ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت لە بەڕێوەچوونی هەڵمەتەكە پەیامێكە بۆ ئەوەی هەموو دامودەزگاكانی حكومەت بۆ نەهێشتنی جیاكاری و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتانی كوردستان لە كاردا بن

ئەمساڵ كۆی چالاكییەكانمان لەسەر ئافرەتانی قوربانیی جەنگ چڕ كردۆتەوە، بەتایبەت ئافرەتانی رفێندراو كە گەورەترین توندوتیژییان بەرامبەر كراوە

كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە (134/54) لە17ـی كانوونی یەكەمی ساڵی 1999 رۆژی 25ی تشرینی دووەم (نۆڤەمبەر)ـی وەك رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان راگەیاند.
چەند ساڵێكیشە لە هەرێمی كوردستان و لەگەڵ هاتنەوەی ئەو رۆژەدا، هەڵمەتێكی نیشتمانی بۆ ماوەی دوو هەفتە بەمەبەستی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان بەڕێوەدەچێت، ئەمساڵیش سەرباری قەیرانی دارایی و جەنگی دژەتیرۆر، ئەو هەڵمەتە بە چاودێری رێزدار نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان بەردەوام بوو.
ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ئەوەیان سەلماندووە كە رێژەی تۆماركردنی سكاڵا زیادی كردووەو ئەو رووداوە كۆمەڵایەتییانەش كە دەرهاوێشتەی توندوتیژین لە كەمبوونەوەدان، زۆربەی بەشداربووانی ئەم راپۆرتەش جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەو جۆرە هەڵمەتانە لە بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیاری تاكدا رۆڵی كاریگەریان هەیەو لە بارەی رێكارەكانی چارەسەر و بنبڕكردن، یان كەمكردنەوەی توندوتیژییەكانیش را و سەرنجی خۆیان بۆ گوڵان دەخەنەڕوو.
گوڵان - كۆمەڵایەتی

سەرۆكی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی كوردستان (د. ڤاڵا فەرید)، لە ئاخافتنێكی تایبەتدا بۆ گۆڤاری گوڵان سەبارەت بە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان گوتی: «بەرز ڕاگرتنی ساڵانەی ئەو یادەو پەنجە خستنە سەر ئازارەكانی ئافرەت بە كارێكی ئیجابی دەزانم و یادكردنەوەشی بە پێویست دەزانم، چونكە توێژێكی گرنگی كۆمەڵگە كە ئافرەتە بە بەردەوامی دەچەوسێندرێتەوە، لە كاتێكدا پێمانوایە كە ئافرەت و پیاو لە مافدا یەكسانن، هەر وەك یاسا نێودەوڵەتییەكان و بۆردەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوە كردووە كە بایەخێكی ئیجابی بدرێت بە ئافرەت بۆ ئەوەی بتوانێت لە لایەك ئەو چەوسانەوەیەی كە لە بەرامبەری دەكرێت، رەتی بكاتەوە، لەلایەكی دیكەوە وەكو هەر تاكێكی كۆمەڵگە دەستەبەری مافەكانی خۆی بكات، ئەگەر پێداچوونەوەیەك بۆ بۆردەكانی مافی مرۆڤ بكەین، دەبینین چەند رێككەوتننامەیەكمان هەیە كە بە شێوەیەكی گشتی بەبێ جیاوازی رەگەزیی باس لە مافەكانی مرۆڤ دەكات، هەروەها لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی چەند رێككەوتننامەیەك لەسەر ئافرەت دەبینین وەكو نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئافرەت وەكو پیاو مافی هەیە، بەڵام پێویستی بە جۆرێك لە دەرخستنی ئیجابی هەیە، مەبەست لەو بەدەرخستنەش ئەوەیە تایبەتمەندییەك بدرێت بە رەگەزێك كە پێویستی بەو تایبەتمەندییە هەیە، تاوەكو بتوانێ بە رەگەزەكەی دی بگاتەوە و مافەكانی خۆی وەكو ئەو پیادە بكات، ئەگەر هەر سستییەكیش لەو هەنگاوانەدا هەبێت، ئەوا پەیوەستە بە داب و عورفی كۆمەڵگە و نەریتەكان و كاتێكی زۆریان پێویستە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری بەسەردا بێت».
تاڤگە عومەر رەشید بەڕێوەبەری گشتی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گوڵان هێمای بۆ ئەوە كرد كە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ساڵانە وەكو نەریتێك لە زۆربەی وڵاتانی جیهان پیادە دەكرێ و هەرێمی كوردستانیش لەو هەنگاوە نێودەوڵەتییە بەدەر نییە، گوتیشی: «ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت لە بەڕێوەچوونی هەڵمەتەكە پەیامێكە بۆ ئەوەی هەموو دامودەزگاكانی حكومەت لەسەر نەهێشتنی جیاكاری و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی كە لە دژی ئافرەتانی كوردستان ئەنجام دەدرێت، كاربكەن، تەرخانكردنی ئەو 16 رۆژە بۆ خۆی رێكارێكی ئەرێنییە و ئەگەر ئەو گۆڕانكارییانەش نیشان بدەین كە لە یاساكانی هەرێمی كوردستاندا كراوە، جگە لەوەی كۆمەڵێك یاسای باشمان هەیە، بەڵام جێبەجێكردنی یاساكان كە دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە، ئەگەر بە باشی جێبەجێ نەكرێت، ئەوا هیچ لە بارودۆخەكە ناگۆڕێت، لەلایەكی دیكەوە پێویستە بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسانە ئافرەتان جگە لە ناوەندە ئەكادیمی و مەعریفییەكان بەشدارییان لە هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەریشدا هەبێت، گرنگتریش لەوە ئەوەیە كە ئێمە تەنها بەشدارییەكانی ئافرەتان بە ژمارە دیاری نەكەین، بەڵكو بوونی ژمارەیەكی ئافرەتی باش لە دەسەڵاتی بڕیارداندا رەنگدانەوەیەكی زۆر باشی دەبێت، دەكرێ لە هەوڵی ئەوەدا بین لەسەر بنەمای چۆنیەتی و جۆرایەتی ئافرەتان لە ناوەندە هەستیارەكاندا دەستنیشان بكرێن، نەك وەكو خێر پێكردن پۆست بە ئافرەت بدرێت، واتا ئافرەتانی بەتوانا و خاوەن ئەزموون ئەو ئەركەیان پێ بسپێردرێت، نەك تەنیا شارستانیەت لەسەر شانی ئافرەت نیشان بدرێ».
لەلای خۆیەوە كۆسار كەریم ئەندامی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، ئاماژەی بەوە كرد كە هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان ساڵانە شانبەشانی زۆربەی وڵاتانی دنیا ئەنجام دەدرێت، كە لە 25 ی نۆڤەمبەر دەست پێدەكات و لە 10ی مانگی 12 كۆتایی دێت كە رۆژی جیهانی جاڕنامەی مافی مرۆڤە، گوتیشی: «گەرچی تەنیا 16 رۆژ بەس نییە بۆ كارەكانمان، بەڵام ئەو یادە بۆ ئەوەیە كە ئێمە بە بیر تاكەكانی كۆمەڵگەی بێنینەوە كە توندتیژی لە وڵاتەكەماندا هەر ماوە، ئەو یادكردنەوەیە بۆ هەژاندن و راچڵەكاندنی كۆمەڵگەیە، بۆیە پێویستە هەموو لایەك هەر یەك لەلای خۆیەوە هەوڵ بۆ كەمكردنەوەو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بدەن، كەواتە هەموومان بەرامبەر بە نەهێشتنی توندوتیژی و بەرقەراركردنی ئاسایشی نەتەوەیی و خۆشگوزەرانیی كۆمەڵگە بەرپرسیارین، وەكو ئەنجومەنیش لە دەستپێكی هەڵمەتەكەدا بە ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت و ئاژانسەكانی یوئێن مەراسیمێكمان ساز كرد، جگە لە خوێندنەوەی وتاری ئامادەبووان كورتە فیلمێك لەسەر رەوشی ئافرەتان بەگشتی و ئافرەتانی شنگال بەتایبەتی نمایش كرا، جگە لەوەی ئەمساڵ كۆی چالاكییەكانمان لەسەر ئافرەتانی قوربانی جەنگ چڕ كردۆتەوە، بەتایبەتی ئافرەتانی رفێندراو كە گەورەترین توندوتیژییان بەرامبەر كراوە، هەروەها چوار وۆرك شۆپمان هەیە و هەر كامێكیان لەگەڵ وەزارەتێكی پەیوەندیدار بە رەوشی ئاوارەكان ئەنجام دەدەین، كە بریتین لە وەزارەتەكانی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، تەندروستی، پەروەردە و ناوخۆ، لە كۆتا رۆژی هەڵمەتەكەش كە دەكاتە 10ی 12 هەموو ئەو كارانە دەخەینە بەردەستی لایەنە بەرپرسەكان، لەوانە خودی حكومەت و رێكخراوەكان و ئاژانسەكانی یوئێن، چونكە بەرنامەكانمان لە ئەمساڵدا زیاتر پەیوەستە بە ئافرەتانی قوربانی جەنگ».
تاڤگە عومەر نیگەرانی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە لە هەرێمی كوردستان رێژەی (30%)ی كۆتا تەنیا لە پەرلەمان جێبەجێ كراوە و لەناو دەسەڵاتەكانی دیكەدا بوونی نییە، بۆ نموونە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن و لەناو ئەنجومەنی وەزیران تەنیا یەك ئافرەت بەدی دەكرێ، ئەوەشی بە كەلێنێك لە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە ناوبرد كە پەرلەمانی كوردستان شەرعییەت بە بەشداری ئافرەت لەناو دەسەڵات دەدات، گوتیشی: «تائێستا سەرۆكی زانكۆكان و راگری كۆلیژەكانمان ئافرەتی تێدا نییە، بەڵام لە پەیامەكەی سەرۆكی حكومەتدا ئاماژە بەوە كرا كە رێژەی ئافرەت لەناو دەسەڵاتی جێبەجێكردنیشدا بەرز بكرێتەوە، ئەوەش هەنگاوێكی زۆر پیرۆزە، بەڵام دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی تا چەند پیادە دەكرێت، چونكە كۆمەڵێك ئاستەنگ لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەو پەیامانەدا هەن، هەروەها ئەگەرچی یاساكانیش لە كەموكورتی بەدەر نین، بەڵام لەجێبەجێكردنیدا خاڵی لاوازمان هەیە، لەلایەكی دیكەوە داواكاری گشتی ئەو ئەركەی كە هەیەتی بە تەواوی جێبەجێی ناكات، بۆیە پێویستی بە ئەكتیڤكردن هەیە، بۆ ئەوەی زیاتر بە شوێن كێشەكانی ئافرەت بگەڕێت و تاوانباران بگەیەنێتە دادگا و یاسا سەروەر بێت، ئێمە ساڵانە ئەو پەیامانە دووبارە دەكەینەوەو كۆمەڵێك چالاكی و كاری باش ئەنجام دەدرێت، بەڵام پێویستە ئەو كارانە دابەشی سەر هەموو رۆژەكانی ساڵی بكەین، واتا حكومەت بە ئاڕاستەیەك، رێكخراوەكان بە ئاڕاستەیەكی دی، پیاوانی ئایینی بە ئاڕاستەیەك، راگەیاندنیش بە ئاڕاستەی خۆی، بۆ نەهێشتنی پەرتەوازەیی لەسەر كاركردن لە پێناو بەدیهێنانی مافەكانی ئافرەتان، كەواتە ئەو پەرتەوازەییە وایكردووە كارە گرنگەكان شوێنی خۆیان نەگرن، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا راگەیاندنی كوردی نەیتوانیوە رۆڵێكی كارای هەبێت لەسەر كەمكردنەوەی توندوتیژی، بەپێچەوانەوە بە نیشاندانی كارە نەرێنییەكانی توندوتیژی بێئەوەی دیراسە بكرێ، لە دەرەنجامدا رێژەی توندوتیژی بەرەو سەرەوە بردووە، گرنگە راگەیاندن بەو ئاراستەیەدا بڕوات كە تەنیا كێشەكان نەخاتەڕوو، بەڵكو رێگەچارەشی بۆ بدۆزێتەوە».
پەرلەمانتار د. ڤاڵا فەرید بە گەشبینییەوە باسی ئەوە دەكات كە ئافرەت پێگەی خۆی لە كۆمەڵگەی كوردیدا دەستەبەر كردووەو هێمای بۆ ئەوەش كرد كە پەرلەمان و حكومەت لەو بوارەدا هەنگاوی ئەرێنییان ناوە، لەگەڵ ئەوانەشدا بە پێویستی زانی ئافرەتان بە هەموو ئەرك و مافەكانی خۆیان ئاشنا بن، بۆ ئەوەی لایەنی بەرامبەر نەتوانێ مافەكانیان زەوت بكات، گوتیشی: «ئەگەر ئافرەت بە ئەرك و مافەكانی خۆی ئاشنا بێت و بەها بە خوێندن و پێگەیاندنی خۆی لە بواری كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و تەنانەت سیاسیش بدات، ئەوكات كەس ناتوانێ مافەكانی لێ زەوت بكات».
بەڵام راگەیاندنكار مەریوان نەقشبەندی، رای وایە «تەرخانكردنی چەند رۆژێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان كارێكی ستراتیژی نییە»، وتیشی: «پێویستە پلانی حكوومی و رێكخراوەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ستراتیژی و درێژخایەن بێت و لە هۆڵەكانی كۆبوونەوە بچێتە دەرەوە بۆ كوچەو كۆڵانەكان بۆ خێوەتگەكان، بۆ گوندو شوێنە دوورە دەستەكان، هەروەها دەكرێت ئەو 16رۆژە بۆ ئەوە دیاری بكرێت كە خەڵكی پسپۆڕ بۆ بنەبڕكردنی توندوتیژی دژی ئافرەت و توندوتیژی خێزانیی بەشێوەیەكی گشتی پلانی ستراتیژی دابڕێژن، بەڵام هەست دەكەم، ئەم پرسە هێشتا رێچكەی خۆی وەرنەگرتووە، چونكە كاراكتەرەكانی جێبەجێكردنی بڕیار و یاساكان و هەوڵی رێكخراوەكانیش هێشتا لەئاستی چاوەڕوانكراودا نییە، ئەوەندەی من تێبینی دەكەم رێكخراوەكانی ژنان و ئافرەتانیش وابەستەی كاری رێكخراوەیی و جەماوەری نین، بەڵكو گرنگی بە چالاكییە حزبییەكان دەدەن، ئەمە جگە لەوەی بەشێكی زۆر لە لایەنە پەیوەندیدارەكان لەسەر ئەم پرسە ئامادەیی نییە، ئەگەر ئامادە و بانگهێشتیش كرابێ، ئەوا زیاتر وەك گوێگر دەبێت، نەك وەك خاوەن پێشنیار كە رێكارگەلی چارەسەری هەبێت، واتە زۆربەی ئەو ئافرەت و پیاوانەی بەشداری ئەم چالاكییانە دەكەن لەسەر بنەمای وەزیفەی حكوومی بانگ دەكرێن، نەك لەسەر بناغەی چالاكی و كارامەیی و تێڕوانینی دروستیان لەسەر پرسەكە».
كۆسار كەریم، هێما بۆ ئەوە دەكات كە ئامارەكانی توندوتیژی ئەمساڵ بە بەراورد لەگەڵ ساڵی رابردوو كەمی كردووە و گوتیشی: «ئەوە نیشانەی ئەوەیە كە تاكی كۆمەڵگە زیاتر هۆشیار بۆتەوەو كارەكانی حكومەت و رێكخراوە مەدەنییەكانیش تا رادەیەك كاریگەری خۆی هەبووە.
ئەوەی جێی دڵخۆشی چالاكوانانی مەدەنییە ئەوەیە كە بەپێی ئامارەكان رووداوە كۆمەڵایەتییەكان كە دەرهاوێشتەی توندوتیژین لە كەمبوونەوەدا بووەو لەبەرامبەردا رێژەی سكاڵا تۆماركردن زیادی كردووە، ئەوەش بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان پشتڕاستی دەكاتەوەو ئاشكرای دەكات كە «لە 10 مانگی یەكەمی ئەمساڵ 2169 سكاڵا لە رێگەی بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی و نووسینگەكانی سەر بەم بەڕێوەبەرایەتییە تۆمار كراون، كە 949 كێشە لەم كێشانە چارەسەر كراوە و كەیسەكانیان داخراوە، ئێستاش 717 كێشە لە ژێر لێكۆڵینەوەدایە، 503 كێشە لە رێگەی لیژنەی ئاشتەوایی رەوانەی دادگا كراوە، هەروەها كوشتنی ئافرەت 16 حاڵەت و خۆكوشتن 12 حاڵەت و سووتانی قەزاوقەدەر 64 و خۆسووتاندن 26 حاڵەت بووە، بەڵام لە 10 مانگی یەكەمی ساڵی رابردوو 1329 سكاڵا تۆماركراون، 23 كوشتنی ئافرەت، 15 خۆكوشتن، 85 سووتانی قەزاوقەدەر، 42 خۆسووتاندن هەبووە».