جیابوونه وه ی هاوسه ران(ته ڵاق) گرفتێكی ئاڵۆز و برینێكی زۆر قووڵی كۆمه ڵایه تییه كه له زۆربه ی وڵاتانی دنیا به رێژه ی جیاواز بوونی هه یه، له هه ر حاڵه تێكی جیابوونه وه ی هاوسه رانی خاوه ن منداڵیش، ئه وا بێگومان سه ره كیترین قوربانیی ئه و حاڵه تانه منداڵه كه باجەكەی دەدات، چونكه دایك و باوكان بێئەوەی رەچاوی تێكچوونی باری دەروونی و داهاتووی منداڵه كه یان بكەن، بەو پەڕی خۆپەرستییەوە بڕیاری جیابوونەوە دەدەن. ئه وه سه رەڕای ئه وه ی كه له كۆمه ڵگه ی ئێمه ئافره تی بێوه ژن و ته ڵاقدراو رووبەڕووی ده یان كۆسپ و ته گه ره ده كرێته وه و به ته واوی ژیانی لێ تاڵ ده كرێ.


تێكچوونی شیرازه ی خێزانی له ئاستی جیهانیدا ئامارێكی ته كانده ری هه یه، به تایبه تی له وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مەترسییەكی زۆر گەوەرەیە، بەجۆرێك لە وڵاتێكی وەك میسر ڕێژەی جیابوونەوە دوو هێندەی رێژەی هاوسه رگیرییه، له سعودیە ئەم ڕێژەیە بۆ سێ هێندە به رز دەبێتەوه.
كۆمه ڵناسان گرفتی ئابووری و قەیرانی كۆمەڵایەتی و هاوسه رگیری زۆرهملێ و هاوسەرگیری له ته مه نی نه شیاو به هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی رێژەی جیابوونه وه ی هاوسه ران داده نێن.
شەهرەیار عومەر قوتابی ماجستیر لە وڵاتی میسر به رزبوونه وه ی ڕێژه ی بۆ چەندین هۆكاری جیاواز ده گه ڕێنێته وه، له وانه: «زیادبوونی خیانەتی هاوسەری و خراپی باری ئابووری و زۆربوونی هاوسەرگیری لەتەمەنی منداڵی و زۆربوونی گرفتی بەكارهێنانی تەكنەلۆژی»، گوتیشی: «ئەگەر هاوسه رگیری به خواست و ئیراده ی هاوسه ران و به مەبەستی پێكەوەژیان بێت و هه وڵی ئه وه ش بدرێ پێش هاوسه رگیرییه كه به ته واوی له یه كتر تێبگه ن، ئەوا هەرگیز ته ڵاق ڕوو نادات».
بە بڕوای ئەو كۆمه ڵناسه «بنەماكانی هاوسەرگیری لە كۆمەڵگەی ئێمە بەشێوەیەكی تەندروست نییە و زیاتر پاڵنه ره سێكسییەكان وادەكات كە ژیانی هاوسەرگیری دروست بكرێ، واتا تێنەگەیشتن لە مەفهوومی زەواج ته ڵاقی زیاد كردووە»، گوتیشی: «زۆر كچ بۆ ئەوەی ته نیا لە ماڵە بابی ڕزگاری بێت، شوو دەكات، یان دایك و باوك بە زۆر ژن بۆ منداڵەكەیان دەهێنن، یان كچی خۆیان به شوو ده ده ن، بەبێ ئەوەی پرسی پێبكه ن، ئه وانه هیچ داهاتوویه كی گه شیان نابێت، هه روه ها ئەگەر هاوسه رگیری لەسەر بنەمایەكی عەقڵانی نەبێت و تەنیا لایەنی عاتیفی و پاڵنه ری سێكسی بناغه ی دابنێت، ئەوا زۆر ئاسان دووچاری هەڵوشاندنەوە دەبێت، ئەمە بێجگە لەوەی كە لە هەر كۆمەڵگەیه كدا داوێنپیسی و خیانه تی هاوسه ری زۆر بێت، ئەوا ڕێژه ی جیابوونەوە به رز دەبێته وه، به داخه وه ئەمڕۆ لەسەرتاسەری جیهاندا بەهۆی ئاسانبوونی تێكەڵاوبوونی هەردوو ڕەگەز لەهەموو شوێنەكاندا خیانەتی هاوسەری زۆر تەشەنەی كردووە، هه روه ها به هۆی زۆربوونی ئەنتەرنێت و رەفاهیەتی ژیان و تێكەڵاوبوونی ڕەگەزەكان و قەلەبالغی و زۆربوونی دانیشتووانی شاره كان و نه بوونی ڕێنمایی دروست، پەیوەندی سێكسی و خیانه تی هاوسه ری و جیابوونه وه كان زیاتر بووه».
ئه و كۆمه ڵناسه جه ختی له وه كرده وه كه «هه میشه له جیابوونه وه ی هاوسه راندا منداڵ دەبێتە قوربانی یه كه م، چونكە یه كێك له سه رپه رشته كانی له ده ست ده دات و به دیل و جێگره وه ی ئه و سه رپه رشته ش گه وره ترین كێشه ی ده روونی بۆ دروست ده كات گوتیشی: «ئەگەر ئێمە سەردانی خانەی نەوجەوانان بكەین، دەبینین زۆربەی ئەو منداڵانەی كە لەو شوێنە دەژین، بەرهەمی جیابوونەوەی دایك و باوكن».
ئەوەشی خسته ڕوو كە گرفتی كۆمەڵایەتی كاریگەری لە گرفتی ئابووری زیاترە، نموونه شی به وه هێناوه كه جیابوونەوە لەچینی دەوڵەمەندەكاندا زیاتره له چینی هەژار و كه مداهات، هه روه ها زۆرترین ڕێژەی ته ڵاق لەو وڵاتانەی جیهاندایە كە لەڕووی ئابووریەوە بەهێزن، یان كارتێكەرە كۆمەڵایەتییەكان بەشێوەیەكی خێرا ڕوویان تێدەكات» .
شەهرەیار عومەر زیاتر پرسه كه شیده كاته وه و ده ڵێت: «ناكرێت جیابوونه وه بە تاوان بناسین، چونكە مادام گرێبەستێكی یاسایی بۆ دروستكردنی پرۆسەی هاوسەرگیری هەیە، یاساییه كە جیابوونەوەش هەبێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەو دوو هاوسه ر نەتوانن پێكەوە بەردەوام بن، هەر دەبێت جیاببنەوە، ناكرێت ئەو دووكەس بەیەكەوە نەگونجێن، تا مردنیش پێكه وه بژین».
ناوبراو ڕایوایه چارەسەری كه مكردنه وه ی جیابوونه وه كانی هاوسه ری پێویستی به هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی هاوسەرگیری نەوجەوانان و وشیاركردنەوەیان بەر لەئەنجامدانی پرۆسەی هاوسه رگیری هه یه، ئه وه ش ده كه وێته ئه ستۆی حكومه ت و په روه رده و میدیاكان، هه روه ها پێویسته ڕۆلێكی زۆرتر بە توێژەران بدرێت بۆ چارەسەری ئەو گرفتانەی كە لەناو دادگاكاندا هەیە، دەبێت سەنتەر و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵبدەن ۆركشۆپ و خولی درێژخایەن بكەنەوە و بەشێوەیەكی زانستی و كۆمەڵایەتی گەنجان بەرامبەر بە پرۆسەی هاوسەرگیری وشیار بكهنەوە».
ساڵی ڕابردوو لەهەرسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (6417) حاڵەتی ته ڵاق تۆماركراوە
حاجی عیزەدین عەبدوڵڵا ڕاوێژكاری یاسایی لە بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، له ئاخافتنێكیدا بۆ گۆڤاری گۆڵان ئاشكرای ده كات كه لە ساڵی ڕابردوو (2013) لەهەرسێ پارێزگای هەرێمی كوردستان (6417) حاڵەتی تهڵاق تۆمار كراوە، هۆی زیادبوونی رێژەی ته ڵاقیش لە هەرێمی كوردستان بۆ چەند فاكتەرێك دەگەڕێنێتەوە لەوانە: هاوسەرگیری لەتەمەنی نه وجه وانی كە لەم تەمەنەدا زۆربەی هەرەزۆری هاوسەران هەست بە پەرپرسیارێتی ناكەن و لە دەرئەنجام و كێشەكانی هاوسەرگیری تێناگەن، گوتیشی: «ئێمە وەك بەڕێوبەرایەتی خۆمان و ئەو بەدواداچوونەی كە كردوومانە گەیشتووینەتە ئەو ئەنجامەی بەشێكی زۆر لە هۆكارەكانی جیابوونەوە زیادبوونی زەواجه لەتەمەنی هەرزەكاری، چونكە بە بڕوای ئەو ناكامانە هاوسەرگیری ته نیا ژیانێكی پڕ لە خۆشی و سه یران و گەڕانە، بەڵام كە دێنە ناو ڕاستییەكەوە، ده بینن بەو شێوەیە نییە و پڕ لە گرفت و قەیرانە». باسی له وه ش كرد كه بەهۆی ئەو بەندوبارەی كە یاسای باری كەسی لەسەر ژنی دووەم دایناوە، تەنیا لەساڵی (2013) نزیكەی (390) حاڵەتی مارەبڕین لەدادگای مەخموور و (450) حاڵەتیش لە كەركووك تۆماركراون، كە سەرجەم ئەم رێژەیە خەڵكی هەرێمی كوردستان بوون، بێگومان ئەمە كاریگەرییەكی زۆری لەسەر زیادبوونی ڕێژەی ته ڵاق هەیە، چونكە دەبێتە هۆی ئەوەی زۆرترین كێشەی خیزانی دروست بێت، لەبەر ئەوەی سەرجەم ئەم مارەبڕینانە هاوسەرگیری دووەمە، لەكاتێكدا ئەم مارەبڕینانە بەبێ ڕەزامەندی هاوسەری یەكەم ئەنجام دراوە، ئه وه ش تهنیا لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان تۆمار ده كرێ. هۆی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە یاسای ژمارە (15)ی پەرلەمانی كوردستان ساڵی (2008) كۆمەڵێك بەندوباری بۆ مارەكردنی ژنی دووەم داناوە، بەڵام لە عێراق هیچ جۆرە بەندوبارێكی نییە، بۆیه پیاوان بۆ ماره كردنی ژنی دووهم به بێ ڕه زامه ندی هاوسه ری یه كه م په نا بۆ ده ره وه ی هه رێم ده به ن، ئه وه ش زیاتر گرفت دروست دەكات و زۆر جار ژنی یەكەم داوای جیابوونەوەی كردووه، ئێمە داوامان كردووە لەڕووی یاساییەوە چارەسەر بۆ ئەم گرفتە بدۆزرێتەوە، چونكه ئەوەی كە زیاتر گرفت دروست دەكات، ئەوەیە كە هەموو هاوڵاتییەك ئازادە لەوەی گرێبەستی هاوسەرگیری لەكوێ تۆماربكات. تا ئێستا یاسایەك نییە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خەڵكی چ شارێكە، هه ر له و شوێنە ژنه ێنانی تۆمار بكات».
شنۆ كەریم شارەزا لەبواری یاسای باری كەسێتی، سه رتا هێما بۆ ئه وه ده كات كه به پێی یاسا جۆرێكی جیابوونەوە هەیە لەدەستی پیاودایە، وەك مافێكی رەوای خۆی بەكاریدەهێنێ، هەرەوەها جیابوونەوەش هەیە پێی دەڵێن(تەفریقی قەزائی) ئەمجۆرەشیان ژن پێشكەش بە دادگای دەكات، ئەمە وەكو ئەو جیابوونەوەیە نییە كە پیاوان داوای دەكەن.
ئەو پارێزەرە ئەوەشدەخاتەڕوو كە «جیابوونەوە لەڕووی یاساییەوە لەدەستی هەردوولادایە و هەردووكیان دەتوانن داوای جیابوونه وه بكه ن، بەڵام زۆربەی دەسەڵاتەكانی كاتی جیابوونەوە كەوتوونەتە دەستی پیاوان، هۆكارەكەی كۆمەڵگەیە نەك یاسا، گوتیشی: «ته ڵاق مافێكە بەپێی شەرع لەدەستی پیاودایە، به ڵام یاسای باری كەسێتی جیابوونەوە بەپێی رێككەوتنه، واتە لەو كاتەی كە گرێبەستی هاوسەرگیری دەكەن لەدادگا، خۆیان بڕیار دەدەن كە جیابوونەوە لەدەستی كامیاندا بێت، بەڵام تاوەكو ئێستا ئەمە نەبۆتە دیاردەیەكی باو، بۆیە بەو پێیە زیاترینی جیابوونەوەكان لەدەستی پیاودایەو دەتوانێت ژنەكەی خۆی بە وشەیەك ته ڵاق بدات، گه رچی لەكۆمەڵگەی ئێمەدا یاسا مافی به ئافره ت بەخشیوەو بۆی هەیە ڕوو لەدادگا بكات و داوای جیابوونەوە بكات، بەڵام كۆمەڵگە ڕێگری لێدەكات».
ئهو یاساناسه ئەوەشدەخاتەڕوو ئەو هاوسەرانەی كە بە تەفریق لە یەكتری جیابوونەتەوە، كێشەیان تەنیا منداڵە، ئه وان سەیری بەرژەوەندی منداڵەكه یان ناكەن، لەدوای جیابوونەوەش لەسەر بینینی منداڵ و چۆنیەتی پەروەردەكردنی ئه گه ر ڕێكبكه ون، پەنا بۆ دادگا ناهێنن، بەڵام ئەگەر رێكەوتن نەبوو، ئەوا پەنا بۆ دادگا دەهێنن و داوای بینینی منداڵەكانیان دەكەن، دادگاش خوێندنەوە بۆ حاڵەتی دایك و باوك و منداڵەكە دەكات، ئەوكات بڕیار دەدات لەسەر بینینی»، لەكۆتاییدا ژیان گوتی: «ژیانی ژن و مێردایەتی پێویستی بە قوربانیدانە، لەبەر ئەوەی كەسمان كۆپی ئەویترمان نین، بۆیە پێویستە ژن و مێرد چاو لەهەندێك هەڵەی یەكتر بپۆشن و لەنێوان خۆیاندا لێبووردە بن»،
ئابووریناس سرود فەریق، ڕایوایه هۆكارە ئابوورییەكان كاریگەری زۆریان لەسەر زیادبوونی ڕێژەی جیابوونه وه ی هاوسه ران دروست كردووە، دەشلێت: «بێگومان ته ڵاق لەهەموو كۆمەڵگەیكدا هەیە و مافێكە بۆ هاوسهران كه لەكاتی پێكه وه نەگونجانیان په نای بۆ ببه ن، به ڵام گرنگە هەوڵبدەین به هه موو شێوه یهك ڕێگری له و دیاردهیه بكه ین. بۆیه پێویستە حكومه ت ڕێكخراوەكانی ناحكوومی بەرنامە بۆ ئایندەی گه نجان دابنێن و زیاتر بایهخ به بنەماكانی خێزان بدەن و هەوڵبدەن كوڕان و كچان وشیاربكەنەوە سەبارەت بەوەی چۆن هاوسه ری سەركەوتوو بن، هه روه ها زۆر پێویسته تەركیز لەسەر پەروەردەكردنی منداڵان و دروستكردنی خێزانی بەختەوەر بكەن، بەڵام نابێـت ئەوەشمان لەیاد بچێت، كە لایەنی ئابووریش كاریگەری زۆری هەیە، چونكە زۆر لەگەنجەكانی ئێمە لەقۆناغی دیاریكراودا هاوسەرگیری دەكەن، بەوردی بیر لەوەناكەنەوە كە چۆن بتوانن مامەڵە لەگەڵ ژیانی خۆیاندا بكەن، بۆیه كە دەكەونە نێو واقیعی پرۆسەكەوە تووشی زۆر گرفتی ئابووری دەبن، لەبەر ئەوەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەهای پارە بەرەو دابەزین دەچێت و لەبەر هەڵئاوسانی ئابووری و بەهۆی زۆربوونی تەكنۆلۆژیاو ئامێرەكانی سەردەمەوە پێداویستیی مرۆڤ، ژیان بەرەو گرانی دەڕوات، ئەم گرفتەش هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتە و شتێك نیە تەنیا كوردستانی گرتبێتەوه، بەڵكوو هەموو ناوچەكە بەدەست بەم گرفتەوە دەناڵێنن».