د. ئازاد مورادیان بۆ گوڵان:تا ڕێژە‌ی ژنان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا كەم بێت، توندوتیژی بەرامبەر بە ژن زۆر دەبێت
November 15, 2012
کۆمەڵایەتی
گوڵان: كۆسپە‌كانی بەردەم دەستەبەركردنی مافی یەكسانیی ژن و پیاو بەگشتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا چین؟
د. ئازاد مورادیان: نەك لە كۆمەڵگەی كوردی، بەڵكو لە گشت كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەمێژووی كۆنەوە تا هەنووكە، ئەو بوارە زۆر ئاڵوگۆڕی بە‌سە‌ردا هاتووە، دەسەڵاتی پیاوسالاری بە هۆی كارامە‌یی جەستەیی پیاوان لە بە‌ربە‌رەكانێی سروشتدا جێگیركرا و بێ خواستی ژنان بەسەریاندا سەپێندراوە، بە هاتنی ئایینەكانیش پیاوان وەك یاسایەكی نافۆرمی دەستیان بە‌سە‌ر نە‌ریتە ئایینی و كەلتوورییە‌كاندا گرت و بە درێژایی میژوو توانییان نیوە‌ی كۆمەڵگە لە بەرژەوندیی خۆیاندا بچە‌وسێننە‌وە. مە‌بە‌ستم لەم دە‌ستپێكە ئە‌وەیە كە پێویستە بزانین گۆڕانكاری لە ژیانی ژنان و یەكسانكردنی مافەكانیان لەگەڵ پیاو بەتایبەتی لە وڵاتانی گەشەنەكردوودا كارێكی ئاسان و ئاسایی نییە، ئەوە پێویستی بە‌دە‌یان ساڵ كار و پلانی بەردەوامی هۆشیاركردنەوە هەیە، چونكە پێویستی بە گۆڕانكاری لە ژێرخانە بنە‌ڕە‌تییە‌كانی ئایین و كەلتوور هەیە. تە‌مە‌نی نە‌ریت، ئایین و كەلتووریش پتر لە سەدان ساڵە، هەربە‌و هۆیە‌وە، بەبێ كارو پلانی فرە‌لایە‌ن، زۆر دژوارە كە لە مەودایەكی كورتدا گۆڕانكارییەكی زۆری بە‌سە‌ردا بێت، بەڵام بە كەڵك وە‌رگرتن لە‌یاسا، دەكرێت تا رادەیەكی زۆر نادادپەروەرییەكان كەم بكرێتەوە، واتە یاسا دەتوانێت مانایە‌كی نوێ بۆ هەڵسوكە‌وتی نێوان ژن و پیاو بدۆزێتە‌وە‌و بە كارێكی درێژخایە‌نیش بەختەوەری خێزانی زیاتر مسۆگەر دەبێت. لە یاسای خێزانیدا پێویستە ئەوە دەستنیشان بكرێت كە ژنان مافی ئە‌وە‌یان هەبێت بە ئارەزووی خۆیان هاوسەرگیری بكەن، دوور بن لە بەزۆربەشوودان، مافی تە‌ڵاق و جیابوونە‌وە‌یان هەبێت و لە كاتی واشدا منداڵ بەپێی توانای دارایی دایك و باوك بە‌خێو بكرێت. نەك بە زۆر تەنیا بە باوكی بدرێت. یاسا دەبێت بە‌رژە‌وەندیی منداڵەكە رەچاو بكات، نەك نە‌ریت و كەلتوور. هەروەها پێویستە یاسا لە دژی نەریتی فرەژنی بێت، كە سەدان كێشەی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوە.
گوڵان: دیارە گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە ئایین و ئایینزاكانی كۆمەڵگەی ئایینیدا كارێكی دژوارە، گەر واز لەو رەهەندە بێنین، چ رێكارێكی دیكە هەیە كە بتوانێت مافی ئافرەتان لە كۆمەڵگەی كوردیدا دەستەبەر بكات؟
د. ئازاد مورادیان: وەڵامدانە‌وە‌ی ئەم پرسیارە كارێكی ئاسان نییە، بەڵام وەك سەرەكیترین رێكار پێویستە پێشەكی گۆڕانكاری لە ئەندێشە و فكر و بۆچوونی پیاوان بەرامبەر بە مافی ژنان بكرێت، دە‌بێ ئەوەش بزانین كە پیاوان وەك نیوە‌ی كۆمەڵگە كە مە‌نفە‌عە‌تی تایبە‌تیی خۆیان لە چە‌وساندنەوەی ژناندا دەبینن، بە‌ئاسانی دە‌ست لەو دەسكەوتەیان هەڵناگرن. پیاوان هەموو تایبە‌تمە‌ندی ژیانیان لە‌باری جەستەیی، دەروونی، خوشگوزەرانی هەروەها پایە‌و پلە و دە‌سە‌ڵات و پارە‌یان، لە داگیركردنی مافی ژناندا دیوە‌تە‌وە. بۆیە ژنانیش دەبێت وەك چینێك كە لە مێژوویەكی دوور و د‌رێژ لە تواناكانی خۆیان كە‌ڵكیان وە‌رنە‌گرتووە، بۆ دەستەبەركردنی مافە زەوتكراوەكانیان بێنە مەیدان و كاری بەردەوامی بۆ بكەن.
گوڵان: بۆ ئەوەی یەكسانیی ژن و پیاو لە مافەكانیاندا بەرجەستە بكرێن، لە رووی زانستی دەروونناسییەوە وەك پسپۆرێك لەو بوارەدا، چ رێكارگەلێك بۆ گۆڕانكاری لە سیستمی راهێنانی تاك و كۆمەڵگە پێشنیار دەكەیت؟
د. ئازاد مورادیان: سایكۆلۆژی وەك زانستێك تایبە‌تمە‌ندی دە‌خاتە‌سە‌ر تاكە‌كە‌س و باوەڕی بە گۆڕانكاری تاكە‌كە‌سی هەیە، بەڵام كاتێك ئایین، كەلتوور، باری ئابووری و كومە‌ڵایە‌تی، هەروەها سیاسی كۆسپ دروست بكەن، دەبینین بە گۆڕانكاریی تاكە‌كە‌سی گۆڕانكاریی بە‌رچاو لە كۆمەڵگەدا نایەتە‌ئاراوە. لەو دۆخەدا تاك تەنانەت خە‌ونە‌كانیشی پشت بەو نە‌ریتە چەسپاوانەی ناو كۆمەڵگەكە دە‌بە‌ستێت.
سەبارەت بە گۆڕانكاری لە سیستمی راهێنانی تاك و كۆمەڵگەش، پێویستە پێشەكی ئامانجی بە‌رپرسانی سیاسی و كاربە‌دە‌ستانی وڵات گۆڕانكاریی ئەرێنی لە كۆمەڵگەدا بێت، گەر ئەو ئامانجەیان هەبێت، ئەوا بێگومان كاریشی بۆ دەكەن و بە پلانێكی د‌رێژخایە‌ن سیستمی فێركردن و بارهێنان و راهێنانی تاك دەگۆڕن. دیارە مەبەست لە گۆڕانكاریی ئەرێنی گەڕانەوە بۆ سیستمە كۆنەكان نییە، بەڵكو هەنگاونانە بەرەو سیستمێكی نوێ كە لەهەموو بوارێكدا دان بە یە‌كسانی هەر دوو رەگەزی (نێر و مێ)ی ژن و پیاودا بنێت. ئەوەش لە بونیادەوە دەبێت كاری بۆ بكەن، واتە هەر لە قۆناغەكانی سەرەتای خوێندنەوە، قوتابخانە دەبێت ناوەندێك بێت كە كوڕانی قوتابی فێربكات رێز بۆ كچان دابنێن و ئە‌وان وەك مرۆڤێكی هاوسە‌نگ و هاوشانی خۆیان چاوی لێ بكەن، هەروەها دەبێت هەر دوو رەگەزەكە لە مەترسییەكانی توندوتیژی بەرامبەر بە یەكدی لە هەموو روویەكەوە ئاگادار بكەنەوە. تا منداڵ بزانێت توندوتیژی جەستەیی، دەروونی چییە و كاریگەرییە نەرێنییەكانی دەمارگیری، بێ بایەخكردنی یەكدی، بەگژیەكتردا چوون و بەكارهێنانی توندوتیژییان بۆ روون بكەنەوە. هاوكات دەبێت لە سیستمی نوێی پەروەردەدا منداڵ فێری ئەوە بكرێت كە بە پاڵپشتی یاسا بەرگری لە مافی خۆی و كەسایەتیی خۆی بكات، كە لەم كاتەدا پێویستە پێشتر پڕۆژەیاسایەك بۆ ئەو بەرگریكردنە پەسەند كرابێت و یاسایەك هەبێت. هەروەها لەو سیستمە نوێیەدا دەبێت لە تایبە‌تمە‌ندكردنی كار و پیشە بو ژنان و پیاوان دووری بكرێت، واتە پێویستە هەركەسێك بەخواستی تاكە‌كە‌سی خۆی بەبێ هیچ جیاوازییەك پیشەكەی هەڵبژێرێت و ئاسانكاریشی بۆ بكرێت. نەك بۆ نموونە پەرستاری و مامۆستایی بۆ ژنان و فڕۆكەوانی و كەشتیوانی تەنیا بۆ پیاوان بێت. لە سیاسەتكردن و بەڕێوەبردنی وڵاتیش پێویستە هەردوو رەگەز رۆڵیان هەبێت.
گوڵان: ئەی رۆڵی میدیا و رێكخراوەكانی ناحكوومی لەو بوارەدا چییە و دەبێت چی بكەن؟
د. ئازاد مورادیان: رۆڵی میدیا لەو بوارەدا زۆر بەرچاوەو هیچی لە قوتابخانەكان كەمتر نییە. میدیا دەتوانێت بە‌هەموو چە‌شنێك و بە كەڵك وە‌رگرتن لە تواناكانی، لەهەموو روویەكەوە زانیاری و هوشیاریی تەواو بە تاكی كۆمەڵگە بدات، پێویستە لە‌ڕێگەی فیلم و شانۆوە بە گفتوگۆ لەگەڵ كەسانی شارەزا و زانایان یارمە‌تیی سیستمی پەروەردە بدات، تەنانەت لەو بوارەدا ریكلامی زۆریشی بۆ بكات. رۆڵی رێكخراوە ناحكوومییە‌كانیش زۆر بە‌نرخە، كە بە پشتبەستن بە كەسایەتیی خۆبە‌خە‌ش و بەو پەیوەندییانەی كە لەگەڵ خە‌ڵكدا هەیانە، ببنە‌پاڵپشتێك بۆ ئەم مە‌بە‌ستە، كە دەتوانن لە ئە‌زموونی سیستمی نێونە‌تە‌وەیی و دە‌ستكە‌وتە‌كانی ئە‌وان كەڵك وەربگرن، ئەوە خاڵێكی زۆر گرنگە كە دە‌بێ پێش هەموو لایەك حكومە‌ت رەچاوی بكات.
گوڵان: بێگومان باری ئابووریی سەربەخۆی ئافرەتان، كاریگەریی بەرچاوی لە دەستەبەركردنی مافەكانیاندا هەیە، لەو بوارەدا چ گۆڕانكارییەك لە‌سیستمی ئابووری - سیاسی كوردستاندا پێویستە بكرێت؟
د. ئازاد مورادیان: ئە‌ركی سە‌رە‌كیی دە‌وڵە‌تە كە هاوسە‌نگی و یە‌كسانی لە دابینكردنی كار و پیشە بۆ ژنان و پیاوان بەبێ جیاوازی دابین بكات. بێگومان ئەوەش لە بەرژەوندیی خاوەن كار و بازاڕ و سوودی خاوەن سە‌رمایە‌دا نییە، بەڵام پەرلەمان بە‌دە‌ركردنی یاسایەكی تایبەت دەتوانێت بە‌ر لە بێ عە‌داڵە‌تی لەو بوارەدا بگرێت. حكومەتیش نابێت بێ پلان بێت، پێویستە بۆ بە‌هێزكردنی ژنان لە رێگەی كار و پیشە‌وە پلانی هەبێت. چونكە سە‌ربە‌خۆیی ئابووری لە‌ڕووی سایكۆلۆژییە‌وە ورە و هێزێكی باش بە ژنان دەبەخشێت. ئەگەر سەیری كۆمەڵگە بكەین، دەبینین بەتایبەتی ژنانی ماڵەوە بەهۆی نەبوونی ئابوورییەكی سەربەخۆ زۆرجار لە‌ژیانیاندا توندوتیژی بەرامبەریان قبووڵ دەكەن. بە‌داخە‌وە نەك لە كوردستان، بەڵكو لە زۆربە‌ی وڵاتانی جیهاندا ڕێژە‌ی ژنان لە ناوەندی بڕیاردانی سیاسیدا كە‌مە. تا كاتێك رێژەی ژنان لە كاروباری سیاسی و بەڕێوەبردنی وڵاتدا كەم بێت، توندوتیژی بەرامبەر بە ژن زۆر دەبێت. بە ئاوڕدانەوەیەك لە وڵاتانی ئیسكاندیناوی، وەك (سوید، فینلاند، دانیمارك و نەروێژ) دەبینین بە‌زیادبوونی رێژەی ژنان لە‌كار و باری سیاسی و ئابووریدا رێژەی توندوتیژی بەرامبەر بە ژن زۆر كەم بووە.
