زۆر جار باسی ئەوە دەكرێ كە ئافرەت بە هۆی نەریتە كۆمەڵایەتییەكان و جیاوازە رەگەزییەكان كەمتر دەتوانێت تەلیسمی بێدەنگی بشكێنێت و شەرم رێگەی نادات رەخنەی خۆی ئاراستەی دەوروبەری بكات. ئایا ترسی ئافرەت لە دەربڕینی راستییەكان و شەرمی لە شكاندنی بێدەنگی و دوورەپەرێزی لە رەخنەگری تەنانەت لە ساتەوەختەكانی پێشێلكردنی مافەكانیدا چ هۆكارێكی هەیە و چۆن دەتوانێت بە سەر ئەو گرفتەدا زاڵ بێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە

«كاتێك منداڵ بووم لەلایەن باوكمەوە جیاوازییەكی زۆر لە نێوان من و براكانم دەكرا، تەنانەت رێگەیان نەدەدا بە ئارەزووی خۆم یاری بكەم، هەمیشە دایكم بەوە دەیترساندم و دەیگوت: ئەگەر هەڵەیەك بكەی بابت دەتكوژێ، یان باسی ئەوەی دەكرد، لەبەر ئەوەی كچم نابێ لە شوێنی بەرز باز بدەم، لەبەر ئەوەی كچم نابێ لەگەڵ كوڕان یاری بكەم، كە گەورەش بووم تەنیا تا پۆلی شەشی سەرەتایی رێگەیاندا بخوێنم، منیش هەر بێدەنگ بووم و سەری رەزامەندیم دەلەقاند، دوای ئەوەی زەواجم كرد و بوومە خاوەنی دوو كوڕی جوان، ژیانم هیچی لە ژیانی ژێردەستەیی ماڵە بابم باشتر نەبوو، چەند جارێك تۆرام، بەڵام بێسوود بوو، كەسوكارم دەیانگوت ئەگەر هاوسەرەكەت بشتكوژێ، نابێ بیر لە تەڵاق بكەیتەوە». ئەوە قسەكانی ئامینە ساڵح بوو. ئەو راشكاوانە باسی ئەشكەنجە و ئازارەكانی هاوسەرەكەی دەكات و دەڵێت : «زۆرم قبووڵ كرد، چوار ساڵی تەواو بەرگەم گرت، چیدی تاقەتم نەما، ویستم خۆم لە كۆیلەیەتی رزگار بكەم، لە كاتێكدا ئافرەتێكی پێگەیشتووی 30 ساڵە بووم، بۆ یەكەمجار جورئەتم پەیدا كرد و لە رووی هاوسەر و باوك و برا و كۆمەڵگە وەستامەوە و گوتم: نا، دوای جیابوونەوەم چوومەوە بەر خوێندن، ئێستاش بەیانیان كار دەكەم و ئێوارانیش دەخوێنم، بەوەش نەك هیچم لە دەستنەدا، بەڵكو زۆر شتیشم بە دەستهێنا و توانیم مافە زەوتكراوەكانم وەربگرمەوە».
دەروونزان یوسف عوسمان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە لە رووی دەروونییەوە كاتێك باس لە پێوەرە كۆمەڵایەتییەكان دەكەین، دەبینین كەلتوور بە سەر رەگەزی نێر و مێدا دابەش بووە، هەر ئەو كەلتوورەش هەژمونی نێرسالاری بەسەر رەگەزی مێدا سەپاندووە، بۆیە ئافرەت لە رووی سایكۆلۆژییەوە زۆرجار ناتوانێ راستییەكان بدركێنێ، فاكتەرەكانیشی بۆ دوو هۆكار دەگەڕێنەوە. هۆكاری یەكەم: لەناو خێزان رێگەی پێنەدراوە قسەی دڵی خۆی بكات و راستییەكان بدركێنێ، ئەگەرچی بێدەنگییەكەی زیانیشی پێی گەیاندبێت، چونكە ئەو دەرفەتەی نەبووە ببێتە خاوەن گوتار و بڕیاری خۆی، لە رووی دەروونی كۆمەڵایەتییەوە كەسێك رێگر لەبەردەم قسەكردنیدا هەبێ، ئەوا ئەو كەسە بێجورئەت دەبێ، خاڵی هۆكاری دووەم ئەوەیە كە راستبێژی زیانی پێدەگەیەنێ و ناتوانێ بەرگری لە راستییەكانی خۆی بكات، بۆیە بێدەنگی هەڵدەبژێرێ.
لە لای خۆیەوە یهكێك لهو پارێزەر خانمانهی لهبواری چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت كاردهكات، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «مێینەی وڵاتی ئێمە لە ساتەوەختی لە دایكبوونیەوە تا مردن غەدری گەورەی لێدەكرێ»، گوتیشی: «لە پەروەردەكردنی كچ بە پێچەوانەی كوڕ، ترس دەكەنە سەرمەشقی و تەنانەت جەستە و جووڵانەوە و قسەكردن و هەڵسوكەوتكردن و پێكەنینیشی دەبێتە عەیبە، ئەو كچەش كاتێك كە گەورە دەبێت لە چوارچێوەیەكی داخراودا بیردەكاتەوە و گوزارشت لە بۆچوونەكانی دەكات، چونكە ئەو بڕیاردەر نییە، بەڵكو جێبەجێكەرە، كەسانی دەوروبەری وەكو مەڕ و ماڵات بە پێش خۆیانیان داوە، هەر ئەوەش وایكردووە كچان و ژنانی كورد تاوەكو ئێستاش نەیانتوانیوە وەكو پێویست بەرگری لە خۆیان بكەن، زۆربەی ئافرەتان بە هۆی نەریتی كۆمەڵگەوە ناتوانن موعانات و ئێش و ئازارەكانی خۆیان دەرببڕن، یان ئەو غەدرانە قبووڵ نەكەن كە لێیان دەكرێت.
ئەو یاساناسە چارەسەر لە وشیاركردنەوەی تاك لە دەستپێكی قۆناغەكانی پەروەردە و خوێندندا دەبینێت، هاوكات رایوایە «زۆربەی كچانی كۆمەڵگەی ئێمە هۆشیار نین، بۆیە 75%ی ئافرەتانی كۆمەڵگەی كوردی هیچ بڕیارێكیان بە دەست نییە و خاوەن داهاتی خۆیان نین، بۆیە ژێردەستی و بێدەنگی قبووڵ دەكەن، ئەگەر هۆشیار بن، رازە خنكێنراوەكانی ناخیان ناشارنەوە و بە بێ ترس لە لەدەستدانی كەسایەتی، ترس لە لەدەستدانی پلە و پایە، ترس لە لەدەستدانی وەزیفە ملكەچی هەموو فەرمانێك نابن و بە بەرامبەرەكەیان دەڵێن: نا،چونكە ماف نادرێ ماف دەسەندرێ».
كەژاڵ هۆرمزیار نوێنەری فەرمی مافی مرۆڤ بۆ كاروباری ئاوارە و كۆچبەرانی شاری هەولێر، چەند هۆكارێك بۆ ترسی ئافرەت لە دەربڕینی راستیەكان دەستنیشان دەكات كە گرنگترینیان بریتیتن لە: - بارودۆخی دواكەوتووی كۆمەڵگە، پەروەردەی خێزانی، لێكدانەوەی هەڵە بۆ دەقە ئایینییەكان، نەبوونی یاسایەكی دروست كە بەرگری لە یەكسانی مافەكانی ژن و پیاو بكات. هاوكات دەڵێت: «بێگومان ئافرەتیش وەكو پیاو هەموو خەسڵەتێكی مرۆڤبوونی تێدایە و لە هیچ روویەكەوە كەمتوانا نییە، بۆیە زۆر پێویستە ئافرەت نەترس و راستگۆ بێت لەگەڵ خۆی و دەوروبەری و هەمیشە بە بێ ترس سڵەمینەوە راستییەكان بخاتەڕوو.
ئەندازیار شیلان بیبانی خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە بەڕێوەبردن و كارگێڕی، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە رای خۆی دەردەبڕێت: «لە وڵاتی ئێمەدا بیردۆزێك لەلایەن كۆمەڵگەوە بۆ ئافرەت دانراوە بەوەی كە ئافرەت بە بێدەنگییەكەیەوە جوانتر دەبێت، بەڵام زۆر بە راشكاوییەوە دەبێت بپرسین، ئەی ئەگەر هەر بێدەنگ بێت، مافە زەوتكراوەكانی كێ دەنگی بۆ بەرزدەكاتەوە؟ دەنگی هەق بۆ دەبێت بۆ ئافرەتی ئێمە جێی شەرمەزاری بێت؟ بۆ دەبێت بەرامبەر بە بڕیار و كاری راست و راستگۆیی و تەنانەت رەخنەی دروست و بونیادنەریش ناوناتۆرەی ناشیرین بە ئافرەتەوە بلكێندرێت؟ زۆر بەداخەوە ئەگەر ئافرەتێك داوای مافی خۆی بكات و لەسەر داواكارییەكانی خۆی سوور بێت، ئەگەر زۆر سادەش بێت، ئەوا ناوناتۆرەی ناشیرین و ناپەسەندی لێدەدەن، ئەگەر ئافرەتێك داوای مافە سادەكانی خۆی بكات ئەوا كۆمەڵگە و خێزانەكەشی دژی دەوەستن و زۆر بە تەنزەوە پێی دەڵێن ئەو ئافرەتە زمان درێژە. تەنانەت جاری وا هەبووە زیاتر كار و قورسایی كەوتۆتە سەرشانی ئافرەت، با تێڕوانین و رەخنەكان لەسەر ئەساسی ئەوە بكرێت كە ئەو دەنگە دەنگی كارێكی راست و هەقە، یاخۆد ناڕاست و هەڵەیە، نەك لەسەر ئەساسی ئەوەی ئەو دەنگە هی پیاوە، یان هی ئافرەت.
دەروونناس یوسف عوسمان سەبارەت بە رێكاری چارەسەری ئەو گرفتەی ئافرەتان دەڵێت: «تاكە چارەسەر بۆ ئەو گرفتە گرنگیدانە بە پەروەردەی نەوەی داهاتوو، كە بە دوو ستوونی هاوشێوە كاری لەسەر بكرێ، لە ناو خێزانەكان دەست پێبكات لە وێوەش بۆ پرۆسەی پەروەردە و خوێندن بۆ ئەوەی كچانیش بتوانن بوێرانە قسە بكەن و گوزارشت لە بیر و بۆچوونەكانی خۆیان بكەن و بە جورئەتەوە وەڵامی هەموو پرسیارێك بدەنەوە، لە هەمان كاتیشدا رەخنەكانیان مایەی قبووڵكردن بێت، ئەوكات نەوەیەكی تەندروست و چاونەترس دروست دەبێ، پێچەوانەی كچان و ژنانی ئەمڕۆ كە گومان لە هەموو شتێك دەكەن و بە گومانەوە لە دەوروبەر دەڕوانن. بەڵام بۆ ئەو ئافرەتانەی كە بەهۆی نەریتی كۆمەڵگە بێدەنگییان بە ناچاری كردۆتە بەرنامەی ژیانیان، باجێكی قورسی ئەو بێدەنگییەیان دەدەن، بۆیەو پاڵپشتی یاسایی چارەسەر و گەرەنتی و خولقێنەری ژیانێكی شەرافمەتمەندانەی ئافرەتانی چەوساوە و مافخوراوە، جگە لەوەش ئەركی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و پارێزەرانی مافی ئافرەتە كە بتوانن بێدەنگی ئەو ئافرەتانە بشكێنن.