترێت (بلیمەت و فەیلەسوف). تەنانەت بەپێی توێژینەوەیەكی زانستی نوێ دەركەوتووە، ئەقڵ خۆشەویستی دەكات نەك دڵ، بەپێی ئەو توێژینەوەیە، زنجیرەیەك كارلێكەری كیمیایی بەرپرسن لەهەستەكان، ئەوەش لە رێگەی چەند دەمارێكی تایبەتەوە لە مێشكەوە بۆ لەش دەگوازرێنەوە و هەستەكان دروست دەكەن. بەپێی توێژینەوەكە، مێشك بزوێنەری سەرجەم هەستەكانی مرۆڤە و كۆنتڕۆڵی ترپەی دڵیش دەكات، ئەمەش ئەو بڕوایە رەتدەكاتەوە، گوایە خۆشەویستی لەدڵدا دروست دەبێت.
دەروونناس سامان سیوەیلی، سەبارەت بە هەمان پرس جەخت لەوە دەكاتەوە كە «بە هۆی هەلومەرجە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگەی ئێمە، هەردوو رەگەزی نێر و مێ هەتا دەچنە ناو كەژاوەی ژیانی هاوسەری، وەك دوو بوونەوەری نامۆ بەیەك مامەڵە لەگەڵ یەكتر دەكەن، پرۆگرامەكانی خوێندن لە قۆناغە جیاجیاكانی خوێندندا لە كوردستان هیچ رۆشناییەك ناخاتە سەر لایەنی سایكۆلۆژی و فسیۆلۆژی مرۆڤ بە جۆرێك یاریدەی ناسینی رەگەزی بەرامبەر بدات. بۆیە پرۆسەی هاوسەرگیریی لە رۆژگارێكی وەك ئەمڕۆدا و لای زۆرینەی خێزانەكان لە پرۆسەیەكی بازرگانی دەچێت، بڕی ئاڵتون و بڕی مارەیی و جۆری شەكراو و هۆڵی ئاهەنگ گێڕانەكە و مۆدێلی ژووری نوستنەكە و كەلوپەلەكانی تری ناو ماڵ، زۆرترین پانتایی گفتوگۆكانی نێوانە ماڵی كچ و ماڵی داواكار پێكدەهێنن. ئەمە لەكاتێكدا تێگەیشتن لە خاڵە هاوبەش و جیاوازییەكانی ئەو دوو دنیا جیاوازەی نێوان دوو مرۆڤەكە ئەركی لە پێشینەی خودی كچ و كوڕەكەیە و فەراهەمكردنی كەشێكی گونجاو بۆ ئەو دوو مرۆڤە بە مەبەستی دیالۆگێكی ئەقڵانی دوور لە كاریگەری سۆز ئەركی لە پێشینەی هەردوو خێزانەكەیە.» گوتیشی: «بێگومان بۆ كچ و كوڕێكی گەنجی ئەوروپی، یان رۆژئاوایی ئەم مەسەلەیە هیچ گرنگییەكی نابێت، چونكە لەلایەك پرۆگرامەكانی خوێندن ئاشنای كردوون بە زۆرێك لە لایەنەكانی ژیانی رەگەزی بەرامبەر، لەلایەكی ترەوە میدیای بینراو و خوێندراو قسەی خۆیان هەیە لەم بوارەدا، هەلومەرجە كۆمەڵایەتییەكەش ئەو كەشەی فەراهەم كردووە كە دیواری كۆنكرێتی لەنێوان دوو ڕەگەزەكەدا نەبێت.
كەسایەتی ئەكادیمی و ئایینی د. بەشیر خەلیل حەداد، سەبارەت بە هەمان پرس قسەكانی بەمجۆرە دەستپێكرد: «تەمەن لە شەرعی ئیسلامی پیرۆزدا رەچاو نەكراوە و لە رووی شەرعییەوە پێوەرەكە بلووغە، نەك تەمەن، ئەوەش پەیوەستە بە سرووشت و شوێن و كەش و هەوای ژینگەیی كە وا دەكات كچان لەو شوێنانەی كە گەرمترن لە رووی كەش و هەوا زووتر بە تەمەنی بلووغ دەگەن، بلووغ بەو مانایە كە كچەكە لە رووی ئەندامانی لەش و جەستەیەوە گەشەی تەواوی كردبێت. لە رووی ئەقڵیشەوە دەبێت گەشەی كردبێت و لانیكەم دەبێت توانای ئەوەی هەبێت كە بڕیار بدات، لەبەر ئەوەی لەكاتی مارەكردن رای وەردەگرن. هەروەها كە كچ شوو دەكات، ماڵێك ئاوەدان دەكاتەوە، دواتر دەبێتە دایك و منداڵ پەروەردە دەكات و ئەركی هاوسەرداری و خێزانی لە ئەستۆ دەبێت، واتە كۆمەڵێك ئەركی قورسی دەكەوێتە سەرشان كە دەبێت توانای راییكردنی هەبێت، بە لە بەرچاوگرتنی ئەو ئەركانە منیش لەگەڵ ئەوەم كچ لە تەمەنی 18 و تەنانەت بیست ساڵان شوو بكات، بەڵام بە مەرجێك كە گەرەنتییەك هەبێت بۆ ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە ورووژاندن بژی، كۆمەڵگەیەك نەبێت تووشی هەڵە و لادانی بكات، دیارە كچ لە پاش 18 و تەنانەت 20 ساڵانیش لە رووی ئەقڵییەوە گەشە دەكات و درووستكردنی ژیانی خێزانیش هەم بلووغی جەستەیی و هەم بلووغی فكری پێویستە.
ئومێد عەلی چارەسەر لەوەدا دەبینێت كە پێویستە هاوشان لە گەڵ رەچاوكردنی پێگەیشتنی جەستەییدا بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری، رەچاوی ئاستی تێگەیشتن و پێگەیشتنی ئەقڵی كەسەكە بكرێت، پاشان گرنگی بە ئازادی تاك بدرێت و تاكەكان سەربەست بكرێن لەوەی كەی و لە گەڵ كێ هاوسەرگیری دەكەن، بە رەچاوكردنی ستانداردی جیهانی كە لە خوار تەمەنی 18 ساڵییەوە رێگە بە هاوسەرگیری نادات. هەروەها پێویستە پرۆسەی هاوسەرگیری بخەینەوە قاڵبی تاك و وەك پێوەندی نێوان دوو كەس مامەڵەی لە گەڵدا بكرێت، نەك وەك پێوەندی نێوان دوو خێزان، یان دوو بنەماڵە.