ئەزموونەكانی جیهان سەلماندوویانە كە هیچ وڵاتێك بەبێ بەشداریی ئافرەتان ناتوانێ خاوەن سیاسەتێكی ڕاست و دروست بێت كە بە شێوەیەكی گونجاو كاربكات، بەو دەرئەنجامەش گەیشتوون كە ئافرەتان زیاتر دەتوانن ڕێگە لە شەڕ و توندوتیژی بگرن و تەنانەت بۆ پرۆسەكانی ئاشتەوایی لە دوای شەڕیش ئەگەرچی لە ئاستێكی دیاریكراویشدا بێت، پێویستییان بە بەشداریی كارای ئافرەتان دەبێت، بەڵام تا هەنووكە لە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بایەخیان بەو هاوكێشانە نەداوەو لەڕووی عەمەلییەوە هەنگاوی ئەوتۆیان بۆ هەڵنەگرتووە. گەرچی لە هەرێمی كوردستان بەراورد بە وڵاتانی ناوچەكە بە ڕێژەیەكی بەرچاو ئافرەتان لە هەیكەلی حزبی و لە چارتی لایەنە سیاسییەكاندا دەبیندرێن و لە ڕێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومیدا چالاكییان هەیە و لە دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكاری وەك پەرلەمان و حكومەت بەشدارن، بەڵام چالاكانی مەدەنی جەخت لەوە دەكەنەوە كە هێشتا زۆر پلانی پراكتیكی و كارساز بۆ بەشداریی زیاتری ئافرەتان لە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسیدا هەیە، كە پێویستە هەنگاوی بە پەلە و بە كردەیی بۆ هەڵبگرن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
ژیانی سیاسی بەبێ بەشداری ئافرەت كەموكوڕی هەیە
سەرەتا مەهاباد كامیل عەبدوڵڵا مامۆستا بەشی كوردی لە زانكۆی سلێمانی، باسی ئەوە دەكات كە «ژنانیش وەك پیاوان كاریگەریی خۆیان لەسەر ڕەوشی كۆمەڵایەتی سیاسیی كۆمەڵگە هەیە، گوتیشی: «لە ئێستادا زۆربەی وڵاتانی جیهان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە ژیانی سیاسی بەبێ بەشداری ژن كەموكوڕی هەیە، هەر بۆیە لێرە و لەوێ داواكاری بۆ بەشداری ژن لە پرۆسەی سیاسی زۆرتر بووە».
جەختی لەوەش كردەوە «بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی سیاسی لەسەر ئاستی جیهان كاریگەری لەسەر سیاسەتی دەوڵەتی و هەرێمایەتی و ئارامبوونەوەی ناوچەكان هەیە، واتە ئافرەتان هەمیشە توانای ئەوەیان هەیە ببنە پارسەنگێك بۆ هێوركردنەوەی ڕەوشی نارائامی سیاسی»، گوتیشی: «ئافرەت بە سروشتی خۆی كەسێكی لەسەرخۆیە و كەمتر پەنا بۆ بڕیاری توند دەبات، كە ببێتە هۆی دروستبوونی توندوتیژی و نائارامی دەروونی و سیاسی، لەم ڕووە نموونەمان زۆرە كە ئافرەتی بەتوانا هەبوون كە توانیویانە ڕۆڵیكی باشیان لە چەسپاندنی ئاشتیدا هەبێ، لەوانە كۆندالیزا رایس و ئەنجیللا مێركڵ كە لە چەسپاندنی ئاشتی لە جیهاندا رۆڵی باشیان گێڕا. ئەنجیللا میركڵ لەسیاسیەت و تەنانەت لە سەركەوتنی یارییەكانی مۆندیالدا كاریگەری لەسەر سەركەوتنەكانی ئەڵمانییەكان هەبووە. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە ئافرەتیش دەتوانێت كاریگەری لەسەر ڕەوتی سیاسیی جیهان هەبێت».
میشیل ئۆباما: هاوسەری هەر كەسێك بوومایە، دەمكرد بە ئۆباما
مەهاباد كامیل لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا نموونەی بە هاوسەری سەرۆكی ئەمریكا هێناوەو گوتی: «ژنێكی وەك میشیل ئۆباما كە هاوسەری سەرۆكی زلهێزترین وڵاتی جیهانە توانیویەتی كاریگەری لەسەر ڕەوشی ژیانی ئەمریكییەكان دروست بكات. لە دیمانەیەكدا پرسیاریان لە میشیل ئۆباما كرد، بەوەی كە ئەگەر هاوسەری سەرۆكی ئەمریكا نەبووایە، چی دەكرد؟ لەوەڵامدا گوتی: من هاوسەری هەر كەسێك بوومایە، دەمكرد بە ئۆباما، ئەوە تواناو متمانەبەخۆبوونی ئەو ئافرەتە كاریزمایە دەردەخات و ئەو قسەیەمان بەبیر دێنێتەوە كە لەدوای هەموو پیاوێكی بەهێز ئافرەتێكی بەهێز هەیە».
ئەو مامۆستایەی زانكۆ ڕایوایە «ڕۆڵی ئافرەتانی كورد لە هەموو قۆناغێكدا بەرچاو بووە، بەشداریی خەباتی شاخ و شاریان لەگەڵ باوك و برا و هاوسەر كردووە، واتە ڕۆڵی ئافرەتی كورد لە پرۆسەی سیاسیدا لە ڕابردوودا تا هەنووكە لە پیاو كەمتر نەبووە، لەمێژوودا عادیلە خانم و حەپسەخانی نەقیب نموونەی دوو ئافرەتی زۆر سەركەوتوون كە مێژووی كوردیان پرشنگدار كردووە، ئێستاش چەندین ئافرەتمان هەیە كە بەبێ كۆتا چوونەتە پەرلەمان و خاوەنی بڕیاری سیاسی گرنگن، ئەوەتا هەریەك لە ئاڵا تاڵەبانی و د. ئەشواق جاف لەهەموو ڕووەكانەوە نموونەیەكی جوانی ئەو بەشداریكردنەن، زۆرجار ڕا و سەرنجەكانی د. ئەشواق جاف كاریگەری لەسەر پرسە سیاسییەكان هەبووە، هەروەها ئاڵا تاڵەبانی توانیویەتی ڕۆڵێكی كاریگەری لە ژیانی سیاسیدا هەبێت».
كەوسەر جەمیل ئیبراهیم هەڵگری بڕوانامەی ماجستیر لە بواری رهگهز و خاوەنی چەندین توێژینەوەیە لە زانكۆی ئەوروپی و ئاسیاییەكان و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئەگەر بە شێوەیەكی زانستی هەوڵبدەین لێكۆڵینەوە و شیكاری لە سەر ئەو ئافرەتانە بكەین كە پۆستی باڵای سیاسی وەردەگرن، دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە لە كوردستان و بگرە لەهەموو جیهانیشدا زۆربەیان نوێنەرایەتیی ئایدیای گروپێكی سیاسی دەكەن و زیاتر وەك پیاو بیر دەكەنەوە». هاوكات هێمای بۆ ئەوە كرد كە بۆچوونێكی باو درووست بووە و پێیانوایە ئافرەت لە پیاو میانڕەوترەو درەنگتر بڕیاری توند دەدات، بەڵام ئەوەی وەك شتێكی گشتگیر رەتكردەوە و گوتی: «بێگومان ئافرەت ئەگەر وەك ئافرەتێكی سەربەخۆ كاربكات و بە ئایدیایەكی دیاریكراو كاریگەر نەبێـت، ئەوا زۆر بەئاسانی ئەو ئافرەتە ئەو راستییە هەڵدەگرێت كە دەبێتە كەسێكی میانڕەو و بەشێوازێكی توندوتیژانە بیر ناكاتەوە، ئەمەش كاریگەرییەك دروست دەكات لە پرۆسەی سەقامگیری سیاسی وكۆمەڵایەتیدا جێپەنجەی دیار دەبێت، بەڵام زۆر جار ئافرەت ناتوانێت تەمسیلی ئافرەت بكات، لەبەر ئەوەی دەكەوێتە ژێر كاریگەری حزبێكی سیاسی و بڕیارەكانی پەیوەست دەبێت بەبڕیاری ئەو حزبەوە، هەروەها ئافرەت هەبووە بیركردنەوەی لە پیاو توندتر بووە، نموونەی مارگرێت تاتشەری سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كە وەك ئافرەتێكی خاوەن دەسەڵات خاوەنی كۆمەڵێك بڕیاری توند بووە، واتا زۆرجاریش ئافرەت وەك پیاو بگرە توندتیریش بڕیار دەدات، بۆیە ناكرێت ئەوە بكەین بە پێوەر كە ئافرەت بەگشتی لە بڕیاری توند دوورە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆر دەمێكە وڵاتانی جیهان هەستیان بەوە كردووە كە ئافرەت وەك پیاو پیویستە لە ژیانی سیاسیدا ڕۆڵی هەبێت».
لەلای خۆیەوە پڕۆفیسۆر عومەر پەتی مامۆستای بەشی دەرونزانی لە كۆلێژی ئەدەبیات لە زانكۆی سەلاحەدین، ئەوەی بۆ گوڤاری گوڵان روونكردەوە كە پێویستە هەردوو ڕەگەز مافی ئەوەی پێدرێت كاری سیاسی بكەن، بە پێچەوانەوە پێناسەی بەشداریی سیاسی بە ناكامڵی دەمێنێتەوە». گوتیشی: «بێگومان بەشداری هەردوو ڕەگەز لە پرۆسەی سیاسیدا پەیوەستە بە ئایندەی سیاسییەوە، ئەمڕۆ وڵاتانی جیهان هەستیان بەوە كردووە كە گرینگە ئافرەت لە پرۆسە سیاسییەكاندا بەشدار بێت».
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە ئاماژەی بەوەدا كە «بەشداریی ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسیدا بەتایبەتی لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا جێگیر نەبووە، تەنانەت نەتوانراوە سوود لە زیرەكی و توانای مرۆڤە زیرەكەكان وەربگرن، بەڵام لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا پشیان بە توانا و لێهاتوویی تاك بەستووە، بۆ ئەوەی كەسی سەركەوتوو بگاتە پۆستە باڵاكان، بەڵام لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا بەپێچەوانەوە زۆرجار لە دەستنیشانكرنی كەسانی بەتوانادا سستی هەیە، كە وایكردووە كەسی شیاو نەگاتە پۆستە باڵاكان و ئەوەش كاردانەوەی زۆر نەرێنی هەبووە».
دواتر دكتۆر عومەر پەتی جەختی لەوەكردەوە كە «زۆر ئافرەتی بەتوانا هەیە، بەڵام وەك پیاو گرنگییان پێنەداوە و فەرامۆش كراون». بوونی سیستەمی (كۆتا)شی بە «شتێكی نادروست» هەژمار كرد، كە «غەدر لە ئافرەت دەكات»، گوتیشی: «ئافرەت پێویستی بە كۆتا نییە، نابێت ئێمە لە زیرەكی و تواناكانی ئافرەت كەم بكەینەوە، بەڵكوو پێویستە بزانین ئافرەت هەیە لە پیاو بەتواناتر و زیرەكترە، بەڵام بواریان بۆ نەڕەخساوە، بەگشتی پێویستە بۆ دەستنیشانكردنی پۆستەكان پێوەرەكە لەسەر بنەمای زیرەكی و لێهاتوویی بێت. ئەوەتا مێركل ئافرەتیشەو نەك هەر لە وڵاتەكەی خۆی، بگرە لە ئاستی جیهاندا حیسابی لەسەر دەكرێ».
بەبێ ڕەنگدانەوەی تواناكانی ئافرەت كۆمەڵگەیە پێش ناكەوێت
رۆژنامەنووس و توێژەری كۆمەڵایەتی هێمن عومەر ساڵح، ڕایوایە «چەندین هۆكار كاریگەری لەسەر نەهاتنەپێشەوەی ئافرەتان لە كۆمەڵگەدا هەیە، یەكەمیان پەیوەندی بە سروشتی كۆمەڵگای كوردییەوە هەیە كە لە رابردوو و ئێستادا كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارەو بەردەوام وزەو تواناكانی ئافرەتان رەتدەكاتەوە، لەلایەكی دیكەش پەیوەندی بە كۆی پڕۆسەی كۆمەڵایەتییەوە هەیە، كە كەسایەتیی ئافرەتی بەشێوەیەك پەروەردە كردووە كە نەتوانێت داهێنانەكانی بخاتەڕوو، زۆر جار بووە لە شوێنێك دەزگایەكی كۆمەڵایەتی ئافرەتی زۆر بەتوانا هەبووەو زۆر بە باشتر لە پیاوەكان توانای بەڕێوەبردن و داهێنانی هەبووە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە خودی كەسایەتییەكەیدا شەرمنییەك هەبووە، رێگەی لێگرتووە مومارەسەی هاتنەپێشەوەی خۆی بكات، جگە لەوەش ئافرەتان خۆیان نەیانویستووە لە كۆمەڵگە خۆیان دەربخەن، بەهۆی سەرقاڵكردنیان بە سروشتی روخساری خۆیان و سەرنجڕاكێشانی رەگەزی بەرامبەر لە داهێنان دوورەپەرێز بوون، واتە هێندەی ویستوویانە پیاوان موعجبی روخساریان بن، هێندە نەیانویستووە ئەو سەرسامبوونەیان بە ناوەڕۆك و تواناكانیان بێت، هەموو ئەوانە وایانكردوە ئافرەتان لە كۆمەڵگەدا بە كردار كارەكانیان، یان بوونیان دیارنەبێت».
ئەو كۆمەڵناسە جەختی لەوەش كردەوە كە ئافرەتان نابێت چاوەڕێی پیاوان بكەن بۆ ئەوەی هەموو مافێكیان پێبدەن، بەڵكو خۆیان دەبێت هەوڵی هاتنەپێشەوە بدەن و مافەكانیان دەستەبەر بكەن، جگە لەوەش كۆمەڵگەكان ئەوەیان بۆ تاقیبووەتەوە كە ئەگەر كۆمەڵگەیەك لە هەموو كایە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەكان دەستی ئافرەتیان تێدا رەنگی نەدایەوە، ئەوە هەرگیز ئەو كۆمەڵگەیە پێش ناكەوێت، چونكە هاوكێشەی پێشكەوتن لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بەندە بە ڕۆیشتنە پێشەوەی هەردوو ڕەگەز، لە هەر كۆمەڵگەیەكیش هەردوو ڕەگەز هاوتەریبی یەكتر بەشداری سیاسی و ئابووری بكەن، ئەو كۆمەڵگەیە لە ئاستێكی فراواندا پێش دەكەوێ».