ڕۆژی یەكی حوزەیرانی هەموو ساڵێك لە زۆربەی وڵاتانی جیهان وەك ڕۆژی جیهانیی منداڵان ناسراوەو بەشێوازی جیاواز پێشوازی لەو ڕۆژە دەكرێ، لەهەر وڵاتێكیش بە جۆرەها بەرنامەو چالاكی و ئاهەنگی تایبەت دڵی منداڵان خۆش دەكەن، گەرچی دەستەبەركردنی مافەكانی منداڵ، لە هەر وڵاتێك رێژەی تایبەت بە خۆی هەیە، بەڵام كۆمەڵناسان جەخت لەوە دەكەنەوە كە زۆربەی وڵاتانی بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەیانتوانیوە بە شێوەیەكی بابەتی و زانستییانە پێگەی منداڵ لە كۆمەڵگە و جۆری پەروەردەی تەندروست و زانستی منداڵان دەستنیشان بكەن، گەر ئەوەشیان بە تیۆر كردبێت، بە كردەیی شتێكی ئەوتۆیان بۆ منداڵ نەكردووە، بۆ ئەوەی وەك نەوەی دادێ بتوانن كۆمەڵگەیەكی ئارام و دوور لە توندوتیژییان هەبێت.

بۆ یەكەمجار لەمێژوودا پەرلەمانی سویسرا دانی بەمافەكانی منداڵاندا ناوە
سویسرا یەكەم وڵاتی جیهان بووە كە لە ساڵی 1925 ڕۆژی (1/6)ی وەك جەژنی منداڵان دەستنیشان كردووە، بۆ یەكەمجاریش لەمێژوودا پەرلەمانی سویسرا دانی بەمافە سەرەتاییەكانی منداڵاندا ناوە. دواتر لەچەندین وڵاتی دیكەی جیهانیش وەك رووسیا و چین و كۆریای باكوور سەرجەم وڵاتانی ئەمریكای لاتین جەژنی منداڵان دەستنیشان كرا، لەكۆتایی ساڵانی شەستەكان و سەرەتای ساڵانی حەفتاكانی سەدەی بیستەمیش هەریەك لە سووریا و لیبیا و جەزائیر ئەو ڕۆژەیان بەجەژنی منداڵان ناساند. زۆر وڵاتیش هەن، ڕۆژی دیكەیان وەك ڕۆژی جیهانی منداڵ دەستنیشان كردووە، بۆ نموونە وڵاتی توركیا ڕۆژی (23)ی ئایاری دەستنیشان كردووە .
ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەڕۆژی (20ی تشرینی دووەمی1954) لە وڵاتی سوویسرا یەكەم كۆنگرەی جیهانی تایبەت بەمنداڵانی بەست، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كۆدەنگییەك لەسەر ژیانی منداڵ لەنێوان دەوڵەتە زلهێزەكانی جیهاندا هەبێت و دواتر لە ڕۆژی (20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1989)دا نەتەوەیەكگرتووەكان لەكاتی یادكرنەوەی ڕۆژی جیهانی منداڵاندا بەئامادەبوونی نزیكەی (191) دەوڵەت یاداشتی بەرگری مافەكانی منداڵان مۆركرا .
لەهەرێمی كوردستان وەك زۆربەی وڵاتانی دی لە 1ی حوزەیران یادی ڕۆژی جیهانی منداڵان دەكرێتەوە. گەرچی زۆرێك لە خێزانەكانی كورد گرنگییەكی ئەوتۆ بە ڕۆژی جیهانی منداڵ نادەن و بە شتێكی نامۆی دەزانن، بەڵام هەندێ خانەوادەش هەن كە ئەو ڕۆژە بۆ منداڵی خۆیان تەرخان دەكەن و بە بایەخەوە سەیری دەكەن. لە دوای دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش چەندین ڕێكخراوی تایبەت بە منداڵان دامەزراون، كە هەر كامیان بە پێی قەوارە و توانا كاریان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی منداڵ كردووە و بە یاساش هەوڵ دراوە توندوتیژی خێزانی بەتایبەت بەرامبەر بە ئافرەت و منداڵ كۆنترۆڵ بكرێ. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا تا ئێستا نەتوانراوە كاركردنی منداڵ لەسەر شەقام و لەناو كارگەكان و دابڕانی لە خوێندن كۆنتڕۆڵ بكرێ. توێژەرانی دەروونناس و كۆمەڵناسانی كوردستانیش و رۆشنبیرانیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە وەك پێویست گرنگی بە مافەكانی منداڵان نەدراوەو كاری جددی بۆ چارەسەری كێشەكانیان نەكراوە.
منداڵانی كوردستان چۆن یادی رۆژی جیهانی خۆیان دەكەنەوە؟
«من نازانم كەی رۆژی جیهانی منداڵە، بەس دەزانم ڕۆژێك هەیە حەفلەی دەكەن و مندالأ دەبەن بۆ باخچەو شاری یاری، بەڵام من هەر كات بمبەن بۆ سمایلان خۆشترین ڕۆژمە، چونكە لە گەڕەكی ئێمە باخچەو شوێنی یاری منداڵ تیا نییە». ئەوە قسەی ئیسماعیل لەتیف عومەر بوو، وەك خۆی باسیكرد تەمەنی 12 ساڵەو قوتابی پۆلی شەشی سەرەتاییەو دانیشتووی گەڕەكی ئازادی شاری هەولێرە. ئەو بەمجۆرە باسی حەز و خەونەكانی دەكات «من حەز دەكەم وەك میسی و ڕۆناڵدۆ بەناو بانگ بم و منیش لەگەڵ هەڵبژاردەی كوردستان یەكەمی جیهان بێنم». ئەو خەونەی ئەو مێردمنداڵە گەرچی تامەزرۆیی زۆری پێوە دیار بوو، بەڵام حەسرەتەكانیشی بۆ رۆژی جیهانی منداڵ دوای ئەوە دەخاتەڕوو كە پاش گفتوگۆ لەگەڵ پەیامنێری گوڵان، بۆی دەردەكەوێ كە لە ئاستی دونیادا بە كوردستانیشەوە كاریان بۆ ئەوە كردووە، منداڵ مافی هەبێت و بخرێتە بەر خوێندن و كاركردنی قەدەغە بكرێ و لە لێدان و توندوتیژی بپارێزرێ، رۆژی (یەكی حوزەیران)یش تایبەتە بۆ منداڵ و ئاواتەكانی وەك رۆژی جیهانی منداڵ دەستنیشان كراوە، بەڵام ئیسماعیل بە نیگەرانییەوە تەنیا وتی «من برادەرێكم هەیە لە لای فیتەر كار دەكات، زۆریش ماندوو دەبێت».
ئاسۆ محەممەد تەمەنی 14 ساڵەو بۆیاخی پێڵاو دەكات، ئەو سەرەتا ئامادە نەبوو هیچ قسەیەك لە بارەی رۆژی جیهانی منداڵانەوە بكات، بەڵام دواتر هێمای بۆ ئەوە كرد، كە دەزانێت ئەو ڕۆژە هەیە، بەڵام «بە من چی؟». وتیشی «من سبەی تا شەو لە بەر رۆژ كار دەكەم و ئەوەی دەستم دەكەوێ بە ماڵەوەی دەدەم و بەشێكی كەمی بۆ خەرجی ڕۆژانەمە، منیش حەزم دەكرد لە مەكتەب بم، بەڵام باوكم توانای كاری نییە، بۆیە ناچارم رۆژ تا شەو كار بكەم». ئاسۆ بە خەمبارییەكی زۆرەوە لە داهاتووی خۆێ دەڕوانێت، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە هیچ دڵخۆشییەكی بە ڕۆژی جیهانی منداڵ نییە، بۆیە دەڵێت: ڕۆژی جیهانی چی بۆ من دەكات؟ هەزار رۆژی وا هەبێت من هەر دەبێت بۆیاخی پێڵاو بكەم و موستەقبەلیشم هەر وایە.
كاربەدەستانی ئیداری لەو ڕۆژەدا خەڵات بەسەر منداڵی خواپێداوەكان دابەشدەكەن و منداڵانی كارگەر نابینن
شۆخان عەزیز سەرۆكی رێكخراوی فریاكەوتنی دەروونی منداڵان لەشاری سلێمانی، دەڵێت «لە كوردستان لەڕۆژی جیهانی منداڵاندا گەورەكان ئاهەنگ دەگێڕن و زۆربەی منداڵان‌ جەژنیان نییە، لەم ڕۆژەدا وەزیر و كاربەدەستانی ئیداری سەردانی دامودەزگاكان دەكەن و تەنیا خەڵات بەسەر منداڵی خواپێداوەكان دابەشدەكەن و منداڵانی كارگەر نابینن، بۆیە زۆربەی منداڵان هەست بە ڕۆژی جیهانی خۆیان ناكەن». شۆخان نموونە بەوە دەهێنێتەوە كە «هەموو ساڵێك تەنانەت لەڕۆژی جیهانی منداڵاندا دەبینین چەندین منداڵ لەناو پارك و باخچەكان و لە سەر شەقام خەریكی شت فرۆشتنن، یان لە ناو كارگەكان كاری قورس دەكەن، ئیتر ئێمە چۆن باسی ڕۆژی جیهانی منداڵان بكەین؟». وتیشی «ڕاستە لە كوردستان چەندین ڕێكخراو و ناوەند هەن كە بەناوی‌ منداڵانەوە كراونەتەوە، بودجەیەكی باشیش بۆئەم مەبەستە تەرخانكراوە، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا، منداڵانی كوردستان لەم ڕۆژەدا هیچیان بۆ دەستەبەرنەكراوە».
یاسای نێودەوڵەتی گرنگی زۆری بە مافەكانی منداڵ داوە
پارێزەر هاژە كەمال، لەڕووی یاساییەوە مافەكانی منداڵ تاوتوێ دەكات و دەڵێت «لە ڕوانگەی یاساوە منداڵ خاوەن چەندان مافە، بێگومان سەرجەم ئایینەكانیش ئاماژەیان بەم یاسایانە داوە، لەكۆڕبەندە جیهانی و ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان‌و دەستوورو یاسا ناوخۆیی و هەرێمییەكانیش، بەدەقی نووسراو مافەكانی منداڵی دیاریكراوە، لەبەر ئەمەش تا ڕادەیەكی باش توانراوە لە ئاستی جیهانی كار بۆ دەستبەركردنی مافەكانی منداڵان بكرێت، ئەوەشمان لەیادنەچێت كە نەتەوەیەكگرتووەكان پەیماننامەی مافەكانی مرۆڤی لە ساڵی1947ی دەركردو زۆرینەی وڵاتانی ئەندام پەسەندیان كرد، ئەم جاڕنامەیەش بووە باشترین بەڵگە بۆپاراستنی مافەكانی منداڵان و لەڕۆژی (20/ 11/ 1989)دا جارێكی دی ڕێككەوتننامەی تایبەت بە مافەكانی منداڵان هەمواركرایەوەو دواتریش لەلایەن سەرجەم وڵاتانی جیهانەوە پەسەندكرا».
منداڵ بە گوێرەی یاسا خاوەن مافە، بەبێ‌ ئەوەی ئەركی یاسایی لەسەر بێت
هاژە جەخت لەوە دەكاتەوە كە منداڵان وەك چینێكی گرنگی كۆمەڵگە هەمیشە شوێنی بایەخپێدانی ڕێكخراوە جیهانیەكان بوون، جا لەسەر ئاستی نەتەوەیی بێت، یان خۆجێی بێت، وتیشی «بێگومان قۆناغی منداڵی گرنگی خۆی هەیە، چونكە یەكێكە لە هەستیارترین ‌و گرنگترین قۆناغەكانی ژیانی تاكەو تەمەنی منداڵی ئەو تەمەنەیە كە دەرگای هاتنە ژوورەوەی مرۆڤە بۆ ساتەوەختەكانی ژیان، یاساش هەمیشە گرنگی بەهەموو مرۆڤێك دەدات، بەجۆرێك هەر مرۆڤێك ئەگەر ئەركێكی لە ئەستۆدا بێت، لەبەرامبەر ئەركەكەیدا كۆمەڵێك مافی هەیە. بەڵام منداڵ بە گوێرەی یاسا خاوەن مافە، بەبێ‌ ئەوەی ئەركی یاسایی لەسەر بێت».
ئەو پارێزەرە ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئامانجی یاسا، پاسەوانیكردن‌و پێدانی ماف‌و ئەركە بەگشت چین‌و ڕەگەزێكی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، چ منداڵ بێت، یان نەوجەوان، یان گەنجێكی پێگەیشتوو، یاخود پیرو بەتەمەن بێت، وتیشی «نەتەوەیەكگرتووەكان كە یاسای فەراهەم كردووە بۆ ئەوە بووە كە مرۆڤەكان مافیان پارێزراو بێت و ڕووبەڕووی توندوتیژی نەبنەوە».
لە دەستووری عێراقیدا گرنگی بە مافەكانی منداڵ دراوە
پارێزەر هاژە كەمال هێمای بۆ ئەوە كرد كە یاسای دەستووری نوێی عێراق ساڵی (2005) گرنگی بە مافەكانی منداڵ داوە، بۆ نموونە لە دەروازەی دووەمی دەستووردا كە تایبەتە بە ماف و ئازادییەكان، لە ماددەی (29/بڕگەی 3 و ماددەی30)دا هاتووە «قەدەغەكراوە هەموو جۆرە بەكارهێنانی منداڵان لە بواری ئابووری ‌و سیاسی، هەروەها پێویستە لەسەر دەوڵەت پاسەوانییان لێبكات»، كورتكراوەی ئەم دەقەش لەوەدایە كە بەهەموو شێوەیەك قەدەغەكراوە لەهەموو كەسێك كە منداڵ بەكاربهێنێت و بۆ مەرامە تایبەتییەكانی، هەرەوەها لە یاسای كاری عێراقی ساڵی 1969 كاركردن بە منداڵ سنوورداركراوە، قەدەغەش كراوە منداڵ كاری سواڵكردن بكات، یاخود بۆ كاری سواڵكردن بەكاربهێنرێـت».
ئەو پارێزەرە هاوكات جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هەتا ئەمڕۆش سەڕەرای بوونی سەرجەم یاسا نێودەوڵەتی و هەرێمییەكان نەتوانراوە مافی ژیانی منداڵ زامن بكرێت، ساڵانە لە وڵاتانی كیشوەری ئەفریقا هەزاران منداڵ بەنەخۆشی كۆلێراو بەهۆی بەدخۆراكی دەمرن، بۆ نموونە تەنیا لەساڵی (2012)دا لەوڵاتی ئەسوبیا نزیكەی حەوت هەزار منداڵ بە نەخۆشی كۆلێرا گیانیان لەدەستدا، ئەوەی شوێنی تێڕامانانە منداڵانی كورد بە بەراورد بەمنداڵانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر مافیان پارێزراوە، چونكە سیستەمی خوێندن لەكوردستان بەبێ بەرامبەرەوە، ئەمەش وایكردووە زۆرترین رێژەی منداڵان بەشداری خوێندن بكەن، لەكاتێكدا لەوڵاتانی دیكەی ناوچەكە خوێندنی بنەڕەتی بە پارەیە».
تەنیا لەڕۆژی یەكی حوزەیران گرنگی بە منداڵان دەدرێت و دواتر فەرامۆش دەكرێن
سەیران سەڵاح سەرۆكی (رێكخراوی ئەستێرەی منداڵان)ـەو لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە منداڵان نەوەی دواڕۆژن و دەبێت گرنگییەكی زۆر بە چەندایەتی و چۆنایەتی پەروەردەكردنیان بدرێ، وتیشی «هەموومان دەزانین كە تەنیا لەڕۆژی یەكی حوزەیراندا گرنگی بە منداڵان دەدرێت و ڕۆژەكانی دی منداڵان فەرامۆش دەكرێن، چونكە یادكرنەوەی ڕۆژی منداڵان زۆر تەقلیدییە و تەنیا بریتیە لە ئاهەنگگێڕان و هەڵپەڕكێ، هاوكات لە هەمان ڕۆژ هەزاران منداڵی نەخۆش و بێسەرپەرشت و بێناز و كارگەر و سواڵكەر هەن، كە كەس ئاوڕیان لێناداتەوە، بۆیە پێویستە لەم ڕۆژەدا پراكتیكیانە كار بۆ منداڵان بكرێت».
سەیران ئەوەش دووپات دەكاتەوە كە جەژن و ئاهەنگ و ڕێوڕەسمی تایبەت بە ڕۆژی جیهانی منداڵان، «كاریگەری ئەرێنی و زۆر باش»ی هەیە، بەڵام پێویستە لەگەڵ ئەوەشدا كار بۆ ئەوە بكرێ مافەكانی منداڵ بچەسپێت و ئەو ڕۆژە بكرێتە ڕۆژێك بۆ ئەوەی منداڵان مافەكانیان دەستەبەركرابێت و لە گوشاری كۆمەڵایەتی و ئابووری ڕزگاریان بێت. گوتیشی «با هەموومان ئەو ڕۆژە بكەینە ڕۆژی دەستەبەربوونی مافی منداڵان و بە یاسا و جێبەجێكردنی یاسای تایبەت بە مافەكانیان واتای تەواو بە ڕۆژی جیهانییان بدەین».
حكومەت و پەرلەمان بە جددی كاریان لەسەر دەستەبەركردنی مافەكانی منداڵان نەكردووە
سەیران باس لەوە دەكات كە منداڵان بوونەوەرێكی پاك و پێگەردن و پێویستییان بەهاوكاری گەورەكانە، بۆیە بە پێویستی دەزانێت لەو ڕۆژەدا هەموو لایەك هەوڵبدەن بەرپرسیارێتی بەرامبەر بەو بوونەوەرە بێگەردە بگرنە ئەستۆ و كاری جددی بۆ باشتركردنی گوزەران و پەروەردەی تەندروستیان بكەن. وتیشی «هەتا ئێستا حكومەت و پەرلەمان بە جددی كاریان لەسەر دەستبەركردنی مافەكانی منداڵان نەكردووە، ئێمە پڕۆژەیاسای مافەكانی منداڵانمان ئامادەكردووە، بەڵام هەتا ئێستا نەگەیشتۆتە پەرلەمان، پێویستە حكومەت پەلە بكات بۆئەوەی ئەو یاسایانە بگەیەنێتە پەرلەمان كە تایبەتن بەمنداڵان و لە زۆر شتی نەشیاو دەیانپارێزێت».
لەلای خۆیەوە پەرلەمانتار تارا ئیحسان ئەندامی لێژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و مافی منداڵ لەپەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس بۆ گوڵان وتی «لێژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و مافی منداڵ لەپەرلەمانی كوردستان چەندین هەنگاوی گرنگی ناوە بۆ جێگیركردنی مافەكانی منداڵان و هەمیشەش گرنگی تەواومان بە منداڵان داوە، چونكە منداڵ ئایندەی كۆمەڵگەن، ئەمساڵ لەلایەن دە ئەندام پەرلەمانەوە یاسایەكمان ئامادە كردووە بۆ پاراستنی مافەكانی منداڵ، لەهەمانكاتدا چاوەڕوانین كە پڕۆژەیەكی دی هەیە كە زۆر فراوانەو تایبەتە بە منداڵان، ئەو پڕۆژەیە ئێستا لە ئەنجومەنی وەزیرانە، وەك ئاگاداربم لەوێ تەواوبووە، دوای ماوەیەك دەگاتە پەرلەمان و ئاڕاستەی لیژنەكەی ئێمە دەكرێت، چەندین پڕۆژەی دیكەمان فەراهەم كردووە بۆ جێبەجێكردن، لەوانە دەركردنی چەند یاسایەكی تایبەت بە منداڵانی بێسەرپەرشت، ئەویش بە داڕشتنی پڕۆژەی خێزانی جێگرەوە كە تایبەتە بە بەخێوكردنی منداڵی بێسەرپەرشت لەلایەن خێزانێكەوە، كە ئەم پڕۆژەیەش یەكێكە لەو پڕۆژانەی كە زۆرترین خزمەت بە منداڵانی بێسەرپەرشت دەكات، چونكە خێزانێك بۆ ئەو منداڵانە دروست دەكات، هەرەوەها وەك لێژنەكەمان بە پێویستی دەزانین پێداچوونەوە لەسەر یاسای كاركردن بكرێ، بۆ ئەوەی بەهەموو شێوەیەك كاركردن بە منداڵ و سواڵكردنی منداڵان قەدەغە بكەین» .