تیمی گۆڤاری گوڵان و یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان، لەكارێكی مەیدانیدا بۆ ڕووماڵكردنی كێشەو ئاریشەكانی دەڤەری قەڵادزێ سەردانی ناوچەكە دەكەن. لەو سەفەرە هاوبەشەدا كۆمەڵێك ئازاری ئافرەتانی ئەو دەڤەرە بەرجەستە دەبن كە تژییە لە نەریتە نەرێنییە سەپێندراوەكان كە چەندین ئافرەتی بەشێوازی جیاواز كردووەتە قوربانی و ژمارەیەكیشیان هیچ ترووسكاییەك بۆ دواڕۆژی گەشی خۆیان نابینن.
ئاغاكانی ئەم دەڤەرە كچ نادەن بەجوتیار و نزیكەی 80 قەیرەكچیان هەیە
گوندی (گەرمكان) سەر بەناحیەی (قە‌ڵادزێ)یەو 14 كم لەو ناحیەوە دوورە، ئەو گوندە تاكو ئێستا هیچ پردێكیان بۆ پەڕینەوە نییەو خەڵكی گوندەكە بە بەلەم هاتوچۆ دەكەن.
جگە لە گەرمكان، سەردانی ناحیەی (ئیسێوە)شمان كرد كە دەكەوێتە دووری 22 كم لە قەزای قەڵادزێ. لە زۆربەی گوندەكانی دەڤەرەكەدا، تائێستا جیاوازیی چینایەتی و جیاكاری لە نێوان جووتیار و دەرەبەگدیاردەیەكی بەرچاوە، ئاغاكان كچی خۆیان بە خێزانی جووتیار نادەن، هەروەها لەلای زۆربەی دانیشتووانی دەڤەرەكە ئافرەت هیچ حیسابێكی بۆ ناكرێ.
قادر گەرمكانی، وەك دانیشتوویەكی گوندی گەرمكان دەڵێت: ئافرەت لەگەڵ پیاودا جیاوازی نییە، هەردووكیان تەواوكەری یەكترن، بەڵام پیاو پەیداكەرەو ئافرەتیش درووستكەرە. هەروەها نابێت پیاو ئافرەتەكەی بكاتە كۆیلە. قادر جەخت لەوەش دەكاتەوە كە نابێت گەنجان لەتەمەنێكی بچووكەوە ژیانی هاوسەری پێكبهێنن، چونكە»لەو تەمەنەدا رێزی یەكتر ناگرن و ئینجا كێشە دروست دەبێت و زۆر جاریش لە یەكتر جیا دەبنەوە». لەبارەی مافی ئافرەتانیشەوە وتی: بەداخەوە ئێستا زۆركەس باسی مافی ئافرەتان دەكەن، بەڵام نازانن ئافرەت خۆی مافی خۆی پێشێل نەكات، پیاو ناتوانێ پێشێلی بكات! .
بارزانیی نەمرگەورە بەبچووك، بنەتۆ و ژن بەژنی قەدەغە كرد
قادر درێژە بەقسەكانی دەدات و هەر سەبارەت بە مافی ئافرەتان و ئەدای رێكخراوەكانی چالاكیی مەدەنی بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی ئافرەتان دەڵێت:یەكەمجار بارزانیی نەمر مافی ئافرەتانی داو لیژنەی فتوای دانا، بۆ ئەوەی هەر كچێك مارەبكرێت بچنەلای لیژنەی فتوا ئەوان بزانن كچەكەو كوڕەكە تەمەنیان چەندە، ئایا گونجاوە یان نا؟ بارزانیی نەمر بە مامۆستایانی ئایینی راگەیاند سێ شت قەدەغە بكەن، یەكەمیان گەورە بەبچووك، دووەمیان بنەتۆ و سێیەمیان ژن بە ژن، واتە بارزانیی نەمر داهێنەر و پارێزەری مافی ئافرەت بوو، بەڵام ئێستا هەر كەس هەڵدەستێت دەڵێت رێكخراوی مافی ئافرەتم و تەنیا بۆ ئەوەیە نانێكی پێ بخوات» قادر گەرمكانی ئەوەشی خستەڕوو كە هەندێك لە ئاغا و دەرەبەگ و سەرۆك عەشیرەتەكان هەتا ئێستاش كچ بە جوتیاران نادەن، گوتیشی :كچەكانیان هەمووی بوونەتە قەیرەكچ، ئاغاكانی ئەم دەڤەرە ئێستا نزیكە حەفتا- هەشتا پیرەكچیان هەیە كە كەس پێیان قایل نابێت».
دروستكردنی پردێك جێی كەڵەك و بەلەم دەگرێتەوە
مریەم حەسەن، دانیشتووی هەمان گوندەو لەساڵانی حەفتاكانەوە ژیانی هاوسەری پێكهێناوە، ئەو بەمجۆرە باسی ژیانی ئافرەتانی ئەو گوندە دەكات «ئافرەتی ئێرە رۆژانە خەریكی بەخێوكردنی مەڕوماڵاتن، كاری كشتوكاڵ دەكەن و هیچ حەسانەوەمان نییە، لەبەیانی تائێوارە خەریكی كاروبارین. بەڵام ژیانەكەش گۆڕاوە و وەك جاران نییە، ئافرەت تاڕادەیەك ئازادیی هەیە، ئێستا دەچێتە خوێندنگە و دەبێتە فەرمانبەر و كارمەند». مریەم ئەوەش دەخاتەڕوو كە نەبوونی پردێك بۆ پەڕینەوە كێشەی زۆری بۆ دروست كردوون و گوتی : داواكارین حكومەت پردێكمان بۆ دروست بكات بۆ ئەوەی لە كەڵەك و بەلەم نەجاتمان بێت، چونكە زۆر جار ئافرەتمان هەبووە نەخۆش بووە، یاخود دووگیان بووە، بۆ پەڕینەوە تووشی كێشە بووین و لەكاتی خۆیدا نەمانتوانیوە بیگەیەنینە نەخۆشخانە».
ئاغاكان گەر ناچارنەبن كچ بەجووتیار نادەن
(ن.ح)ئافرەتێكی تەمەن 55 ساڵەیەو دانیشتووی (قەڵادزێ)یەو تاكو ئێستا ژیانی هاوسەری پێكنەهێناوە، لەبارەی هوكارەكەشی دەڵێت:تەمەنم 20 ساڵان بوو، كوڕێكم خۆش دەویست كە لە بنەماڵەیەكی جووتیار بوو، منیش لەبنەماڵەیەكی ئاغا بووم، چەندینجار هاتە داوام بۆئەوەی ژیانی هاوسەری پێكبهێنم، بەڵام بنەماڵەكەم ڕێگربوون لەبەردەمم، گوتیان بتكوژین ناتدەین بە كوڕە جووتیارێك. ئەوەشی خستەڕوو كە لەبنەماڵەكەیان چەندین ئافرەت بوونەتە قوربانی ئەو دیاردەیەو تاكو ئێستا ژیانی هاوسەرییان پێكنەهێناوە، گوتیشی «تا ئێستاش لەنێو بنەماڵەكەمان ئەم دیاردەیە هەر ماوە، گەر بەناچاریش كچ بەجووتیارێك بدەن حاشا لەكچە دەكەن و رازی نابن ئەم كچە جارێكی دیكە سەردانی ماڵی باوكی بكات. بەداخەوە لەم دەڤەرە عەقڵییەتی پیاوسالاری ئەوەندە زاڵە زۆرجار دەڵێن پیاو گەر ژنێك نەكوژێت، ئەوا ناچێتە بەهەشت» .
حاجی خدر حەسەن دانیشتووی ناحیەی (ئیسێوە)و پێشمەرگەی ئەیلوولە، ئەو باس لە زەمانی كۆن دەكات كە ئازادیی ئافرەت چۆن بووە و دەڵێت: ئەو كات هیچ ئازادییەك بۆ ئافرەت نەبوو، هەموو شتێك پیاو بڕیاری لەسەر دەدا، ئیشی ئافرەت تەنیا مەڕو ماڵات بەخێوكردن و منداڵ بەخێوكردن بوو، هەروەها بەردەوام لێدان و كوتان هەبوو، بەڵام ئێستا ئافرەت زۆر ئازادەو دەتوانێت لەدەرەوەش وەك و پیاو كاربكات. لەبارەی بەشوودانی كچانیش حاجی خدر گوتی:لە كۆندا هیچ پرس و ڕایەك بەئافرەتەكە نەدەكرا، بەشوویان دەدا، جا كچەكە بەدڵی با یان نا كێشە نەبوو». مامۆستا ئەحمەد قادر دانیشتووی ناحیەی ئیسێوەیە لەبارەی رەوشی ئافرەت لەم دەڤەرە دەڵێت : ئەم دەڤەرە دەكەوێتە نێوان سنورەكانی توركیاو ئیران، عەقڵیەتیی پیاوسالاریی تێدا زۆر زاڵە، بۆیە گەر سەیربكەین زۆربەی كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەم دەڤەرە روودەدەن .لەبارەی كێشەی دەرەبەگ وجووتیار هەیە تاكوئێستاش هەر ماوە كە كۆمەڵێك عەشیرەت هەن تاكو ئێستا كچ نادەن بە جووتیار بەڵكو چەندین كچیان بۆتە قوربانیی ئەم دیاردەیە.
توندوتیژی تەنیا بەرامبەر بەئافرەت ناكرێت
پەرلەمانتار ژیان عومەر شەریف ئەندامی فراكسیۆنی كوردستانی، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ساڵی رابردوو یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوە و یاساكەشی بە یاسایەكی بەرز نرخاندو بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی، «توندوتیژی تەنیا بەرامبەر بەئافرەت ناكرێت، بەڵكو زۆرجار ئافرەت توندوتیژی بەرامبەر بەپیاو كردووە، یان دایك و باوك بەرامبەر بە منداڵەكەیان توندوتیژییان بەكارهێناوە، زۆرجاریش توندوتیژی بەرامبەر بە كەسانی بەتەمەن لەناو خێزاندا دەكرێت. بێگومان یاسای توندوتیژیی خێزانی زۆر بەوردی باسی سەرجەم خاڵەكان دەكات، ئەو یاسایە شتێكی عەفەوی نەبووە، من خۆم لە لیژنەكاندا بووم كە نووسراوەكان دەهاتەلامان زۆر بەوردی كارمان لەسەر دەكردو خاڵ بە خاڵ هەنگاوەكانمان باسدەكرد و لەهەموو هەنگاوەكانیدا گفتوگۆمان لەگەڵ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكرد، یاسایەكەش زۆر فراوانەو هەموو جۆرەكانی توندوتیژی دەگرێتەوەو سەرجەم جۆرەكانی بنبڕدەكات».
یەكێك لەو كێشانەی كە كۆمەڵگە بەدەستییەوە دەناڵێنێت، ئەوەیە كە گەنجان لەتەمەنی زۆر بچووك دەچنەنێو پرۆسەی هاوسەرگیری، بەتایبەتی لە قەزاو ناحیەو گوندەكانی قەڵادزێ، كچانی ژێر تەمەنی 14 ساڵانیش بەمێرد دەدرێن، كە هیچ ئەزموون و ئامادەگییەكیان بۆ ئەو پرۆسەیە نییە، بۆیە تووشی كێشەی گەورە دەبن.
پەرلەمانتار ژیان عومەر، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت:ئێمە یاسایەكمان هەیە بۆ ئەم بابەتە، ئەویش ئەوەیە كە نابێت كچ بەزۆر بەشوو بدرێت، هەروەها نابێت گەورە بە بچووك بكرێت، ئەمە دەقێكی یاساكەیە، بەڵام لەیاساكەدا باسی تەمەن نەكراوە. چونكە زۆرجار كچێك تەمەنی زۆر بچووكە، بەڵام خۆی حەز لە كوڕێك دەكات و دەیەوێت شووی پێبكات، بۆیە ناتوانرێ رێگری لێبكەن، بەڵام ئەگەر شووكردن بەزۆربێت، ئەوا سزای لەسەرە».
پێویستە سەنتەری داڵدەدانی ئافرەتان لەشارۆچكەكانیش بكرێتەوە
لەوەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە وەك لیژنەكانی پەرلەمان بۆچی هەتا ئێستا وەك پێویست سەردانی گوند و شارۆچكەكانتان نەكردووە، كە ژنانی ئەو ناوچانە هیچ زانیارییەكیان سەبارەت بەیاساكانی پەرلەمان نییە؟ ئەو پەرلەمانتارە گوتی: ڕاستە ئەو یاسانە تائێستا بەتەواوەتی نەناسراون، بەتایبەتی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی، بەهۆی نەبوونی دادگایەكی لەو جۆرە خەڵك بەیاساكە ئاشنا نەبووە، بەڵام ئێستا خۆشبەختانە دادگاكە دروستبووە، ئێمە بە بەردەوامی سەردانی شوێنەكان دەكەین، رۆژانە سەردانی بەڕێوەبەرایەتیی كاروباری كۆمەڵایەتی دەكەین، بۆنموونە ئێمە پێشنیار دەكەین كە سەنتەری داڵدەدانی ئافرەتان لەشارۆچكەكانیش بكرێتەوە. رۆژانەش سەردانی شەلتەرەكان دەكەین. بەڵام ئێمە هێشتا سەردانی قەڵادزێمان نەكردووە، چونكە ئێمە رۆژانی دووشەمە و سێ شەمە و چوارشەمە لە هەولێرین و تەنیا یەك شەممە دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی سەردانی شارەكانی دیكە بكەین، ئەمە بێجگە لەوەی ئێمە زۆر سەرقاڵین وەك لیژنەی خێزان وكاروباری كۆمەڵایەتی، چونكە كاری ئێمە تەنیا سەرپەرشتی مەسەلەی ئافرەت نییە، بەڵكو كێشەی ئێمە منداڵانی كەمئەندام و منداڵانی ئۆتیزم و منداڵانی نابیناشە» .
وەك دەزانین بارزانیی نەمر لەساڵانی شەستەكاندا بۆ پاراستنی مافەكانی ئافرەتان كۆمەڵێك بڕیاری دەركرد، دیارترینیان نەهێشتنی ژن بەژن و خەتەنەكردن و گەورە بەبچووك بوو، بەڵام دوای نزیكەی پەنجا ساڵ تازە رێكخراوەكانی ئافرەتان داوای ئەوشتانە دەكەن، لەو بارەیەوە پەرلەمانتار ژیان عومەر گوتی: بێگومان یەكەم كەس لەكوردستاندا دانی بەكێشەكانی ئافرەتاندا ناوە، بارزانیی نەمر بووە و لەكۆنگرەكانی سەرەتادا لەساڵانی شەستەكاندا چەندین ئافرەت چوونەتە سەركردایەتی، لەوانە ناهیدە شێخ سەلام و دواتر خاتوو زەكیە ئیسماعیل حەقی و لەم دواییەشەدا خاتوو شیرین ئامێدی و ئێستاش خۆشبەختانە چەندین ئافرەتمان وەك ئەندامی سەركردایەتی پارتی هەیە، ئەوەتا یەكێتیی ئافرەتانی كوردستانیش شەست ساڵ زیاترە خەبات دەكات، كەلەلایەن باوكی رۆحیمان بارزانیی نەمرەوە دامەزراوە، ئەوەی گرنگە ئەوەیە بارزانیی نەمر ئەوكات لەڕێگەی دادگای شۆڕشەوە هەموو مافەكانی ئافرەتانی دەستەبەركردووە».
ئەو پەرلەمانتارە جەختی لەوەش كردەوە كە «توندوتیژی بەرامبەر ئافرەت شتێكە لە كەلتووری كورد نییە، بەڵكو كەلتووری نەتەوەكانی دراوسێیە بەتایبەتی لەوڵاتانی عەرەبەوە هاتووە، سەرجەم ئەو كەلتوورانەش پێش هاتنی ئایینی ئیسلام هەبوون، وەك خەتەنەكردن زیندەبەچاڵكردنی كچ و كوشتنی ژن، ئەمانە هەمووی عورفی پێش ئیسلامن لە دوورگەی عەرەبدا كچ زیندەبەچاڵكردن بەر ئیسلام زەقترین دیاردەی كۆمەڵایەتی بووە .چونكە عەرەب زۆر جاهیل بوون، بەداخەوە ئێستاش ئەو كەسانەی كە ئیسلامی سیاسین، دەیانەوێت ئەم عورفانە تێكەڵ بە دینی ئیسلام بكەن، پیاوی عەرەب بەر لەئیسلام زۆر دڕندەبوون، بەشێوەیكی زۆر نامرۆڤانە مامەڵەیان لەگەڵ ئافرەتدا كردووە».
دەڤەرەكە عەشایرییە و كێشەی زۆری هەیە
لەلای خۆیەوە ڕێزان حەمە ئەحمەد بەرپرسی ئەنجومەنی ناوەندی قەزای قەڵادزێی یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان، بەمجۆرە باسی كێشە و ئاریشەی ئافرەتانی ئەو دەڤەرەی كرد، «ئێمە وەك ڕێكخراوی یەكێتیی ئافرەتان لەم دەڤەرە كاردەكەین كە دەڤەرێكی عەشایرییەو ڕۆژانە كێشەی جۆراوجۆر ڕووبەڕووی ئافرەتانی ئەم دەڤەرە دەبێتەوە، بێگومان بەشێك لە ئافرەتان بۆ چارەسەری كێشەكانیان سەردانمان دەكەن، بەشێكی دیكەیان لەڕیگەی لق و شانەكانمان ئاگادارمان دەكەنەوە بەبوونی كێشە، ئێمەش دەچین سەردانیان دەكەین بۆ چارەسەری گرفتەكانیان، لەم دەڤەرە كێشەیەكی دیكەمان هەیە، ئەویش كێشەی ئاغاكانە كە ئەوان چینێكی تایبەتن و خۆیان لەهەموو كۆمەڵگە بەدوور دەگرن و تەنانەت ناهێڵن كە ژن و كچەكانیان بێنە دەرەوە لەماڵەوەو بەشداری لەكۆڕوكۆبوونەوەكاندا بكەن، ئەمە بێجگەلەوەی ئەو ئاغایانە رێژەیەكی زۆر كچی بەتەمەنیان ماوە كەهەتا ئێستا شوویان نەكردووەو بە تەمەندا چوون، بەهۆی ئەوەی كەئەوان پێیان شەرمە كچ بە جووتیار بدەن، واتە عەقڵییەتی پیاوسالاری زاڵەو كچان و ئافرەتانی ئەم دەڤەرە لەلایەن پیاوانە دەچەوسێنرێنەوە، تەنانەت زۆرجار گوێ لە كچ ناگیرێت لەكاتی بەشوودانی، واتا كچ ئازاد نییە لەشووكردن بەو كەسەی خۆشی دەوێت.
تەنانەت توێژەری كۆمەڵایەتیمان نییە
ئەو بەرپرسەی یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە «ئاستی خوێندەواری بەبەراود لەگەڵ ساڵانی ڕابردوودا زۆر باش بووە، چونكە خولی نەهێشتنی نەخوێندەواری كراوەتەوەو ئێستا بەشێكی زۆر لەئافرەتان روودەكەنە خوێندن و ئەمەش وای كردووە كە ڕێژەی نەخوێندەواری كەم بێتەوە». وەك كێشە و ئاستەنگەكانی بەردەمیشیان روونی كردەوە كە «شەڵتەر و سەنتەر و بنكەی پۆلیسی تایبەت بەئافرەتیان نییەو نموونەشی بەوە هێناوە كە»پار ژنێك هات، گوتی: تەحویلی هەولێرو سلێمانیم مەكەن، من لای ئێوە دەمێنمەوە، بەڵام ئێمە تەنانەت توێژەری كۆمەڵایەتیمان نییە».
ئەنجومەنی قەڵادزێ پێنج ناحیەی هەیە (هێرۆ، هەڵشۆ، ئیسێوە، ژاراوە، سەنگەسەر، ڕاپەرین).
(( یەكەم كەس لەكوردستاندا دانی بەكێشەكانی ئافرەتاندا ناوە، سەرۆك بارزانی نەمر بووە و لەكۆنگرەكانی پارتی لەساڵانی شەستەكاندا چەندین ئافرەت چوونەتە سەركردایەتی، لەوانە ناهیدە شیخ سەلام و دواتر خاتوو زەكیە ئیسماعیل حەقی و لەم دواییەشەدا خاتوو شیرین ئامێدی و ئێستاش خۆشبەختانە چەندین ئافرەتمان وەك ئەندامی سەركردایەتی پارتی هەیە، ئەوەتا یەكێتی ئافرەتانی كوردستانیش شەست ساڵ زیاترە خەبات دەكات، كەلەلایەن باوكی رۆحیمان بارزانی نەمرەوە دامەزراوە، ئەوەی گرنگە ئەوەیە بارزانی نەمر ئەوكات لەڕێگەی دادگای شۆڕشەوە هەموو مافەكانی ئافرەتانی دەستەبەركردووە))