((ئەوەی ئێستا ڕایدەگەیەنین بە هەموو بڕوایەكەوە نمایشێكی میدیایی نییە، بەڵكو له ‌باوەڕی تەواوی بزووتنەوەی ئازادیخوازی كوردستان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە مافەكانی ئافرەتان سەرچاوەی گرتووە. ئێمە لەگەڵ هەموو ئازادیخوازانی جیهاندا دەزانین توندوتیژی نواندن دژی ئافرەتان هەڕەشەكردنێكی جددییە لە دیموكراسی. هیچ سیستمێك ناتوانێ بە خۆی بڵێ دیموكراسی كە دەرفەتی یەكسانیی ژیان و كاركردن بۆ هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ وەك یەك نەڕەخسێنێ، دڵنیام ئێوەش هاوڕان لەگەڵ من كە توندوتیژی دەرهاویشتەی نەبوونی یەكسانی و دادوەرییە. ئێمە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كاری جددی دەكەین كە حكومەت پارێزەرێكی چاوكراوەی پاراستنی مافی ئافرەتان بێت)).
نێچیرڤان بارزانی
سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان

بڕوابوون بە ئازادی ئافرەت یان رەخساندنی زەمینە بۆ یەكسانی لەنێوان نێر و مێ یان ژن و پیاو، دیارییەكە پیاوان پێشكەشی ئافرەتانی دەكەن؟ یان هەوڵێكە بۆ ئەوەی دیموكراتی بە ئاراستەی راست هەنگاو هەڵبگرێت و بەرەو كامڵبوون بچێت و پرۆسەی پەرەپێدان سەركەوتن بەدەست بهێنێت؟ بەداخەوە لە زۆربەی وڵاتاندا بڕوابوونی راستەقینە بە ئازادی ئافرەت و هەوڵدان بۆ زەمینە رەخساندن بۆ یەكسانی نێوان نێر و مێ، وەك بڕوابوونی دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بە پرۆسەی هەڵبژاردن، كە هەڵبژاردن بچووك دەكەنەوە تەنیا بۆ گەیشتن بەدەسەڵات نەك بڕوابوون بە هەڵبژاردن بۆ بونیادی سیستمێكی دیموكراتی لەچوارچێوەی دەستوورێكی مەدەنی لیبرالیدا، زیاد لەمەش بڕوابوون بەهەڵبژاردن بۆ ئەوەیە تەنیا بگەنە دەسەڵات نەك بۆ دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات.



ئەوجا ئەگەر سەبارەت بە پرۆسەی هەڵبژاردن ئەم تێڕوانینە تایبەت بێت بە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا سەبارەت بە پرسی ئازادی ئافرەت و رەخساندنی هەلی یەكسان بۆ بەشداری ئافرەت لە كایەی سیاسیی و دامەزراوە دەوڵەتیەكاندا، تێڕوانینێكی گشتگیرانەی زۆربەی زۆری وڵاتانی جیهانە و بێجگە لە چەند دەوڵەتێكی وەك (سوید و دانیمارك و فنلەندا و هۆڵەندا و بەلجیكا و ئەڵمانیا) هیچ دەوڵەتێك لە 15 ئەندامە كۆنەكەی یەكێتی ئەوروپا رێژەی بەشداری ئافرەتیان لە خوار %30ـەوەیە و، تەنانەت لە سویدیش كە بەرزترین رێژەی بەشداری ئافرەت بوونی هەیە، رێژەكە ناگاتە نیوە، بەڵكو %45ـە، ئەمە بۆ 10 دەوڵەتە تازەكەی یەكێتی ئەوروپا (ئەو 10 دەوڵەتەی لە دوای 2004) هاتوونە ناو یەكێتی ئەوروپا زۆر خراپترە، لەبەر ئەوەی رێژەی بەشداری ئافرەت لەو 10 دەوڵەتە %15یە و لەنێو پەرلەمانەكانی خۆشیاندا بەشێوەیەكی گشتی لە %16 تێپەڕ ناكات و لە حكومەتەكانیشیاندا لە %13 زیاتر تێپەڕ ناكات، ئەوجا ئەگەر بەپێی ئەم ئامارانە ئاستی پێشكەوتنی دیموكراتی لە دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا ئاماژە پێبكەین، ئەوا لای هەمووان ئاشكرایە كە دیموكراتیەتی سوید خۆی دەكاتە نەك پێشەنگی دیموكراتی لە ئەوروپای رۆژئاواو ئەوروپا بەگشتی، بەڵكو وەك پێشەنگی دیموكراتیەتێكی زیندووی پراكتیزە كراو لەسەر ئاستی جیهان ئاماژەی بۆ دەكرێت، ئەوجا دیموكراتیەكانی دانیمارك و فنلەندا و بەلجیكا و ئەڵمانیا وەك نموونەی كۆمەڵگەی كراوە و كۆمەڵگەی دیموكراتی دێن، لەمەش گرنگتر ئەگەر ساڵانە سەیری راپۆرتی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی سەبارەت بە پۆلێنی گەندەڵی لەهەموو بوارەكاندا بكەین، دەبینین دیسان ئەو دەوڵەتانەی هەوڵیانداوە هەنگاوی جددی بەرەو یەكسانی نێوان ژن و پیاو هەڵبگرن، دەبنە پێشەنگی ئەو دەوڵەتانەی كە نزمترین ئاستی گەندەڵیان هەیە و ئاشكرایە ئەو وڵاتانەی ئاماژەمان پێكردن بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لەسەر هەموو ئاستەكانی (دارایی، دەسەڵاتی دادوەری، سەروەریی یاسا..تاد) كەمترین ئاستی گەندەڵیان هەیە، بەپێچەوانەوە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی كە بەشێوەیەكی گشتی بڕوایان بەیەكسانی نێوان ژن و پیاو نییە، هەم لە پیادەكردنی دیموكراتی فەشەلیان هێناوە، هەمیش لە ریزبەندی دەوڵەتە گەندەڵەكاندا، هەرە دەوڵەتە باشەكانیان لەدوای دەوڵەتانی رۆژئاوا دێن، ئەمە مانای ئەوەیە بەشداری ئافرەت لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و تێكەڵاوبوونی ئافرەت لە پرۆسەی سیاسیی و رەخساندنی هەلی گونجاو بۆ ئەوەی ئافرەت پێگەی خۆی لەدامەزراوە دەوڵەتیەكاندا وەربگرێت هۆكارێكی گرنگە بۆ:
1- كامڵبوونی دیموكراتی و چەسپاندنی رەگوریشەی سیستمی دیموكراتی.
2- بەشداری ئافرەت هۆكارێكە بۆ بونیادی حكومڕانی باش.
3- بەشداری ئافرەت هۆكارێكە بۆ پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام.
4- بەشداری ئافرەت هۆكارێكە بۆ پەروەردەكردنی نەوەیەكی هۆشیار و كەمبوونەوەی رێژەی مردنی منداڵ و زیاتر بایەخدان بە چاودێری تەندروستی.
ئەگەر هەتا ئێرە هەڵسەنگاندنی رۆڵی بەشداری ئافرەت و بڕوابوون بە یەكسانی نێوان نێرو مێ، بەشێوەیەكی گشتی پیشاندانێكی گشتگیرانە بووبێت لەسەر ئاستی دەوڵەتانی دیموكراتی لیبرالی، پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا بەشداری سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ئافرەت لە كۆمەڵگەی دوای شەڕ و لە قۆناخی بونیادنانەوە و دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێداندا، چ كاریگەریەكی هەیە؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە خاتوو ئایزۆبل كۆلیمان تۆژەری باڵا لە ئامۆژگای ئەنجوومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوە لە ئەمریكاو بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی ئافرەت و جەندەر لەهەمان ئامۆژگا لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (ئەو سوودانەی لە ئاكامی بڕوابوون بە مافەكانی ئافرەت دەستمان دەكەون. The Payoff From Women’s Rights) لە گۆڤاری بەناوبانگی فۆرن ئەفیرز بڵاوی كردۆتەوە و تیایدا سەبارەت بە كاریگەری رۆڵی ئافرەت لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو نووسیوویەتی: (لەماوەی دەساڵی رابردوو توێژینەوە گرنگەكان ئەو راستیەیان دەرخستووە بەوەی بەشداری ئافرەت بەتایبەتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو هۆكارێكی یەكلاكەرەوەیە بۆ پەرەپێدانی ئابووری، بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك، حكومڕانی باش، ئەمە بێجگە لەوەی بایەخدان بە پەروەردەكردنی ئافرەت لەزۆر بواردا دەبێتە باشترین هۆكار بو رێكخستنی رێژەی لەدایك بوون، كەمكردنەوەی رێژەی مردنی منداڵان، بایەخدان بە تەندروستی و خۆراك و خوێندنی منداڵ، هەروەها دەبێتە هۆكارێك بۆ بونیادی كۆمەڵگەیەكی بەهێزی پشت بەخۆبەستوو و رەگداكوتانی دیموكراتی)) ئەم چەند دێرەی پرۆفیسۆر ئایزۆبیل كردویەتیە پێشەكی بۆ توێژینەوەكەی لە گۆڤاری فۆرن ئەفیرز بەرهەمی توێژینەوەیەكی وردە كە لەم بوارە لە پرۆسەی بونیادنانەوە و بونیادنانی نەتەوەی وڵاتانی دوای تەنگژە و وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەنجامیداوە و لەم چوارچێوەیەشدا كە ئەمریكا (وەك وڵاتی خۆی) بەشێكە لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئەو وڵاتانە بەشێوەی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ، بۆیە پرۆفسیۆر ئایزۆبیل كۆلیمان ئەم توێژینەوەیەی بۆ خزمەتی وڵاتەكەی خۆی كردووە و مەبەستێتی رێگەیەكی نزیكتر بۆ سەرخستنی سیاسەتی وڵاتەكەی لە پرۆسەی دیموكراتی و پەرەپێدان بدۆزێتەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا داوای ئەوە لەوڵاتەكەی خۆی كە ئەمریكایە دەكات، لەبەر ئەوەی ئامانجی ستراتیژی ئەمریكا پەرەپێدان و دیموكراتیە لە جیهاندا، ئەوا پێویستە پرسی ئازادی ئافرەت و رەخساندنی زەمینەی گونجاو بۆ ئەوەی ئافرەت لەناو كۆمەڵگە دەسەڵاتی هەبێت، دەبێت ببێتە بەشێك لەسیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەمریكا توانیوویەتی بە جددی ئەم پرانسیپانە لە سیاسەتی دەرەوەیدا جێبەجێ بكات و جێیان بۆ بكاتەوە؟ خاتوو ئایزۆبیل بە بەڵگە دەیخاتە روو، كە ئەمریكا لە عێراق و ئەفغانستان و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەم پرسە گرنگەی كردۆتە قوربانی بەرژەوەندییە كاتیەكانی، بەتایبەتی لە عێراق و ئەفغانستان زۆر پرسی گرنگی تایبەت بە مافی ئافرەتان و بەشداری ئافرەتانی لەژێر گوشاری سەركردە و پیاوانی ئایینی فەرامۆشكردووە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی ئەو ئامانجە ستراتیژیەی كە لەپرۆسەی بونیادنانەوە و بونیادی دیموكراتی هەیەتی سەركەوتن بەدەست نەهێنێت، لەم راستەدا و لە توێژینەوەكەیدا بەراوردێك لەنێوان دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و هەندێك دەوڵەتی باشووری ئاسیا و هەندێك لە دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و دەوڵەتانی سەبسەحارای باشووری ئەفریقیا دەكات و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و هەندێك دەوڵەتی ئەمریكای لاتینی لەبەر ئەوەی هەنگاوی باش هەڵگیراوە بۆ نەهێشتنی جیاوازی نێوان ژن و پیاو كوڕ و كچ، ئەوا هەموو جیهان دەیبینێت كە چەند دەسكەوتی گەورەی ئابووری و كۆمەڵایەتیان بەدەست هێناوە لەبەرامبەردا دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و سەبسەحەرا لەبەر ئەوەی هەنگاوی پێویستیان هەڵنەگرتووە، دەبینن نەیانتوانیووە ئەو دەسكەوتانە بەدەست بهێنن، ئەمە لە كاتێكدا لە شەستەكانی سەدەی رابردوو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و ئەمریكای لاتینی لە هەمان ئاستی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا بوون.
پەروەردەكردنی كچ و ژن
وەبەرهێنانێكی گەورەیە بۆ كۆمەڵگە
ئەگەر بەزمانی داتا و ژمارە قسە بكەین، ئەوا هەموو داتا و ئامارەكان لەسەرانسەری جیهان راستیەكمان بۆ ئاشكرا دەكەن بەوەی ئەو كۆمەڵگانەی ئەقڵیەتی پیاو سالاریان تێدا زاڵە ئەو كۆمەڵگانەن كە تەنیا بڕوایان بە توانای پیاوانە و پیاوانیش بە تەنیا ئەو كارەیان پێ هەڵناسوڕێت، بۆیە لە لاوازی توانای پیاوان بەتەنیا و بێ بەشداری كارای ئافرەت ناتوانێت ئاراستەی كۆمەڵگە بەرەو ئەو ئاراستەیە بەرێت كە پێی بگوترێت كۆمەڵگەیەكی زیندووی بەهێز و دیموكراتی رەگی خۆی دابكوتێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا رەخنەگرتن لە ئەقڵیەتی پیاو سالاری باڵادەست لەكۆمەڵگە، رەخنەگرتن نییە لەوەی پیاوان بێ توانان، بەڵكو رەخنە گرتنە لەوەی پێویستە ئەقڵیەتی پیاوسالاری بێتەوە هۆشی خۆی كە بەتەنیا پشت بەستن بە توانای پیاوان بۆ رێكخستنی كۆمەڵگە بەس نییە، یان توانای پیاوان بە تەنیا ناتوانێت كۆمەڵگە بونیادبنێتەوە، بۆیە لێرەوە پێویستە بونیادنانەوەی كۆمەڵگە لە ئەقڵیەتی پیاو سالاری بێتە دەرەوە و لە بەرگێكی مرۆڤایەتی یان بڕوابوون بە مرۆڤ پێناسە بكرێتەوە، بەوەی بونیادنانەوەی كۆمەڵگە تەنیا ئەو پرۆسەیە نییە كە پیاوان بیری لێدەكەنەوە، بەڵكو بونیادنانەوەی كۆمەڵگە سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانی ژێرخان و پەرەپێدانی مرۆیی و پەرەپێدانی بەردەوام دەگرێتەوە، ئەم پرۆسەیەش بەتەواوەتی پێویستی بەتوانای نێر و مێ-یە، نە بەتەنیا بە توانای پیاوان و نە بەتەنیا بە توانای ئافرەت سەركەتوو دەبێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا و بەشێوەیەكی تایبەتی بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان وڵاتی دوای شەڕ و كاولكاری وەك وڵاتی خۆمان ئەوەیە، كاتێك بە هەموو جیهانمان راگەیاندووە كە ئامانجی ستراتیژی حكومەتی ئێمە دیموكراتی و پەرەپێدانە، چۆن توانای ئافرەتان دەكەینە هاوتای توانای پیاوان و پێكەوە بە پێكەوە گرێدانەوەی هەردوو تواناكە ئەو ئامانجانەمان بەدی دەهێنین؟ بێگومان وەڵامی سادە بۆ ئەم پرسیارە ئەوەی دەبێت ئافرەت بۆ ئەو ئەركە پەروەردە بكەین، راشكاوانەتر دەبێت هەوڵەكانمان لەسەر دووئاستی تەریب پێكەوە دەست پێبكەین:
1- لەسەر ئاستی رەهەندی كورت مەودا و بۆ ئەوەی لە ئێستا ژنان و ئافرەتان بەشداری پێبكرێن لە پرۆسەی سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە، ئەوا دەبێت هەیكەلی دامەزراوەیی دامەزراوەكانی دەوڵەت بەو شێوەیە رێكبخرێنەوە كە ئاستەنگەكانی بەردەمی بەشداری ئافرەت لەهەموو بوارەكاندا كەمبكاتەوە، لەم قۆناخەدا كە ناتوانرێت هەنگاو بۆ یەكسانی تەواو بۆ بەشداری ژنان و ئافرەتان لەهەموو بوارەكاندا هەڵبگیریت، ئەوا گرنگە ئەو رێژەیەی دەكرێت بەشداریان پێبكرێت، لە بڕوابوون بەرەو هەنگاو هەڵگرتن بەرەو یەكسانی نێوان ژن و پیاو وەك بڕوابوونێكی مەبدەئی پیادەبكرێت، هەر بۆ نموونە پەرلەمانی كوردستان بڕیاریداوە ژنان و ئافرەتان بەرێژەی %30 نوێنەریان لەپەرلەماندا هەبێت، ئەوا گرنگە ئەم رێژەیە تەنیا لە چوارچێوەی پەرلەمان نەبێت و پێویستە لەبواری بەشداری ژنان و ئافرەتان لە دامەزراوەكانی حكومەت و كەرتی تایبەت رەنگدانەوەی هەبێت، ئەمەش راستە تەنیا بە بڕیارێكی سەرەوەی حكومەت یان پەرلەمان جێبەجێ ناكرێت، بۆیە پێویستە دامەزراوەكانی دەوڵەت زەمینە بۆ سڕینەوەی ئەو داب و نەریتە كۆنانە بڕەخسێنێت كە رێگرن لەبەردەم بەشداری ئافرەت لە كایەی ئابوری و سیاسیدا، هەروەها لەمەش گرنگتر ئەوەیە كە نابێت بەشداری ئافرەت بەشداریەكی رازیكەرانە یان نمایشكارانە بێت، بەواتایەكی تر تەنیا دامەزراندنی ژنان و ئافرەتان لە دامەزراوەكانی دەوڵەت بەس نین، بەڵكو پێویستە بۆ ئەم قۆناخە و بەپێی ئەو رێژەیەی دەوڵەت بە گونجاوی دەزانێت، ژنان و ئافرەتان لە پۆستە باڵاكانی حكومەت و پەرلەمان و تەنانەت دەسەڵاتی دادەوەری بونیان هەبێت، ئەم رێژەیەش كە لەوانەیە هەندێك جار بیانووی ئەوەی بۆ بهێنرێتەوە، بەوەی مەرج نییە بۆ هەموو ئەو پۆستانە ئافرەت یان ژنی شایستە هەبێت، ئەوا لەم حاڵەتەدا دەبێت ژنان و ئافرەتان پشتگیری بكرێن و رۆڵیان بدرێتی و هاوكاری بكرێن بۆ ئەوەی زەمینە بۆ تێكەڵاوبوونی ئافرەت لەبواری كاری دامەزراوەیی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی زیاتر واڵا بكرێت.
2- لەسەر ئاستی رەهەندی دوور مەودا و بۆ پێگەیاندنی نەوەیەكی نوێی ئافرەتان و ژنانی هۆشیار و خوێندەوار و لێهاتوو، پێویستە حكومەت وەبەرهێنان لە بایەخدان لە خوێندنی كچاندا بكات، ئەمەش نەك تەنیا بۆ قۆناخی بنەڕەتی كە سوپاس بۆ خوا ئێستا لە كوردستان ئەم قۆناخە نۆ ساڵە و دەرفەتێكی باش بۆ كچان دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی زیاتر بخوێنن، بەڵكو پێویستە بایەخدان بە خوێندنی كچان بۆ قۆناخی ئامادەیی و زانكۆ زیاتر بكرێت، ئەم ستراتیژی وەبەرهێنانە لە خوێندی كچاندا تەنیا سوودەكەی بۆ ئازادی نەوەی ژنان و ئافرەتانی داهاتوو نییە، بەڵكو وەك پرۆفیسۆر و گەورە ئابووریناسی بانكی جیهانی لۆرینس سمیس ئاماژەی پێكردووە: (بایەخدان بە خوێندنی كچان ئەو وەبەرهێنانە گەورەیەیە كە گەورەترین سەرمایەی مرۆیی بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو فەراهەم دەكات))، ئەگەر ئەم چەند وشەیەی پرۆفیسۆر لۆرینس سمیس وربكەینەوە، بەشێوەیەكی خێرا ئەم سوودانە دێنە بەرچاومان:
• ئەگەر بایەخ بە خوێندنی كچان بدرێت، ئەوا بەشێوەیەكی زۆر ئاسایی دەتوانین تەمەنی بەشوودانی كچان بەرز بكەینەوە بۆ تەمەنی 18 ساڵی، بەپێی توێژینەوەیەك دەركەوتووە كە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو رۆژانە 25 هەزار كچ لەخوار تەمەنی 18 ساڵیەوە بەشوو دەدرێن و یەك لەسەرسێی كچانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لەخوار تەمەنی 18 ساڵی بەشوو دەدرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە یەك لەسەر سێی كچانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەو كچانەن كە خوێندنیان تەواو نەكردووە یان لە دوای قۆناخی سەرەتایی لە خوێندن دەرهێنراون. ئەمەش مەترسیەكی گەورەیە بۆ سەر كچان لەبەر ئەوەی بەپێی توێژینەوە پزیشكیەكان بەشوودانی كچان پێش تەمەنی هەژدە ساڵی بێجگە لەوەی ئەو كچە خاوەنی هیچ سەرچاوەیەكی ماددی نابێت، لەهەمانكاتدا سكپڕبوونیشی لە قۆناخی هەرزەكاری مەترسی لەسەر تەندروستی دروست دەكات. هەربۆیە ئەگەر بایەخ بەخوێندنی كچان بدرێت و زەمینە فەراهەم و ئاسان بكرێت بۆ ئەوەی كچان خوێندن تەواو بكەن، ئەوا بەشوودانی خوار هەژدە ساڵی نامێنێت.
• كچان كە خوێندن تەواو دەكەن و پاش تەواوكردنی خوێندن شوو دەكەن، ژنێكی هۆشیار دەبن، لە بایەخی منداڵ تێدەگەن و تەنیا نابنە كارگەیەك بۆ دروستكردنی منداڵ، بەڵكو چەند منداڵێك بەهەرمدەهێنن كە دەزانن بەجوانی پەروەردەیان بكەن، توێژینەوەكان دەریانخستووە ژنانی خوێندەوار بەشێوەیەكی گشتی لەماوەی 3 ساڵدا بوار دەدەن یەك منداڵیان ببێت، بەڵام ژنی نەخوێندەوار بێجگە لەوەی شێوازی منداڵبوون رێكناخات و لەهەمانكاتیشدا بەهەرزەكاری شووی كردووە كۆمەڵێكی زۆر منداڵی دەبێت و ناشتوانێت بەباشی پەروەردەیان بكات، بەڵام بیركردنەوەی هۆشیارانەی ژنی خوێندەوار دەبێتە هۆكاری ئەوەی رێكخستنی لەدایك بوونی منداڵ لە كۆمەڵگە رێكبخرێت و بایەخی زیاتر بە پەروەردە و تەندروستی منداڵەكانیان بدەن، بەمەش هەم نەوەیەكی رێكوپێك و تەندروست باش پەروەردەكرێت، هەمیش رێژەی مردنی منداڵ كەمدەبێتەوە.
• ژنێك كە لە قۆناخی كچێنی بواری ئەوەی بۆ رەخسابێت خوێندن تەواو بكات، بێگومان كارێكی دەبێت، لەم كارەشەوە دەبێتە سەرچاوەی داهات، كە بووە خاوەنی سەرچاوەی داهات لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری خێزانیدا رۆڵی دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ كەمبوونەوەی توندوتیژی خێزانی تا ئاستێكی زۆر نزم.
• ژنی خوێندەوار لەبەر ئەوەی دەبێتە خاوەنی كار، لە نێو چوار دیواری ماڵ دێتە دەرەوە و ئەگەر تەنیا هاتنە دەرەوەكەشی بۆ كارەكەی بێت زیاتر تێكەڵاوی كۆمەڵگە دەبێت، خۆ ئەگەر دامەزراوەكانی دەوڵەت هاندەر بن بەوەی هەلی یەكسان بۆ هەردوو رەگەزی ژن و پیاو برەخسێنن، ئەوا ئەمە ژنان هاندەدات بۆ ئەوەی بەشداری زیاتر لە بواری سیاسەت و ئابووری بكەن و رۆڵیان لەدروستكردنی بڕیاری سیاسیدا هەبێت.
• توێژینەوەكان دەریانخستووە منداڵ زیاتر سوود لە خوێندەواری دایكی وەردەگرێت هەتا باوكی، بۆیە ئەگەر لەخێزانێكدا دایك خوێندەوار بێت ئەوا بیست هێندەی باوك سوودی بۆ منداڵ هەیە و دەبێتە هۆكاری ئەوەی رەنگدانەوەی لەسەر پەروەردە و ئاستی خوێندنی منداڵەكە هەبێت. لەمەش زیاتر دایكی خوێندەوار لێ ناگەڕێت منداڵەكانی ئەوجا (چ كچ بن یان كوڕ) خوێندن تەواو نەكەن، بۆیە ئەو منداڵانەی دایكیان خوێنداوارە یان خوێندنی تەواو كردووە تەمەنی خوێندیان لەو مناڵانە درێژترە كە دایكیان نەخوێندەوارە.
ئەگەر سەیری ئەو خاڵانە بكەین كە هەموویان بەرهەمی توێژینەوە جیهانییەكان ئەوا دەبینین كە پەروەردەكردنی كچان و وەبەرهێنان لە لە خوێندنی كچان دەبێتە چ سەرمایەكی گەورە بۆ كۆمەڵگە و بۆ چەسپاندنی دیموكراتی و پەرەپێدانی بەردەوام. لەمەش گرنگتر هەژموونی ئەقڵیەتی پیاو سالاری دەگۆڕێت بۆ هەژموونی ئاقڵانەی مرۆڤسالاری.
زەمینە رەخساندن لەسەر ئاستی كورتمەودا
بۆ بەشداری ئافرەتان لە بواری سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا
لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو پێمان خۆش بێت یان نە، كۆمەڵگەیەكی پیاو سالارییە، وەك پێشتریش ئاماژەمان پێكرد، مەبەست لە پیاوسالاری لەم راپۆرتەدا، واتە لەزۆربەی بوارەكاندا تەنیا پشت بە توانای پیاوان دەبەسترێت و رۆڵی ئافرەت پەراوێز دەخرێت، بەهەرحاڵ ئەوەی لێرەدا دەمانەوێت ئاماژەی پێبكەین ئەوەیە، لەكاتێكدا پیاوانی كۆمەڵگەی تازە پێگەیشتوو لەپرۆسەی قۆناخی بونیادنانەوە و پەرەپێداندا پێویستیان بە پەرەپێدانی مرۆیی هەبێ بۆ ئەوەی ئامادەبكرێن بۆ بەشداری لە پرۆسە بونیادنانەوە و پەرەپێداندا، پرسیار ئەوەیە ئایا ئافرەتانی ئەو كۆمەڵگایانە چەند زیاتر پێویستیان بە رەخساندنی هەلی راهێنان هەیە بۆ ئەوەی بتوانن بەشداریان پێبكرێت؟ لەزۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو وەڵامی ئەم پرسیارە بەوجۆرەیە زیاتر دەرگاكان بەڕووی پیاواندا واڵابكرێت باشترە نەك ژنان، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی پیاو بۆ بەشداری زیاتر ئامادەبكرێت تا ژنان، لەم حاڵەتەشدا بەهۆی زاڵبوونی ئەقڵیەتی پیاوسالاری لە كۆمەڵگە، ئەو بەراوردكارییە دێتە ئاراوە كە توانای پیاوان بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكان لە توانای ژنان لێهاتوو ترە، لەكاتێكدا لەدەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادی دیموكراتی، ئەگەر توانای ژنان و پیاوان یەكسانیش نەبن، بەڵام پیاوەكان زۆر زیاتر لە ژنەكان لێهاتووترنین، ئەوەی ئەو جیاوازییە زیاتر دەكات، ئەوەیە ئەقڵیەتی پیاو سالاری هێندەی دەرگاكان بۆ ئامادەكردنی توانای پیاوان فەراهەمدەكات، هێندە دەرگاكان بۆ ئامادەكردنی توانای ژنان ناكاتەوە، ئەمە بێجگە لەوەی بە پشت بەستن بەو داب و نەریتەی لە كۆمەڵگە باڵادەستە و رێگری لەبەردەم بەشداری ئافرەت بچووك دەكاتەوە، ئەوا زەمینەیەكی فراوان دەڕەخسێت بۆ ئەوەی زیاتر ئەقڵیەتی پیاوسالاری لە كۆمەڵگە باڵا دەست بێت، لەم چوارچێوەیەدا كاتێك دەمانەوێت یان پرۆگرامی حكومەتێك وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستیی بەشداری ئافرەت دەكاتە ئەولەویەتی كارەكانی خۆی، ئەوا پێویست دەبێت لەسەر هەم لەهەمبەر باڵادەستی ئەقڵیەتی پیاوسالاری هەڵوێستی هەبێت، هەمیش لەهەمبەر ئەو داب و نەریتانەی كۆمەڵگە كە زیاتر هەژموونی باڵادەستی پیاو سالاری لەكۆمەڵگە دەچەسپێنێ.
وەك لە بەشێكی دیكەی ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكرد و توێژینەوە جیهانییەكان جەختی لەسەر دەكەنەوە، پێویستە ستراتیژ و بەرنامەی حكومەت بۆ ئەم رووبەڕووبوونەوەیە هەردوو ئاستی كورتمەوداو درێژ مەودا بگرێتەوە، كە بێگومان رەهەندی دوورمەودا وەك ئاماژەمان پێكرد پەروەردەكردنی كچانە بۆ ئەوەی نەوەیەكی ژنی هۆشیار لە كۆمەڵگە دروست بێت، رەهەندی كورتمەوداش كە لێرەدا مەبەستمانە، ئەوەیە چۆن لەم قۆناخە ئافرەت ئامادە بكرێت بۆ ئەوەی بەشداری لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی بكات، لێرەوە بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:
1- زەمینە سازی بۆ ئەوەی ئافرەت ببێتە خاوەنی سەرچاوەی داهات، ئەم زەمینە سازییە نابێت تەنیا لە چوارچێوەی ئافرەتی مووچەخۆر یان فەرمانبەر بچووك بكرێتەوە، بەڵكو پێویستە زەمینەسازی ئەوە بكرێت بۆ ئەوەی ئافرەتان لەناو كەرتی تایبەت وەك ئافرەتی خاوەنكار خاوەنی بزنس و كۆمپانیا یان دوكاندار خۆیان ببیننەوە، نەك تەنیا بایەخدان بە كاری ئافرەت لەچوارچێوەی كاشیەر یان فرۆشیاری نێو سۆپەرماركێتەكان سەیر بكرێت، تەنیا بۆ رازاندنەوە بێت. بەداخەوە بۆ ئەم قۆناخەی وڵاتی ئێمەیە كە قۆناخی بونیادنانەوە و پەرەپێدانە و كوردستان بۆتە وەرشەیەكی گەورەی كاركردن، هێشتا لەبواری كەرتی تایبەت لەسەر هەموو ئاستەكان و بە پێناسەی ئافرەتی خاوەنكار، خاوەن كۆمپانیا، دوكاندار. بە ئاستێك كەمە كە هیچ رێژەیەك دروست ناكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە رێگە نەدراوە ئافرەتان هیچ رۆڵێكیان لە رێكخستنی بازاڕ و كەرتی تایبەت هەبێت.
2- لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت بڵێین سەرچاوەی داهاتی ئافرەت لە هەرێمی كوردستان لەهەردوو بواری كەرتی تایبەت و دامەزراوەكانی حكومەت مووچەخۆری و فەرمانبەرییە، ئەم دیاردەیە لەگەڵ ئەوەی دیاردەیەكی پۆزەتیفە و ئەگەر بەراوردی بكەین لەنێوان ئافرەتی مووچەخۆر و ئافرەتی ماڵ هەستدەكرێت بەرەو پێشەوەچوونێك لە بەشداری ئافرەتی مووچەخۆر بە بەراورد بە ئافرەتی ماڵەوە هەیە، بەڵام دیسان نابێت ئافرەتان و ژنان بەم ئاستە رازی بن و نابێت ئەوە قبوڵ بكەن ئەوان بەزۆری وەك فەرمانبەر و مووچەخۆر بمێننەوە و پۆستە ئیدارییەكان تەنیا بۆ پیاوان قۆرخبكرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری پۆستە باڵاكانی هەرسێ دەسەڵاتی دادەوەری و پەرلەمان و حكومەت و دامەزراوەكانی حكومەت بكەین، راستە لەوانەیە رێژەی ئافرەت بە ئاستێكی باش بوونی هەبێت، بەڵام رێژەی ئافرەت لە پۆستە باڵاكان وەك جێگری سەرۆكی پەرلەمان، وەزیرەكانی حكومەت، راوێژكاران و بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەرەكان و هەروەها دادوەران لەسەر ئاستی دادوەری، رێژەی ئافرەت زۆر كەمە، ئەمە بۆ حزبە سیاسییەكانیش هەر بەوجۆرەیە، راستە هەموو حزبەكان رێژەیەكی بەرچاو كچ و ژن لەنێویاندا ئەندامن، بەڵام لەسەركردایەتی حزبەكان رێژەی ئافرەت كەمە، یەكێتی نیشتمانی و پارتی دیموكراتی كوردستان لەدواهەمین كۆنگرەیان هەنگاویان هەڵگرت چەند ئافرەتێكیان بردە سەركردایەتی، بەڵام هێشتا ئەم رێژەیە سنووری %10 زیاتر تێناپەڕێنێت و هێشتا هیچ ئافرەتێك نەبۆتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی ئەو دوو حزبە كە ئەمڕۆ بەرنامەی ئەو دوو حزبە حكومڕانی ئەم وڵاتە بەڕێوە دەبات، هەربۆیە ئەگەر ئەم حاڵەتە پیشنەخرێت و هەوڵنەدرێت ئافرەت لە جومگەكانی حكومڕانی و حزبدا خاوەنی دەسەڵات بێت و لەبڕیاری سیاسیدا بەشداری پێنەكرێت، ئەوا راستە ئافرەت بوونی دەبێت لە حزب و حكومڕانی، بەڵام لە بڕیارە سیاسیی و حكومیەكان ئافرەت پەراوێز خراوە.
3- دەبێت حكومەت وەك دەسەڵاتی راپەڕاندن دەستپێشخەر بێت بۆ ئەوەی دەسەڵات بداتە ئافرەت و ژنان و لەوە نەترسێت ئافرەتان ناتوانن وەك پیاوان كارەكان راپەڕێنن، پرۆفیسۆر ئیستر دوفلۆ Esther Duflo تۆژەر و ئابووریناس لە ئامۆژگای ماسیۆشیدی تەكنەلۆژی لە توێژینەوەیەكیدا هەڵوەستەی لەسەر هەمواركردنێكی وڵاتی هیندستان كردووە كە لەساڵی 1993 بەپێی ئەو هەمواركردنە بڕیار دراوە كە دەسەڵاتی زیاتر بدرێتە ئەنجوومەنە لۆكاڵەكان و یەك لەسەر سێی سەرۆكایەتی ئەو ئەنجوومەنە لۆكاڵانە بدرێتە ئافرەتان، بەپێی توێژینەوەكەی پرۆفیسۆر دۆفلۆ گەیشتۆتە ئەو ئاكامەی كاتێك ئافرەت دەگاتە ئاستی بەرپرسیاریەتی، ئەوا شێوازێكی جیاواز لە پیاوان بەرنامە بۆ چۆنییەتی خەرجكردنی ئەو بودجەیەی بەردەستی دادەنێت، لەو هەمواركردنە دەستووریە دەركەوتووە ئەو ئەنجوومەنە لۆكاڵانەی كە ئافرەت سەركردایەتی كردوون، لە بەرنامەی كاردا ئەولەویەت دراوەتە ئەو لایەنانەی كە راستەوخۆ پەیوەندیان بە پێداویستیەكانی ئافرەتانەوە هەیە، پرۆفیسۆر دفلۆ جەخت لەوە دەكاتەوە ئەمە مانای ئەوەنییە ئەولەویەتەكانی ئافرەت لە ئەولەویەتی بەرنامەی پیاوان باشترن، بەڵكو مانای ئەوەیە لەو وڵاتانە پێداویستی ئافرەت پشتگوێ دەخرێن، بۆیە كە ئافرەت دەگاتە ئاستی بەرپرسیاریەتی ئەو كەموكورتیانە پڕدەكاتەوە كە پێشتر پیاوان پشتگوێیان خستبوو، ئەمەش راستەوخۆ پەیوەندی بە ژێرخانی پەرەپێدانی كۆمەڵگەوە هەیە، كەواتە ئەم توێژینەوەیە ئەوەمان بۆ رووندەكاتەوە كاتێك ئافرەت دەگاتە دەسەڵات بەرنامەی لە بەرنامەی پیاو جیاوازتر دەبێت و زیاتر بایەخ بەو لایەنانە دەدات كە خزمەتی سیاسەتی لۆكاڵ و پەرەپێدان دەكات، لەمەش زیاتر پرۆفیسۆر ستیفن فیش steven fish ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی بیركلی ئەو پرسیارەی وروژاندووە: بۆچی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە بەراورد بە دەوڵەتانی رۆژئاوا كەمترین دیموكراتی هەیە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر فیش گەیشتۆتە ئەو بۆچوونەی لەو وڵاتانەی بۆشایی نێوان یەكسانی ژن و پیاو گەورەیە و كەمتر سوود لەتوانای ئافرەت وەرگیراوە، ئەوا بێجگە لەوەی رێژەی نەخوێندەواری تیایاندا بەرزە، لەهەمانكاتدا كەمتر دەنگی دژە تۆتالیتاری بوونی دەبێت، بەمەش بوار دەڕەخسێت بۆ ئەوەی خەڵكانی توندڕۆی سیاسی و ئایینی بگەنە دەسەڵات، ئەمەش دەبێتە ئاستەنگ و رێگر بۆ بونیادی دیموكراتی، ئەم ئەقڵیەتە هەمان ئەقڵیەتی هەندێك لەسەركردەكانی ئەفغانییە كە دوای رووخانی رژێمی تاڵیبان بە گوندەكاندا دەگەڕان و قوتابخانەی كچانیان دەسووتاند و رێگەیان دەگرت ئافرەتان بۆ هەڵبژاردن ناوی خۆیان تۆمار بكەن.
4- بۆ ئەوەی ئافرەتانی بێكار ببنە ئافرەتی خاوەنكار، لەناوچوارچێوەی خێزاندا هاوبەشی بڕیاری خێزانی بكات، هەموو توێژینەوەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە بەوەی پێویستە حكومەت ئەوجا چ خۆی وەك حكومەت لەو ئیمكانییەتە ماددیەی لەبەر دەستێتی پرۆژەی پێدانی قەرزی بچووك بۆ ئافرەتان دابین بكات، یان دەبێت پرۆژەیەكی لەم شێوەی هەبێت بەهاوكاری رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان و بانكی جیهانی هەنگاوی بۆ هەڵبگرێت، بێگومان باشترە وەرگرتنەوەی ئەم قەرزەی دەدرێتە ئافرەتان قەرزێكی درێژخایەن بێت بۆ ئەوەی بتوانێت پرۆژەیەكی بچووك بۆ خۆی دروست بكات و سەرچاوەیەكی داهاتی هەبێت، ئەم هەنگاوە زەمینە خۆش دەكات بۆ ئەوەی ئافرەت ببێتە خاوەنی بەشێك لەپارەی ماڵ، هەندێك لەتوێژینەوەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كاتێك كۆنترۆڵی پارەی ماڵ لەدەست دایك بێت نەك باوك، ئەوا خێزان سوودێكی زیاتر لەو پارەیە وەردەگرێت، بەپێی توێژینەوەیەك كە لەسەر وڵاتانی بەرازیل و بەریتانیا و كەنەدا و ئەسیوبیاو بەنگلادیش ئەنجامدراوە، كاتێك كۆنترۆڵی پارەی خێزان لەبەردەستی ئافرەت بێت بەشی زۆری ئەو پارەیە بۆ لایەنەكانی خوێندن و تەندروستی و خۆراك بەكار هاتووە و كەمتر بۆ رابواردن و جگەرە و خواردنەوەی كهولی بەكارهاتووە، بەڵام كە بەدەست پیاوە بووە، خەرجی رابواردن و جگەرە و خواردنەوەی ئەلكهولی زیاتر بووە.
پرۆسەیەكی درێژخایەن
هەنگاوی بەردەوام
بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە خۆزگەو ئومێدەكانمان بۆ بونیادنانی كۆمەڵگەیە كە شایستەی میللەتی خۆمان بێت لەو ئیمكانییەتە گەورەترە كە لەبەردەستماندایە، ئەمەش مانای ئەوەیە بەڕێزیان دەیەوێت ئەوە بە میللەتەكەی بڵێت ئەگەر نەتوانرابێت هەموو خزمەتگوزارییەكان پێكەوە دابینبكرێن، مانای ئەوە نییە بیر لە پێداویستییەكانی دیكە نەكرابێتەوە یان خۆزگەو ئومێدی ئێمە لەم ئاستەدا بێت، ئەم لایەنە ئەگەر بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری راست بێت، بۆ پێشخستنی ئافرەت و زەمینە رەخساندن بۆ بەشداری پێكردنی ئافرەتیش لە ئاستەكانی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی راستن، گومانی تێدانییە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بتوانێت بەبڕیارێك ئاستی بەشداری ئافرەت لەبوارەكانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی بگۆڕێت، ئەوا بەبێ هیچ دوودڵیەك ئەو بڕیارە دەدرا، بەڵام لە وڵاتانی هاوشێوەی ئێمە هەوڵدان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی ئافرەت و سوود وەرگرتن لە تواناكانی ئافرەت وەك پێویست لە هەموو بوارەكاندا، رووبەڕووی دوو تەحەدی گەورە دەبێتەوە، كە یەكەمیان داب و نەریتی تەقلیدی كۆمەڵگە و دووەمیان كەلتوری زاڵی كۆمەڵگەیە كە ناتوانرێت بە بڕیارێك ئەو كەلتور و داب و نەریتانە بگۆڕێت كە لە كۆمەڵگە بوونی هەیە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان و شەخسی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەك هەر لەم كابینەیە ئایا لەكابینەی چوارەم و پێنجەمیش دەستەوەستان بووە بەرامبەر ئەم بارودۆخە و هەنگاوی هەڵنەگرتووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە هەڵوێستە بوێرەكانی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لە كابینەی چوارەم و پێنجەم و حەوتەم پێمان دەڵێت هەنگاوی گرنگ و بوێرانە هەڵگیراون تەنانەت هەندێك یاسا وەك یاسای باری كەسێتی و قەدەغەكردنی فرەژنی و یاسای رێگرتن لە كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەف و خستنە خانەی كوشتنی بەئەنقەستەوە، كۆمەڵێك یاسان ئەگەر بەڕێز سەرۆكی حكومەت نەبوایە لەوانە نەبوو بەئاسانی جێبەجێ بكرابان و، ئێستاش كە هەوڵەكانی حكومەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و توندوتیژی خێزانی بەردەوامە و هەرێمی كوردستان لەگەڵ 122 دەوڵەتی دیكە خاوەنی یاسای دژایەتی توندوتیژی خێزانییە، ئەمە مانای ئەوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەهەنگاوەكانی بەردەوامە و جددیە لە بەشداری پێكردنی زیاتری ئافرەت و دابینكردنی زیاتری مافی ئافرەتان، بەڵام ئەم هەنگاوانە پێویستە خێراتر بكرێن و لەلایەن سەرجەم توێژ و چینەكانی كۆمەڵگەی كوردستانەوە پشتگیری لێ بكرێت، لەبەر ئەوەی ئاشكرایە كە خۆزگە و ئومێدی بەرنامەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئازادی ئافرەت و یەكسانی نێوان ژن و پیاو و بەشداری زیاتری ئافرەتان لەهەموو بوارەكانی كۆمەڵگە زۆر لەوە زیاترە كە ئێستا بەدەست هاتوون.

تامارا سۆن بۆ گوڵان:
مافی ئافرەت بەشێكە لە پرسێكی گەورەتر كە بریتییە لە مافە دیموكراتیەكان و سەروەریی یاسا




پرۆفیسۆر تامارا سۆن ئوستادی هیومانیتی-یە لەزانكۆی و لیام و ماری و تایبەتمەندە لەسەر مێژووی ئیسلام و ئیسلامی هاوچەرخ، بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگە و دیموكراتی پرۆفیسۆر تامارا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە:
((لە دیموكراسیدا هەمووان مافی یەكسانیان هەیە لە بەرامبەر یاسادا، ئەمە پیاو و ئافرەت دەگرێتەوە، موسڵمان و غەیرە موسڵمان دەگرێتەوە. بەلای منەوە مافەكانی ئافرەت بەشێكە لە پرسێكی گەورەتر كە بریتییە لە مافە دیموكراتیەكان و سەروەری یاسا، كە بەها ئیسلامیەكان پشتیوانیان لێدەكەن، ناكۆكیەك نییە لە نێوان حكومەتێكی ئیسلامی و حكومەتێكی دیموكراتی كە مافی یەكسان لەبەرامبەر یاسادا بۆ هەمووان دابین بكرێت. بە حوكمی ئەوەی ئافرەتان زیاتر لە نیوەی كۆمەڵگەن، ئەوا هەر كۆمەڵگەیەك بیەوێت بەرەوپێشبچێت، ئەوا دەبێت ئەوەندەی لە توانایدایە هاوكاری هەموو هاووڵاتیان بكات بۆ ئەوەی بەشداری بكەن، هیچ كۆمەڵگەیەك ناتوانێت بەرەوپێشبچێت بەبێ پشتیوانی و هاوكاری هەموو ئەندامەكانی. ڕێزنەگرتنی مافی ئافرەتان لە وڵاتانی ناوچەكەدا ڕەنگدانەوەی بەها ئیسلامیەكان نییە، بەڵكو ڕەنگدانەوەی بەها كەلتوریەكانە، گۆڕانی كەلتوریش لەسەرخۆیە، بەڵام ڕوودەدات و پێویستی بە پشتیوانی هاووڵاتیان هەیە، ئەگەر هەمووان بە دوای مافە مرۆییەكان و مافەكانی هاووڵاتیەوە بن، بە موسڵمان و غەیرە موسڵمانەوە، بە پیاو و ئافرەتەوە، ئەوا كۆمەڵگەی زیاتر دەگۆڕێت، ئەمە مەسەلەی پەروەردەكردنە لەبارەی ئەوەی وڵاتەكە چی پێویستە و بەهاكانی چین. سەبارەت بە دیاردەی كوشتنیش لەسەر شەرەف من پێموایە، هیچ شەرەفێك لە كوشتندا نییە و لە ئیسلامدا شتێك نییە پێی بووترێت كوشتن بە ناوی شەرەفەوە، یاساكانی ئیسلام ڕێگە بە كوشتنی كەسی بێتاوان نادەن و تەنانەت تەقلیدیترین تەفسیری «حدود» چەند ڕێسایەكی توندی سەلماندنی داناوە، ئەگەر توانرا ئەو ڕێسایانە ڕەچاو بكرێن لە كاتی سەلماندندا، ئەوا هەردوو لایەنەكە، بە پیاو و ئافرەتەوە كە تاوانبارن، شایستەی سزان. پاراستنی شەرەفی خێزان لە ڕێی عیففەتی ئافرەتەوە پرسێكی كەلتوریە، نەك ئیسلامی، لە ئیسلامدا شەرەف لە ڕێی شەریعەوە دەپارێزرێت و شەریعەش پێداگیری دەكات لەسەر ئامانجەكانی كە بریتین لە پاراستنی ئایین. هەروەها فرەژنیش دیاردەیەكی كەلتوریە، من هاوڕێم هەیە كە ژنی دووەمن و كەسانێكن ئاستێكی باشی پەروەردەیان هەیە و كەسانێكی پیشەوەرن و پێیان وایە ئەمەش كارێكی هەڵە و سوكایەتی نییە. كەواتە مەسەلەی فرەژنی مەسەلەیەكی كەلتوریە، چونكە فرەژنی لە كۆمەڵگە تەقلیدیەكاندا زۆر باوە، ئیتر ئیسلامی بن یان غەیرە ئیسلامی، بەڵام لەگەڵ بەرەوپێشچوونی كۆمەڵایەتی و ئابووری كۆمەڵگەوە ئەوا فرەژنی دەگەڕێتەوە بۆ شوێنی مێژوویی خۆی، سەرنج بدە، لە شارەكاندا و لەو شوێنانەدا كە دانیشتووانیان زۆرە، ڕێژەی فرەژنی كەمترە، بەڵام لە ناوچە گوندنشینەكاندا زیاتر بەرچاو دەكەوێت، ئەمەش ڕەنگدانەوەەی پێویستی دەستی كارە لە ناوچە گوندنیشەكاندا، بەڵام لە شارەكاندا بنكەیەكی ئابووری جیاوازتر هەیە و پشتیوانی بۆ فرەژنی بەدی ناكرێت، بۆیە ئەوە بەرپرسیاریەتی حكومەتە بەرگری لە ئافرەت بكات، ئیتر ئیسلامی بێت یان غەیرە ئیسلامی، ئەگەر حكومەتەكە ئیسلامی بێت، ئەوا بەرپرسیارێتی ئەوە دەكەوێتە ئەستۆی كە پەرە بە بەهاو تێگەیشتن لە بەها و نۆرمە ئیسلامیەكان بدات، ئەگەر حكومەتەكە ئیسلامی نەبوو، ئەوا بەرپرسیارێتی پیاوانی ئایینی و عولەما و و ئیمامی مزگەوتەكان و مامۆستایانی قوتابخانە پەرە بە نۆرمە ئیسلامیەكان بدەن. هیچ شتێك لە بەهاكانی ئیسلامدا نییە پشتیوانی لە دڵڕەقی بكات لەبەرامبەر هیچ مرۆڤێكدا، چ جای ئەوەی لە بەرامبەر ئافرەتدا، فەرمودەیەكی بەهێز هەیە كە باس لەوە دەكات بەهەشت لە ژێر پێی دایكاندایە، پێغەمبەر(درودی خوای لەسەر بێت) ڕێزێكی زۆری لە ژنەكانی گرتووە، هیچ شتێك نییە باس لەوە بكات كە دڵڕەق و توندوتیژ بوبێت بەرامبەر خێزانەكانی و پێغەمبەر لەم ڕووەوە نموونەی باڵایە و ئەو پیاوانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن شوێنكەوتەی سوننەتی پێغەمبەرن هەرگیز ڕێگانادەن توندوتیژ بن لەگەڵ خێزانەكانیاندا، ئەمەش هەر جۆرە خەمۆكیەك یان نایەكسانی لە ناو دەبات كە وا لە ئافرەت دەكات بیر لە خۆكوشتن بكاتەوە)).

عەزیزە ئەحمەد بۆ گوڵان:
گرنگە پیـــاوان ببنە شەریك لــــەو هەوڵانەی كە بــــۆ پاراستنی مافی ئافرەت دەخرێنە گەڕ




پرۆفیسۆر عەزیزە ئەحمەد ئوستادی یاسایە لە زانكۆی نۆرسئیست لە بۆستن و تایبەتمەندە لەبواری رەگەزی و مافەكانی تەندروستی لەبواری ناوخۆ و نێودەوڵەتی هەروەها یەكێكە لەو چالاكوانانەی كە هەوڵدەدات شێوازی تێڕوانینی رۆژئاوا بگۆڕێت لەدوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵ و چالاكی ئافرەت لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و لەسەرخستنی پرۆسەی پەرەپێداندا، پرۆفیسۆر عەزیزە ئەحمەد بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
((بێ بوونی ئازادی بۆ ئافرەتان دیموكراسی نایەتەدی، گرنگترین شت ئەوەیە گۆڕانكاری لە یاساكاندا بكرێت، بەڵام ئەوەش گرنگە كە گۆڕانكاری لە كەلتوریشدا بكرێت، بۆ ئەوەی مافی ئافرەتان بپارێزرێت و ئافرەتانیش لەوە تێبگەن كە مافیان هەیە، بەڵام دەبێت پیاوانیش بەشداربن لەمەدا، گرنگە لەوە تێبگەین كە چۆن پیاو ببێتە شەریكێك لەو هەوڵانەدا كە دەدرێت بۆ ئەوەی ئافرەت یەكسان بێت. بێگومان جیاكاریی رەگەزی كاریگەری خراپ دروست دەكات، لەبەر ئەوەی پێویستمان بەوە هەیە شوێنی ئافرەتان لەو پرۆژەیەدا دیاری بكەین، دەبێت ئەو یاسا و سیاسەتانە دابڕێژین كە كاریگەریان هەیە لەسەر ژیانی ئافرەتان و پێویستە سەركردە ئافرەتەكانیش بەشداربن لەو پرۆسانەدا بۆ ئەوەی بەشداربن لە داڕشتنی ئەو یاسایانە و بەشداربن لە جێبەجێكردنیان، دەبێت دەرفەتی یەكسان هەبێت، چونكە بێ ئەم یەكسانیە ناكرێت دیموكراسی بوونی هەبێت، دەبێت مافی یەكسان هەبێت لە بواری دەنگداندا، هەروەها دیموكراسی نایەتەدی ئەگەر خەڵكی تەندروست نەبن و بە باشی پەروەردە نەكرابێتن، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت پێویستە ئافرەتان دەستیان بە خزمەتگوزاری چاودێری تەندروستی ڕابگات... و دەرفەتی یەكسانیان لەبەردەمدابێت بۆ ئەوەی لە بواری پەروەردە بەهرەمەند بن. چونكە ئەگەر كەسێك بیەوێت سەركردە هەڵبژێرێت و ئەگەر كەسێك بیەوێت بڕیارێك بدات لە بەرژەوەندی وڵاتەكەی بێت، ئەوا دەبێت ئاستێكی باشی پەروەردەیی هەبێت، ئەویش بۆ ئەوەی لە سیاسەت تێبگات، كەواتە ئەمە پێویستی بە پەروەردەكردنی ئافرەتان هەیە، پێویستی بە پەروەردە و تەندروستی هەیە. لەمەش گرنگتر رێگرتن لە توندوتیژی بەرپرسیاریەتی حكومەتە و دەبێت حكومەت پشتیوانی لە گروپەكانی داكۆكیكردن لە مافی ئافرەتان بكات و دارایی دابین بكات بۆ ئەوەی ئافرەتان بتوانن مومارەسەی مافی كۆبوونەوە بكەن، هەروەها گرنگە سەركردە سیاسییەكان دژی توندوتیژی بەرامبەر ئافرەتان و بەرامبەر كۆمەڵگە كاربكەن، ئەمە ڕێگایەكی سەرەكیە...... كە حكومەت و سەركردە ئاینیەكان پێكەوە ڕێز لە چالاكوانەكانی مافی ئافرەت بگرن و پارێزگاییان لێبكەن، چونكە زۆرێك لە چالاكوانەكانی بواری مافی ئافرەتان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی دیكەدا ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە لە لایەن سەركردە ئاینیەكانەوە و دەبێت ئەمە بوەستێت، بەڵكو دەبێت پشتیوانی لەو ئافرەتانە بكرێت كە كارێكی باش دەكەن. ئومێدی من ئەوەیە ئافرەت زیاتر بەشداری پێبكرێت، ئەگەر ژمارەیەكی زیاتری ئافرەتان لە پەرلەمان و لە دەسەڵاتدا هەبوون، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە یاساكە بگۆڕێت، بەو شێوەیە هەموو ئافرەتان ئەتوانن خۆیان بۆ پۆستی دەسەڵات بپاڵێون و ژمارەیەكی زیاتری ئافرەتان ئەتوانن پۆستە سیاسییەكان بەدەستەوە بگرن. هەر دەبێت لە شوێنێكەوە دەست پێبكەین و ئەمە شوێنێكی باشە بۆ دەستپێكردن. بەڵام دەبێت لەسەر ئاستەكانی خوارەوە كاربكەین و دەبێت ئافرەتان دەستیان بە خزمەتگوزاریدا ڕابگات و دەبێت بتوانن لەوە تێبگەن كە چۆن ئەتوانن مومارەسەی مافەكانیان بكەن. كەواتە گۆڕانكاری لە هەموو ئاستەكاندا گرنگە)).

عەزیزە ئەلهیری بۆ گوڵان:
كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەف نەریتیكی جاهیلیە و لە ئیسلامدا كوشتن حەرامكراوە




پرۆفیسۆر عەزیرە ئەلهیری ئوستادی یاسایە لە كۆلیژی سی ولیامز لە زانكۆی ریچمۆند و سەرنووسەری رۆژنامەی هیباتایە كە تایبەتە بە فەلسەفەی بزاڤی ژنان و تایبەتمەندە لەبواری مافی ئافرەتی موسلمان و مافی مرۆڤ لە ئیسلامدا، بۆ قسەكردن لەسەر جیاوازی نێوان ژن و پیاو لە ئیسلام و كوشتنی ژنان لەسەر شەرەف، پەیوەندیمان بە پرۆفیسۆر عەزیرە كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە:
((ناكرێت بەشێكی كۆمەڵگە ئازاد بێت لە كاتێكدا بەشەكەی دیكە سەركوتكراو بێت. ئەمە بۆ پیاوان و بۆ ئافرەتانیش ڕاستە. بە پێی قورئان، ئێمە هەموومان بەپێی دەقی قورئان لە هەمان نەفسەوە دروستكراوین و خودی پێغەمبەر موحەممەد (درودی خوای لەسەر بێت) خۆی بەیعەتی(پەیمانی دڵسۆزی) لە ئافرەتان قبوڵكرد و تەنانەت گفتوگۆی لەگەڵدا كردن لەبارەیەوە. (ئەمەش واتای ئەوەیە كە هەر لە سەرەتای ئیسلامەوە ئافرەتان بەشێك بوون لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سیاسی. كەواتە لە ئێستادا هیچ پاساوێكی ئایینی نییە بۆ ئەوەی دووربخرێنەوە. لەمەش زیاتر كاتێك پێغەمبەر (درودی خوای لەسەربێت) لە سەرەتای پێگەیشتنی كۆمەڵگەی موسڵماناندا ڕوبەڕووی قەیرانێك بوایەتەوە، ڕاوێژی بە ئوم سەلمە دەكرد و ڕاوێژەكانی ئەو ئافرەتەش كۆمەڵگەكەی لە دابەش بوون یاخود لە دابەشوونی خراپتر ڕزگاركرد. ئەگەر پێغەمبەر ڕاوێژی ئافرەتانی بەرز نرخاندبێت، بۆچی موسڵمانان ئەم سابقەیە ڕەتدەكەنەوە؟. سەبارەت بە كوشتنی ئافرەتانیش لەسەر شەرەف دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، لە ئیسلامدا كوشتن تاوانە. لە ڕاستیدا كوشتن وەك تاوانێكی دڵڕەقانە سەیر دەكرێت و هاوتای كوشتنی هەموو مرۆڤایەتیە. كوشتن لەسەر شەرەف نەریتێكی جاهیلی بووە و ئیسلام هات بۆ كۆتایی پێهێنانی ئەم ڕەفتارە قێزەونە. تەنیا لە یەك حاڵەتدا نەبێت كە شایستەی سزا دەبن، ئەویش حاڵەتی زینا(فاحشە مبینە)، ئەویش بە مەرجێك تەواو ڕوون بێت و سەلمێنرابێت،. لەو حاڵەتەدا قورئان باسی لە پرۆسەیەكی زۆر ڕوون كردووە (كە بە هەمان شێوە بەسەر ئافرەت و پیاودا جێبەجێ دەبێت) دەربارەی ئەوەی چی بكرێت كاتێك شەرەفی ئافرەتێك لەكەدار دەكرێت. بۆ سەلماندنی زینا، قورئان داوای كردووە چوار شایەت هەبن كە بە چاوی خۆیان ئەو كردارەیان بینیبێت كە ئافرەتەكە، یان پیاوەكەی پێی تاوانبار كراوە، لە هەمان كاتدا دەبێت هەموو شایەتەكان هاوڕابن لەسەر وردەكاریەكانی ڕووداوەكە كاتێك لە دادگادا شایەتی دەدەن. ئەگەر یەكێك لەم مەرجانە نەهاتنەدی، یاخود ئەگەر لە هەر كاتێكدا یەكێك لەو شایەتانە پەشیمان بۆوە لە وتەكانی، ئەوا هەموو شایەتەكان سزا دەدرێن، نەك ئەو ئافرەتەی یان پیاوەی تاوانباركراوە بە زینا، بە هەمان شێوە، ئەگەر پیاوێك خێزانەكەی لەو حاڵەتەدا بینی، ئەوا قورئان باسی لە پرۆسەی زینا كردووە. ئەو كاتە پیاو و ژنەكە لەبەردەم دادوەرێكدا ئامادە دەبن و پیاوەكە چوار جار ژنەكەی خۆی تاوانبار دەكات و دواتر سوێند دەخوات كە وتەكانی ڕاستن. دواتر ژنەكەی هەمان شت دەكات، ئەو كاتە دادوەرەكە بۆ یەكجاری تەڵاقیان دەدات. جگە لەوانەی لەسەرەوە باس كران، لە هیچ شوێنێكی قورئاندا باس لە كوشتن لەسەر شەرەف نەكراوە، هەمووئەو سزایانەش كە باسكران لە دادگایەكی ئیسلامی و ڕەسمیدا بڕیاریان لەسەر دەدرێت كە هەردوو پیاو و ژنەكە تاوانباركراون (یاخود یەكێك لە هاوسەرەكان ئەوەی دیكە تاوانبار دەكات)، دادگاییكردنەكە بچووكترین وردەكاری لەبەرچاو دەگرێت و دواتر دەگاتە بڕیار. بە پێی قورئان ئەو بڕیارە لە حاڵەتی زینادا دیاری كراوە. كە بریتییە لە سەد جەڵدە. بەردبارانكردن لە قورئاندا باسنەكراوە. لە كاتی پێغەمبەردا بەردبارانكردن ڕوویداوە، و تەنانەت ئەو كاتەش لەبەر پێداگیری بەردەوامی ئەو كەسە ڕوویداوە كە ئیعیترافی بە كردارەكە كردووە. كاتێك بەردبارانكردن دەستی پێدەكرد، ئەوا ئەو كەسەی ئیعتیرافی دەكرد دوور دەخرایەوە و خەڵكەكە بەردبارانیان دەكرد، پیاو بوایە یان ئافرەت. كاتێك پێغەمبەر ئەوەی بیست، فەرموی «هلا تركتموها»(ئایا ناكرێت دەست لەو ئافرەتە هەڵگرن) لە حاڵەتەكانی بەدە