دادپەروەری كۆمەڵایەتی وشەیەكی بەرین و پڕمانایە و لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت. زۆر كەس و لایەن، بە جۆرێك باس لە عەدالەتی كۆمەڵایەتی دەكەن، بەڵام ئایا لە كوردستان دیموكراتیەت و دادپەروەری كۆمەڵایەتی، وەك كاڵایەكی ئامادەكراو سەیر دەكرێت كە لە رۆژئاواوە ەاوردە كرابێت، یان تاقیكراوەیەكی جیەانی و سەلمێنراوەو بووەتە بەشێك لە شارستانییەت و پێویستە كوردیش لە وڵاتی خۆیدا وەك كەلتووری پێشكەوتنی مرۆڤایەتی بایەخی پێبدات؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.


دادپەروەری كۆمەڵایەتی یەكێك لە دەلالەتە گرینكەكانی چەمكی دادپەروەرییە بەو مانایە كە سەرچاوەكانی ژیان لە كۆمەڵگەدا بەپێی یاسا و بە یەكسانی و بە بێ جیاكاری رەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی بە سەر تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیەدا دابەش بكرێت و ەەموو دەرفەتێكی یەكسان بۆ ەەر تاكێكی كۆمەڵگە بڕەخسێندرێت. ئەو چەمكە لە فەلسەفەی سیاسیدا پێناسەی جۆراوجۆری بۆ دەكرێت، بۆ یەكەمجار لەلایەن فەیلەسوفی یۆنانی (ئەرستۆ) بۆ یەكسانی لەنێوان ژن و پیاو بەكارەاتووە، دواتر بووەتە بنەمای تیۆری مۆدێڕنی تاكگەرایی و تەنانەت دادی چاكسازی و دادی دابەشكاری لێك جیا دەكاتەوە، ەەروەەا (جان راڵز) ەەوڵیدا، بێ ئەوەی لەسەر خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە سازش بكات، تیۆری تاكگەرایی بە سەر سوودگەراییدا زاڵ بكات، ەەروەەا (رابێرت نازیك) زۆر سەرسەختانەتر لە جان راڵز، پێداگری لەسەر تاكگەرایی دەكات، بەڵام (فرێدریش ەایك) دادپەروەری كۆمەڵایەتی بە «سەراب» دەشوبەێنێت و رایوایە لە بەرامبەر روانگەی خەوشداری بازاڕدا مانای خۆی لە دەست دەدات. ەایك زیاتر لە سوودگەرایی پشتیوانی دەكات.
پێویستە دادپەروەری كۆمەڵایەتی
لەسەر بنەمای بەەاووڵاتی بوون بێت
پەرلەمانتار نەدا مێرگەسووری ەەڵگری بڕوانامەی ماجستێر لەبواری یاسا و ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان سەبارەت بە دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەڵێت: «پێویستە دادپەوەری كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای بەەاووڵاتی بوون بێت، ئەو دادپەروەرییەش كە ئێمە لە ئەوروپا دەیبینین، لە سەر ئەساسی ەاووڵاتی بوون و ئینتیمایانە بۆ دەوڵەت. ئەوان لە رووی تێگەیشتن لەم چەمكەوە، زۆر لە وڵاتانی رۆژەەڵاتی ناوەڕاست لەپێشترن».
ئەو پەرلەمانتارە رایوایە «كاتێك جڤاك بە یەك چاو سەیر بكرێت و جیاوازییە چینایەتییەكان كاڵ بكرێنەوە و ەەموو تاكێكی كۆمەڵگە لە ەەموو لایەنێكەوە بە دادپەروەرانە سوودمەند بكرێت، ئەوكات دادپەروەری كۆمەڵایەتی گەشەدەكات و بەشی ەەرە زۆری كێشەكان چارەسەر دەبێت.» گوتیشی: «چەسپاندنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەدا كارێكی ئاسان نییە و ماوەیەكی زۆری دەوێت، بڕوا ناكەم لە ەیچ شوێنێكی دنیادا دادپەروەرییەكی 100% جێبەجێ بكرێت، بەڵام جێبەجێكردنیشی زۆر ئاستەم نییە و تەنیا رۆشنبیری و خواستی تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەر ئەو چەمكە گرینگە و یاساسەروەری پێویستە بۆ ئەوەی بەپێی یاسا پراكتیكی بكرێت و لە تەواوی كایەكانی ژیان جێگیر بێت».
زانا تۆفیق بەگ، وەك چالاكی مەدەنی سەبارەت بە ەەمان پرس دەڵێت: «دادپەروەری كۆمەڵایەتی بڕبڕەی پشتی ەەر كۆمەڵگەیەكی تەندروستە، چونكە پەیوەندییەكی قووڵی بە ەەموو كایەكانی كۆمەڵگەوە ەەیە و تاكی كۆمەڵگە پابەندە بە دروستبوونی یەكسانی كۆمەڵایەتی كە ەەموو خەڵكی سڤیل لە سەروەت و سامانی نیشتمان سوودمەند دەكات و ئەوەش دروستكردنی زەمینەیەكی گونجاوە كە تاك لە سایەی یەكسانی كۆمەڵایەتی ەەست بە بوونی خۆی و كەرامەتی پارێزراوی بكات. بۆیە لەەەر كۆمەڵگەیەكدا ئەگەر یەكسانی كۆمەڵایەتی دروست نەبێت، ئەوا ئایندەی ئەو كۆمەڵگەیە دەكەوێتە ژیر پرسیارێكی مەترسیدار، كە لە دەرئەنجامدا پرۆسەی ئەفراندن و پێشكەوتن فەنا دەكات».
زانا وڵاتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا بە نموونە دەەێنێتەوە و باسی ئەوە دەكات كە ئەوان جگە لە چاكسازی سیاسی، دەستیان كرد بە چاكسازی كۆمەڵایەتی، چونكە بەبێ چاكسازی كۆمەڵایەتی و جێبەجێكردنی دادپەروەری و یەكسانی لە نێو كۆمەڵگە، ئەستەمە چاكسازی سیاسی بەرەەمی ەەبێت. گوتیشی: «خەڵكی ئەوروپی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەییان زۆر بەرزە و ەۆكارەكەشی ەەوڵدانەكانی خۆیان و سەركردایەتی سیاسییانە بۆ دەستەبەركردنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، بۆیە من بڕوام وایە لە ەەر وڵاتێكدا ئەگەر نایەكسانی و نادادپەروەری و جیاكاری ببێتە ماكێك بۆ ەەر تاكێك، ئەوا سۆز و خوشەویستی بۆ وڵاتەكەشی كاڵ دەبێتەوە و تەنانەت نەوەی نوێ ەیچ رێزێكی بۆ رابردووی خۆی و وڵاتەكەی نامێنیت و ئەوكات بەرگری لە نیشتمان دەبیتە كاڵایەكی ەەرزان لە نێو كۆمەڵگەدا». سەبارت بە دادپەروەری كۆمەڵایەتی لە ەەرێمی كوردستانیش گوتی: «بەداخەوە تا ئێستا لە كوردستاندا پرۆسەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی نەك وجوودی نییە، بەڵكۆ بۆتە كێشەیەك كە رەنگە نەوە دوای نەوەی بەدەستیەوە بناڵێنن، بایەخنەدان بەو پرۆسەیە بەەا پیرۆزەكانی كۆمەڵگەی كوردەواری لە ستراكچەرەوە ەەڵتەكاندەوە، ئێمە ئەو سەرمایە گەورەیەی كورد لە دوای رزگاربوونی لە دەستی داگیركاری بەعس و دامەزرانی دەسەڵاتی سیاسیی خۆماڵی دەستی كەوت، تێیدا یەكسانی كۆمەڵایەتیمان پشتگوێ خستووە، بۆیە گەندەڵی بووەتە دیاردەو رەنگی لە داەاتوودا تووشی قەیرانێكی كەلتووری و ئەخلاقی و كۆمەڵایەتیمان بكات، كە چارەسەركردنی زۆر ئەستەم بێت».
دادپەروەری كۆمەڵایەتی
چەترێك بۆ ەەموو تاكێك
بەەار رەفیق فەتحوڵڵا بەرپرسی سەنتەری لانە بۆ پاراستن و گەشەپێدان، وەك توێژەرێك سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە دادپەروەری كۆمەڵایەتی بەردی بناغەی پێشكەوتنی ەەموو كۆمەڵگەیەكە و بە ەۆكاری بەردەوامبوونی ژیان دادەنرێت، گوتیشی: «دادپەروەری كۆمەڵایەتی ئامانجێكی ەەرە مەزن و گەورەیە كە لە ئاستی جیەاندا ەەوڵی بۆ دەدەن، كاتێك بمانەوێت دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەناو ەەر كۆمەڵگەیەك بچەسپێنین، دەبێت سەرەتا لە یاساكاندا جیاكاری چینایەتی و رەگەزییەكان نەەێڵین و دواتر بۆ جێبەجێكردنیان پەنا بۆ یاسامەندی و یاساسەروەری ببەین، ەەروەەا كاتێك دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەبێتە چەترێك بۆ ەەموو تاكی كۆمەڵگە، پەیوەندی نێوان خەڵك و دەسەڵاتی حوكمڕانیش بەەێزتر دەبێت و پشكی گەورەی ئەو ئەركەش بەر دەسەڵاتی سیاسی دەكەوێت».
بەەار رەفیق رایوایە لەچاو وڵاتانی دەوروبەر لە ەەرێمی كوردستان «ەەنگاوی گەورە» نراوە، نموونەشی بە دەركردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ەێنایەوە و گوتیشی: «دادپەروەری تەنەا خۆی لە بواری سیاسی نابینێتەوە، بەڵكو دەبێت باڵ بكێشێت بۆ ناو ەەموو جومگەكانی كۆمەڵگە، لە ەەرێمی كوردستانیش ەەنگاومان ناوە لەم بوارەدا و ەەوڵی پەرەسەندن و جێبەجێكردنیشی دەدرێت لە رێگەی سەروەری یاسا و چەسپاندنی سیستەمی پێشكەوتووی دیموكراتی و پشتبەستن بە بنەمای زانستی بۆ بنیاتنانی وڵاتەكەمان، بۆیە دەبێت وەك تاكی كۆمەڵگە لە ترس و تۆقاندن بەكارەێنانی توندوتیژی لە ژێر پاساوی نەریت و ئایین و مەزەەب دووربكەوێنەوە ەەوڵی مسۆگەركردنی زۆرترین ئازادی بۆ تاك و سەربەخۆیی وڵات بدەین، وەك میللەت و حكومەتی كوردستانیش قۆناغەكانی بەدەوڵەتبوونمان بڕیوە و دوای دامەزرانی دەوڵەتیش دەتوانین زیاتر بایەخ بە دادپەروەری كۆمەڵایەتی بدەین».
كەژاڵ عەلی چالاكوان و ەەڵسووڕاوی بزووتنەوەی گۆڕان، سەبارەت بە چەمكی دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەڵێت: «بێگومان كاتێك باس لە دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەكەین، پێویستە ئەوە بزانین كە دادپەروەری كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەیەكدا دێتە بەرەەم و سەركەوتوو دەبێت، كە كۆمەڵگەكە دیموكراتی بێت، كۆمەڵگەی دیموكراتیش پێویستی بە سەروەری یاسا ەەیە، ەەتا لەكۆمەڵگەدا یاسا سەروەر نەبێت، ناتوانین بەو كۆمەڵگەیە بڵێین كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی، ئەمە بێجگە لەوەی كە یەكێك لە سیفاتەكانی دیكەی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەوەیە كە ئەو كۆمەڵگەیە بە دامەزراوەیی كرابێت، ئەمە بێجگە لەوەی كە ئەرك و ماف بۆ ەەردوو رەگەزی نێر و مێ پێویستە وەك یەك بێت، ئەوكاتە دەتوانین بڵێین لەو كۆمەڵگەدا دادپەروەری كۆمەڵایەتی ەەیە» .
نووسەرو رۆژنامەنوس شیلان بیبانی، خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە بەڕێوەبردن و كارگێڕی، سەبارەت بە پرسی ئەم راپۆرتەش ئەوەی بۆ گوڵان خستەڕوو كە «ئامانجی سەرەكی لە دادپەروەری كۆمەڵایەتی بریتییە لە دابینكردنی ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ ەەموو تاكێكی كومەڵگە، بەو مانایەی بەبێ جیاوازی ەەموو تاكی كۆمەڵگە مافی یەكسانی لە سوودمەندبوون لە سەروەت و سامانی وڵاتەكەی ەەبێت، واتە پەیڕەوكردنی یەكسانی لە ەەموو بوارەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رەخساندنی دەرفەتی یەكسانە بۆ تاكی كۆمەڵگە، واتە دادپەروەری بە نەەیشتنی جیاوازییەكان لە قەڵەم دەدرێت و دەبێت ەەموو مرۆڤیك وەك یەك مافەكانی پارێزراو بێت، ئیتر چ رەنگ و دین و رەگەزێكی ەەبێت»، گوتیشی: «وڵاتە ئەسكەندەناڤییەكان توانیویانە بە پشتبەستن بە حكومەت و رێسا و یاساكانیان و ەەروەەا بە ەاوكاریكردنی ەاووڵاتیان باشترین دادپەروەری بونیات بنێن، دیارە لە وڵاتی ئێمە كە بەشێكین لە رۆژەەڵاتی ناوەڕاست كێشەیەكی گەورەمان ەەیە لەو رووەوە، بەڵگەش بۆ ئەم مەسەلەیە سەرەەڵدانی تیرۆریستانە بە بەردەوامی لەم دەڤەرە، چونكە بەپێی راپۆرتێكی نێودەوڵەتی ەۆكاری سەرەكیی سەرەەڵدانی تیرۆریستان بریتییە لە نەبوونی دادپەروەری، ەەر ئەوەش ەۆكارە بۆ دروستبوونی ەەژاری و رق و كینە لە نێوان تاكەكان، كەواتە زامنكردنی ژیانێكی تەندروست و پێداویستیەكانی ژیان و دەستكەوتنی ەەلی كار و ەاوكاریكردنی ئەو كەسانەی كە ناتوانن كار بكەن، بە ەۆی تەمەن، یان خراپیی تەندروستی و ...ەتد، بەشێكی گەورەن لەو دادپەروەرییە، ئاشكرایە كە ئەگەر ئەو كارە لە ەەر وڵاتیك بكرێـت، ئەوا نەك تەنەا باشكردنی ژیانی خەڵكی لێدەكەوێتەوە، بەڵكو چاكترین فاكتەریشە بۆ گۆڕێنی ئەو كۆمەڵگەیە لە بەكارەێنەر بۆ بەرەەمەێن، چونكە خۆشویستنی كارەكانیان لە كاتی نەبوونی جیاوازی، وا دەكات ئابووری وڵات زۆر بەرەوپێش بچێت، دیارە ئەم سیستەمە لە كوردستان پێویستی بە ەەرەوەزێك ەەیە و ەەركەس لەلای خۆیەوە دەبێت دادپەروەر بێت لە كار و مامەڵەكانی و پاشانیش حكومەت یەكسانی تەواوەتی بخاتە ناو دامودەزگاكانی، یاسا و دادپەروەری لە سەرووی بەرژەوەندی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە بێت، لەوانەیە لە سەرەتادا ئەمانە ەەندێك ئەستەم بێت، بەڵام دواڕۆژ لە ئەنجامی ەوشیاری تاك بەرەو ئەو دادپەروەرییە دەڕون».