زۆر جار مرۆدۆستان جەختیان لەوە كردووەتەوە كە چەك لە باشترین حاڵەتدا لە ناو كۆگاكاندا دەڕزێ و لە خراپترین حاڵەتیشدا گیان لە گیاندار دەستێنێ، سەرەڕای ئەوەش لە هەموو وڵاتانی دنیا یاسایەك بۆ چەكداری رێكخراوەو تا ئاستێكی بەرچاو هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی دراوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان تا ئێستاش هەڵگرتنی چەكی نایاسایی و ڕێگەپێنەدراو لە زۆربەی ماڵەكاندا بوونی هەیە و تەنانەت بازاڕی چەكیش گەرمە، هەر ئەو چەكانەش لە زۆربەی تاوانەكانی كوشتن بەكارهاتوون.
كەسێك بە دەمانچە براكەی خۆی دەكوژێ
لە ماوەی رابردووش لە هەولێر كەسێك بە دەمانچە براكەی خۆی كوشت، كە وردەكاریەكەی بەمجۆرە بووە:
ڕۆژی 21/1/2013 كاتژمێر یەكی شەو لە گەڕەكی 99 (ش ئە) لە دایكبووی 1986 كرێكار لە كارگەی بیبسی، لە ماڵەكەی خۆی لە نهۆمی سەرەوە بە دەستی براكەی بەناوی (م ئە) فەرمانبەر لە دایكبووی 1988 كوژرا.
بەپێی زانیارییەكان هەردوو برا كێشەیان لەگەڵ یەكتر هەبووە، بۆیە بكوژ بە پێنچ گوللە براكەی خۆی دەكوژێت و ئێستاش بەپێی ماددەی 406 گیراوە، پێشبینی ئەوە دەكرێ كە تاوانبار باری دەروونی جێگیر نەبێت، بۆیە رەوانەی لیژنەی پزیشكی كراوە. لە لایەكی دیكەوە تاوانبار لەبەردەم دادوەر دانی بە تاوانەكەیدا ناوە و بەمجۆرە ئیفادەی خۆی داوە:
« دوو رۆژ پێش رووداوەكە چوومە بازاڕی چەك فرۆشان دەمانچەیەكم بە 960 دۆلار كڕی، شەوی رووداوەكە سەعات 12 دایكم و دوو خوشكەكەم چوون نووستن، شڤانیش چووە ژوورەكەی خۆی لە نهۆمی سەرەوە، سەعات یەك چوومە ژوورەكەی دیتم نوستووە، گوللەیەكم تەقاند بەری نەكەوت و هەردوو دەستی بەرز كردەوە، پاشان چوار گوللەی ترم لێدا و كوشتم». سەبارەت بە هۆكاری تاوانەكەشی تاوانبار گوتبووی «هەمیشە خۆی لە ئیشەكانی من هەڵدەقورتاند و كێشەی بۆ دروست دەكردم، ساڵێك پێش ئێستا دەستی منی بەستایەوە و ماوەی 15 رۆژ حەبی ڤالیۆمی پێدام، پاشان ماوەی یەك مانگ منی لە نەخۆشخانەی دەروونی خەواند، لەو رۆژەوە بەوە تەهدیدی دەكردم كە تەسلیمی پۆلیسم دەكات».
شیكارییەكی پسپۆڕانەی تاوانەكە
هاوژین محێدین پسپۆر لەبواری توندوتیژی كۆمەڵایەتی، بەمجۆرە شیكاری ئەو تاوانە بۆ گوڵان دەكات:
«ئەگەر سەیری رووداوەكە بكەین، رووداوێكی خێزانییە، بەپێی وتەی تاوانبار بێت، توندوتیژییەكی زۆر لەناو ئەم خێزانەدا بوونی هەبووە، تاوانبار ڕووبەڕووی ئەشكەنجە و سەرزەنشت و سووكایەتی بۆتەوە لەلایەن تاوانلێكراو، ئەمەش بە تێپەڕبوونی كات رقی تاوانباری زیاتر كردووە، بەهۆی ئەوەی تاوانلێكراو هەمیشە توندوتیژبووەو ویستوویەتی تاوانبار لەخۆیان دووربخاتەوە و هەڕەشەی بردنی بۆ نەخۆشخانەی دەروونی لێكردووە، كە پێموایە بە شێتخانەش ناوی بردبێت، لەناو خێزانەكەدا و لەلایەن ئەندامانی تری خێزان، تەنها تاوانلێكراو خراپ هەڵسوكەوتی لەگەڵ كردووە، تاوانبار بۆ رزگاربوون لەمە ویستوویەتی كارێك بكات بۆ ئەوەی رزگاری بێت لە ئەشكەنجە و هەڕەشە و پەنای بۆ تۆڵەسەندنەوە بردووە، هەمیشە بۆ تۆڵە سەندنەوە و پەرچەكرداری توندوتیژی، هاوسەنگی و هەمانشێوەیی بەكار نایەت، بەهۆی ئەوەی كوشتن دواپلەی توندوتیژییە، بەراورد ناكرێت لەگەڵ توندوتیژی تاوانلێكراو، كاتێك تۆڵەسەندنەوە لە ڕوانگەی دەروونی شی بكەینەوە، بەپێی تیۆرە دەروونییەكان تاوانبار زۆربەی كات‌ كەسایەتی نێرجسی زاڵتر دەبێت (كەسایەتی نێرجسی دەناڵێنی بەدەست ململانێی دەروونی، تووڕەبوون و رەفتاری شەڕانگێزی و تۆڵەسەندنەوە، ئەمەش ڕەفتاریكی شەڕانگێزی هەست پێنەكراوە لەو كەسانەدا) جۆری تاوانەكەش دەوەستێتە سەر پاڵنەرەكانی تۆڵەسەندنەوە، ئەگەر ئێمە باسی پاڵنەر (دافع- هۆكار) ەكانی ئەو تاوانە بكەین چەند رەهەندێكی هەیە:
1- ئەشكەنجەدان و هەڕەشە و زیندانیكردن لە بەرامبەر تاوانباردا.
2- پێدانی حەبی ئارامكەرەوە دوور لە ڕێنمایی پزیشك، ئەمەش كاریگەری لاوەكی لەسەرمێشكی تاوانبار بەجێهێشتووە».
فرۆشتنی چەكی بێ مۆڵەت
كارئاسانی بۆ تاوانەكە كردووە
هاوژین محێدین لە درێژەی شیكارییەكەیدا جەختی لە كاریگەرییەكانی ژینگەیی لە ئەنجامدانی تاوان كرد و وتی «كاتێك تاوانێك ئەنجام دەدرێت، بێگومان ژینگەی ئەنجامدانی تاوان زۆر لەباربووە، ئەوەی كارئاسانی كردووە فرۆشتنی چەكی بێ مۆڵەت بووە، ئەمەش بەرپرسیارێتی دەزگا ئەمنییەكانە كە نەیانتوانیوە دیاردەی چەك فرۆشتن بنبڕبكەن، تاوانبار زۆر بە ئاسانی توانیویەتی چەك لە بازاڕ بكڕێت و تاوانەكەی پێ ئەنجامبدات، لایەنێكی دیكە لەو كێشەیەدا ئەوەیە تاوانبار ماوەی مانگێك لە نەخۆشخانەی دەروونی ماوەتەوە، بەڵام نەخۆشخانەكە كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەبووە لەسەر تەندروستی دەروونی تاوانبار، ئەمەش گومان دەخاتەسەر شێوازی چارەسەری ئەو نەخۆشخانەیەی تاوانباری تێدا ماوەتەوە».
حزبەكان وایانكردووە كە ئەو
چەكانە بەئاسانی بگاتە دەستی خەڵك
زۆربوونی چەك لە ناو ماڵ و بازاڕ وایكردووە زۆرجار بە كەمترین هەڵچوونێك پەنا بۆ چەك ببرێ و لەگەڵ بەكارهێنانیشیدا قوربانی لێكەوتووەتەوە، ئەندامێكی لیژنەی ناوخۆ و ئاسایش و ئەنجومەنە خۆجێیەكان لە پەرلەمانی كوردستانیش جەخت لەوەدەكاتەوە كەبەردەوام لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان باسیان لەوە كردووە كە دیاردەی چەك فرۆشتن نەمێنێت. پەرلەمانتار شێرزاد عەبدولحافز شەریف وتی «ئێمە هەمیشە لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی وەك وەزارەتی ناوخۆ و ئاسایش باسمان لەوە كردووە كە دیاردەی چەك فرۆشتن نەمێنێت و بە یاسا رێگری لێبكرێت، هەرچەندە لە پەرلەمانی كوردستاندا یاسایەكی تایبەت بە چەك هەڵگرتنمان هەیە كە ساڵی 1993 دەرچووە، بەڵام بەداخەوە حزبەكان وایانكردووە كە ئەو چەكانە بە ئاسانی بگاتە دەستی خەڵك، باشترین نموونە بۆ ئەوە لە كاتی هەڵبژاردنەكان لەبری دیاری چەك بە بەرتیل دابەشی سەر خەڵك دەكەن»، گوتیشی «لە ئێستادا ماڵ نییە لەم كوردستانەدا چەكی تێدا نەبێت، زۆرجار بیستوومانە و بینیومانە منداڵ دەستكاری چەكی كردووە و خۆی پێ كوشتووە یان كارەساتێكی بەرپا كردووە، لەبەر ئەو هۆكارانە هەوڵی زۆرمانداوە دیاردەی چەك هەڵگرتن و چەك فرۆشتن بنڕبكرێت، كاری لیژنەی ئێمە ئەوەیە كە یاسایەك ئامادە بكات و پێشكەشی پەرلەمانی بكات، بەڵام خۆی لە خۆیدا ئێمە لە پەرلەماندا ئەو یاسایەمان هەیە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە یاساكە جبێبەجێ ناكرێت، زۆر بە ئاسانیش دەتواندرێ ئەو یاسایە بچێتە قاڵبی جێبەجێكردنەوە، بەڵام تاوەكو لە كاتی هەڵبژاردنەكان بەردەوام چەك دابەشبكرێت، ئەو یاسایەش وەك زۆربەی یاساكانی تر جێبەجێ ناكرێت».
بەهۆی باشبوونی باری ئەمنی
دیاردەی چەك هەڵگرتن كەم بووە
لەلای خۆیەوە عەمیدی مافپەروەر خالید عەباس رەشید بەڕێوەبەری كاروباری ناوخۆ لە پارێزگای هەولێر، سەبارت بە هەمان پرس گوتی «بەهۆی ئەو گەشەسەندن و پێشوەچوونەی هەرێمی كوردستان بەخۆیەوە بینیوە، هەروەها بەهۆی باشبوونی باری ئەمنی دیاردەی چەك هەڵگرتن بە بەراورد لەگەڵ ساڵانی رابردوو زۆر كەم بووە، چونكە ئەمن و ئاسایش بەرقەرارە، بۆیە چەك هەڵگرتن و تەعامول كردن لەگەڵ چەك بە زەروور نازانرێ، ئێمە وەكو پارێزگا لە ساڵی 2012 ـەوە پێدانی مۆڵەتی چەكهەڵگرتنمان راگرتووە و بۆ كەسیش مۆڵەتمان تازە نەكردۆتەوە، تەنانەت هێزەكانی سەر بە وەزارەتی ناوخۆ مەفرەزەیان بەردەوامە بۆ گرتنی ئەو كەسانەی كە بەبێ مۆڵەت چەك هەڵدەگرن، جگە لەوەی رێگری كردن لە چەك فرۆشتن ئەركی وەزارەتی ناوخۆیە.