پێكەێنانی ژیانی هاوسەری بنەمای بەردەوامبوونی ژیانی مرۆڤە و ەۆكارێكە بۆ دروستبوونی خێزان و پەروەردەكردنی تاك و كۆمەڵگەیەكی تەندروست، بەڵام لە وڵاتانی پێنەگەیشتوودا هاوسەران كەند و كۆسپی زۆریان دێتە سەر رێگە و زۆربەیان ناتوانن بە ئاسوودەیی لە بنمێچی هاوسەریدا گوزەران بكەن، بەپێی ئاماری دادگاكانی تێەەڵچوونەوە و پێداچوونەوەی ەەرێمی كوردستان بەەۆی كێشە خێزانییەكان رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران لە ەەڵكشاندایە.

«زیاتر لە 20 ساڵە لەم ەەرێمە سیستمێك نەبووە لە رێی حوكمڕانییەوە كار بۆ پتەوكردنی شیرازەی خێزانی بكات، واتە دەسەڵاتی ەەرێم لە یەكەی خێزانی نەپێچاوەتەوە، بۆیە سیستمێك نەبووە تاكەكان بە دروستی پەروەردە بكات، بەڵكو لە ژێر رەحمەتی دایك و باوكەكان پەروەردە بوون، لە ئێستاشدا بە حوكمی ئەوەی دایك و باوكەكان زیاتر لە دەرەوەن، جیلێكیان درووست كردووە كە بایەخ بە پرسە كۆمەڵایەتییەكان و ژیانی هاوبەش نادەن، بۆیە زۆربەی هاوسەران لە بۆشاییەكی گەورەی رۆحیدا دەژین، خەونەكانیشیان ەەمووی سڕاونەتەوە».
ئەوە دەستپێكی قسەكانی رازاو عەبدول بوو. ئەو خاتوونە پارێزەری راوێژكارە و ئاماژە بەوە دەكات كە «سەرەڕای ئەو ەەموو نەهامەتییەی رووبەڕووی خێزانەكان بووتەوە، بازاڕێكی ەەرزانی سێكسفرۆشی لە دەرەوەی خێزانەكان بە رێژەیەكی زۆر بوونی ەەیە، ئەویش بە ەۆی هاتنە ناوەوەی ئافرەتان لە دەرەوەی ەەرێمی كوردستان، كە وایكردووە بەشێك لە پیاوانی خاوەن هاوسەریش تووشی لادان و خیانەتی هاوسەری بكات». گوتیشی: «لە ئێستادا كۆمەڵێ لە جۆرەكانی زەواج لە ەەرێمی كوردستان ئیجتیهادی پێكراوە، چەندین گرێبەستی هاوسەریم لە ناو دادگای سلێمانی بینیوە كە ئافرەت بە ملیۆنێك دینار مارەكراوە، گرێبەستەكەش ەەر سێ مانگ تا شەش مانگ بەردەوامی دەبێت و گرێبەستێكی ەەمیشەیی نابێت، تەنانەت زەواجی كاتی بەپێی مەزەەبی خۆمان كە سوننەیە رێگە پێنەدراوە، كە چی لە ئێستادا خەریكە بە شەرعی و بە یاساییش دەكرێ، ئەوەش واقعێكە خوڵقاوە، لەبەر ئەوەی خێزانەكان ناتوانن باری ئابوورییان هاوسەنگ بكەن و ناتوانن درێژە بە ژیانی ژن و مێردایەتی بدەن، بۆیە پەلاماری شتەكانی دیكە دەدەن، لە ەەمان كاتیشدا یاسایەكی توندوتۆڵمان نییە كاتێك ژن و مێردێك دەچنە نێو دادگاكانەوە، پێش ئەوەی رێوشوێنی جیابوونەوە بگرنەبەر، ەەوڵی چاكسازی و یەكخستنەوەیان بدات. تەنیا یاسا كۆنەكانن كە لەگەڵ رەوتی ئەمڕۆی كۆمەڵگەكەمان ناگونجێ.»
ئەو پارێزەرە راوێژكارە چارەسەر لە بوونی دامەزراوەیەكی چاكسازی دەبینێتەوە و رایوایە: «ئەگەر ئۆرگانەكانی مەدەنی و دەسەڵاتی حوكمڕان نییەتیان ەەبێ، دەتوانن كاری زیاتر بۆ پاراستنی بەهاكانی خێزانی بكەن. چاكسازی كۆمەڵگە بەگشتی لە بەرچاو بگرن و یاسایەكیشی بۆ دابڕێژن. بۆ ئەوەش پێویستە پلانی جێبەجێكردنیان پێشتر بۆ دانابێت، تا بتوانن لەناو كۆمەڵگە جێبەجێی بكەن. ئاشكرایە لە پەرلەمانی كوردستان كۆمەڵێ یاسا گۆڕاوە، بەڵام لەبەر ئەوەی زەمینەی بۆ نەڕەخساوە، یاساكان وەك خۆی جێبەجێ ناكرێن، بۆ نموونە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، كاتێك ژن و منداڵ پەنای بۆ دەبەن، بەپێچەوانەوە كێشەكانیان زیاتر دەبێت، واتە ئەو یاسایە نەیتوانیوە ئافرەت و منداڵی سكاڵاكەر بپارێزێت، لە كاتێكدا بۆ ئەوە دروست بووە منداڵ و ئافرەتان بە سەربەرزی و بە كەرامەتەوە لە دادگا بچنە دەرەوە و كێشەكەیان چارەسەر بكرێت، نەك بەپێچەوانەوە بكەونە سەر شەقامەكان».
شیلان بیبانی شرۆڤەكاری ئابووری و خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە كارگێڕی كار، سەرەتا باسی ئەوە دەكات، ئابووری (ئیكۆنۆمی) بە مانای ماڵداری دێت، واتە وشەكە مەبەستی ئەوە دەگەیەنێت كە ئابووری بە تەواوەتی كاریگەری لەسەر ئاستی ماڵ و خێزان دەبێت، گوتیشی: «ئەم قەیرانە ئابوورییە سەختەی ئێستای وڵات بە ەۆی نەمانی داهاتی خێزانی، یاخود كەمبوونەوەی داهاتی تاك وایكردووە بە تەواوەتی بژێوی ژیان بۆ ئەوپەڕی سەختی بڕوات، چونكە لە وڵاتی ئێمە زۆربەی خەڵك مووچەخورن و كێشەی ئابووریی وڵات و پێنەدانی مووچە وایكردووە تێكرای بازاڕ و پڕۆژەكان و بەتایبەت گوزەرانی ژیانی خێزان روو لە ئاڵۆزی و بارگرانی بكات».
بیبانی ئەوەشی خستەڕوو كە «لە عێراقدا 14% كەمبوونەوە لە داهاتی تاك ەەیە، ەەر كات رێژەی داهاتی تاك روو لە كەمبوون بكات، ئەوا ئەو وڵاتە بەرەو ەەژاری و بێكاری دەڕوات و كێشە خێزانییەكانیش زیاد دەكەن، گوتیشی: «دوو فاكتەر وڵات و تاك و خێزان تێكدەشكێنن، یەكەم جەنگ و ئەویتر ئابوورییە، بەداخەوە ئێستا كوردستان لەبەردەم ئەم دوو حاڵەتەیە، بیگومان خێزانیش قوربانی یەكەمن و ەەر لەم ساڵەدا رێژەی ەەژاری و بێكاریش زیادی كردووە، بە دڵنیاییەوە بڕبڕەی راگرتنی خێزان و ماڵ بریتییە لە ئابووری، ەەركات داهات نەما و ئابووری خێزان رووی لە كزی كرد، ئەوكات گەورەترین كێشە دروست دەبێـت لەناو خێزاندا و كاریگەری نەرێنی دەكاتە سەر دەروونی ەەر یەك لە تاكەكانی ئەو خێزانە، ئابووری تاكیش پابەندە بە ئابووری وڵاتەوە، ەەركات ئابووری وڵاتێك بڕوۆخیت، ئەوا راستەوخۆ ئابووری تاكیش روو لە داڕووخان دەكات، كە لەوانەیە لێكتێنەگەیشتن و ناتەبایی و زۆر كێشەی خیزانی دروست بێت لە ئەنجامی ئەو بارە ناەەموار.
سیروان رەسوڵ بەرپرسی ناوەندی لاوانی دیانا، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە بۆچی پێوەندی نێوان هاوسەران لە قەیراندایە و ئاماری جیابوونەوەكان بەرز بووەتەوە؟ دەڵێت: «پێش ەەموو شتێك پرۆسەی هاوسەرگیری پرۆسەیەكی پیرۆزە كە ەەردوو رەگەز لەسەر بنەمای رێز و سۆز و خۆشەویستی بڕیاری لەسەر دەدەن و مەرجە لەسەر ئەو بنەمایە خێزانێكی بەختەوەر پیكەوە بنێن و بە ەۆشیاری بڕیار لە سەر ئایندەی خێزانەكەیان بدەن.» سیروان فاكتەرەكانی سەرەەڵدانی كێشە لە نێوان هاوسەران بۆ ەۆكارگەلێك دەگەڕێنێتەوە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە بە مەزەندەی زۆربەی لێكۆڵەران ەۆكاری سەرەكیی كێشەی خێزانی بریتین لە جیاوازی ئاستی تەمەن، زۆر زەحمەتە دووكەس بتوانن بگونجێن كە جیاوازیەكی زۆر لە ئاستی تەمەنیان ەەیە، گوتیشی: «بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا و لە رۆژگاری ئەمرۆشدا ئەو دیاردەیە بەدی دەكرێت و كچێكی تەمەن بچووك بڕیاری هاوسەرگیری لەگەڵ كوڕێك، یاخود پیاوێك دەدات كە تەمەنێكی زۆر لەو گەورەتری ەەیە، ئەوەش رەنگە بەرژەوەندییەكی لە پاڵەوە بێت و پاڵنەرێك ەەبێت كە ئەو پرۆسەیە لەو شێوەیە بنیاد بنرێ، كە بێگومان ئەنجامی خراپی بەدواوە دەبێت و زۆر جار ناپاكیی هاوسەری لێدەكەوێتەوە و لە كۆتاییدا یان جیابوونەوەیە، یان لەوانەیە كۆتایی ەێنان بە ژیانی كەسێكی لێكەوێتەوە. ەەروەها ئاستی رۆشنبیری و ەۆشیاری یەكێك لە ەۆكار و بنەما ەەرە گرنگەكانی پێكەوەژیانە، ئەگەر ئەو ئاستە لێك نزیك نەبێت و نزمی و لێك تێنەگەیشتنی تێدا بێت، ئەوا مەحاڵە ئەو ژیانە سەربگرێت.» ئەو چالاكە مەدەنییە جەختی لەوە كردەوە كە ئەگەرچی ەیچ خێزانێك لە كێشە و گرفت بەدەر نین، بەڵام ئەگەر ەەردوولا ئاستی رۆشنبیرییان بەرز بێت، ئەوا بەسەر كێشەكاندا زاڵ دەبن و چارەسەری بۆ دەدۆزنەوە، ئەگەر بە پێچەوانە بێت، ئەوا كێشەكان لەگەڵ تێپەڕبوونی كات پەرەدەسێنێ و لە كۆتاییدا رەنگە بە لێكترازان و جیابوونەوە كۆتایی بێت.»
كۆمەڵناس رەحمان عەلی سەبارەت بە ەەمان پرس دەڵێت: «زۆرجار لە كۆمەڵگەی كوردیدا گرێبەستی هاوسەرگیری لە قۆناغێكی یەكجار زووی تەمەن ئەنجام دەدرێت، كە ەەردوولا شارەزاییەكی ئەوتۆیان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی پرۆسەكە نییە، گوتیشی: «تاكی ئێمە فێر نەبووە لە ئاست ئەركەكانیدا خۆی بە بەرپرسیار بزانێت، بەتایبەتی لە بواری هاوسەرێتی كە رەنگە لایەنە سێكسییەكە زیاتر زاڵ بێ بە سەریاندا و دوای ماوەیەكی كەم لە یەكتر تێر دەبن، ئەوكات كێشەكان دەردەكەون، لەگەڵ ەەموو ئەوانەشدا لە كۆمەڵگەی ئێمەدا خێزان نیمچە ەەڵوەشانەوەیەكی بە بەردا كراوە، چونكە تەكنەلۆژیا باڵی بەسەر خێزانەكاندا كێشاوە و خێزان ناتوانێ بە ئەركەكەی خۆی ەەڵبستێ و ئەوەی لەسەریەتی بە تەواوەتی ئەنجامی بدات، واتا هاوسەرەكان ئەوەندەی سەرقاڵی تەكنەلۆژیان، ئەوەندە ئاگاداری ژیانی هاوسەری خۆیان و منداڵیان نین و بە مەرج و بەڵێنەكانیان پابەند نابن، لەم نێوەندەدا ناپاكی هاوسەری سەرەەڵدەدات، لە كۆمەڵگەی ئێمەشدا بە ەۆی چەندین ەۆكارەوەوە پیاوان زیاتر ناپاكی لە ژنەكانیان دەكەن. ئاشكرایە بۆ ئەوە هاوسەرگیری دەكرێ تاوەكو بە یەكەوە ژیان ەەبێت بۆ ئەوەی كۆمەڵگە بەردەوامی ەەبێت، بەڵام بەداخەوە بەشێكی زۆری هاوسەران لە تەنگەژەیەكی گەورەی دەروونی، ئابووری و كۆمەڵایەتی ژیان بەسەر دەبەن».