ئەگەرچی ئەنجامدانی تاوان و توندوتیژی ناكۆك نییە لەگەڵ سروشتی مرۆڤ دا و وەك سروشت و پێكهاتە مرۆڤ لە بوونەوە ئامادەگی بۆ توندوتیژی و كاولكاری و شەڕەنگێزی هەیە، هەروەكو چۆن ئامادەگی بۆ خێر و چاكە و بنیاتنان هەیە، بەڵام ئەوەی وزەكانی مرۆڤ بۆ وێستگە خێرەكە یان وێستگە شەڕەكە ئاڕاستە دەكات بریتییە لە پرۆسەی گۆشكردنی كۆمەڵایەتی و پەروەردە و فێركردنێكی دروست و بوونی سستمێكی كۆمەڵایەتی و كەشێكی دادپەروەرانەی كۆمەڵایەتی و بوونی سستمێكی دادوەری باڵادەست كە بەهۆیەوە سەروەری یاسا بەرجەستە دەبێت. لە ئامادە نەبوونی هەریەكێك لەو گۆڕاوانەدا كەلێنێك لە هۆشەنگی مرۆڤدا دروست دەبێت كە هەندێ هەلومەرج دەكاتە پاساو بۆ ئەنجامدانی هەر كردەیەكی توندوتیژی، هەندێجار بە ئامادەبوونی هەموو ئەو گۆڕاوانەش لە كۆمەڵگەدا مرۆڤگەلێك سڵ ناكەنەوە لە ئەنجامدانی تاوان و توندتیژی كە لەم حاڵەتەدا دەتوانین بڵێین باری ژیری یاخود باری دەروونی تاك ڕۆڵ دەگێڕێت.
تاوان و باری كۆمەڵایەتی و خێڵایەتی لە كوردستاندا
ئاشكرایە پێكهاتەی خێڵایەتی كۆمەڵگەی كوردستان لە ڕابردوو و تاڕادەیەك لە ئێستاشدا چەندین دەرهاویشتەی نەرێنی لەسەر ژیانی كۆمەڵگەی كوردستانی دروستكردووە، تاك بەپشتیوانی خێڵ هەرگیز سڵی لە ئەنجامدانی كردەی توندوتیژی یاخود تاوان نەكردۆتەوە، چونكە بەپێی پرۆسەی گۆشكردنی كۆمەڵایەتییانەی خێڵ و هۆزەكان هەمیشە خێڵ پارێزەر و پشتیوانی تاكەكانی بووە، بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانیش لە عێراق و لە كوردستان بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان هەمیشە هەموو جۆرە پشتیوانییەكی خێڵیان كردووە، بەمهۆیەوە هەمیشە دەسەڵاتی خێڵ لەسەروو دەسەڵاتی یاساوە بووە، هەربۆیە زۆرێك لەو توندوتیژیانەی لە ڕابردووی دوور و نزیكدا ئەنجامدراون، بەتایبەتی كوشتنی ئافرەتان هەمیشە ڕەگێكی خێڵەكیانەیان هەبووە.
تاوان و ڕەوشی سیاسی كوردستان
ئەگەر بەوردی لە جۆرەكانی تاوان و تایبەتتر تاوانی كوشتن لە كوردستاندا بڕوانین، بۆمان دەردەكەوێت كە زۆرینەی حاڵەتەكانی كوشتن لە كوردستاندا بریتی بوو لە تەسفیە كردنی جەستەییانەی نەیاری لایەنە سیاسییەكان، لە زۆرینەی حاڵەتەكاندا لایەنە سیاسییەكان پەنایان بۆ كوشتنی نەیار و كەسە هەڵكەوتوو و كاریگەرەكانی لایەنەكانی تر بردووە، ئەگەر وردتریش لەو لەو ڕەفتارانە بكۆڵینەوە ئەوا زۆربەیان دەكەونە خانەی تیرۆرەوە. شاری سلێمانیش بەو پێودانگەی لەمێژووی نزیكی خۆیدا هەمیشە گۆڕەپانی ململانێی سیاسی نێوان هێزە سیاسیە كوردستانییەكان بووە بۆیە ئەم ڕەوشە سیاسییانە كاریگەری هەبووە لەسەر زۆری ڕێژەی توندوتیژییەكان و تاوانەكانی كوشتن تیایدا.



تاوان و باری دەروونی
وەك ئاشكرایە تاكی كوردی لەم ڕۆژگارەی ئێستادا زیاتر لە هەموو سەردەمێكی تر لەژێر كاریگەری فشارە دەروونییە جۆراوجۆرەكاندا دەژی، خەڵك لەم سەردەمەدا ماندووە لەڕووی دەروونییەوە، دابینكردنی بژێوی سەختترە لەهەموو كاتێكی تر، بەمهۆیەوە مرۆڤەكان زیاتر كار دەكەن، جەستەیان زیاتر ماندوو دەبێت، كەمتر دەخەون، كەمتر دەحەوێنەوە، كێبەركێی مادیانە باڵی بەسەر ڕەفتار و بیركردنەوەی زۆرێك لە خەڵكی ئەم سەردەمە كێشاوە، كێشەی كۆمەڵایەتی لەسەر مادە و زەوی و موڵك زیادی كردووە، بەها كۆمەڵایەتییەكان كاڵبوونەتەوە، كێشەی خێزانی زۆر زیادی كردووە، ناپاكیی هاوسەری و هەڵوەشاندنەوەی خێزانی لە پەرەسەندندایە، خراپ مامەڵەكردن و كەڵك وەرگرتن لە ئامێرە تەكنۆلۆژییەكان ژیانی بەشێكی بەرچاوی لە تاكەكانی كۆمەڵگە شێواندووە، ڕێژەی نەخۆشییە سایكۆسۆماتی و دەروونییەكان زۆر زیادی كردووە، شارەكان قەرەباڵغن و جمەیان دێت، ئۆتۆمبێلێكی زۆر خزاوەتەوە ناو شارەكان، ژینگەی كوردستان پیس بووە. تێكڕا ئەو هەلومەرجە نەرێنییانە كاریگەری خراپی لەسەر باری دەروونی تاكی كوردی دروستكردووە لەم ڕۆژگارەدا، بەجۆرێك تاك بەئاسانی هاوسەنگی خۆی لەدەست دەدات، ئامادەیی بۆ هەڵچوون و پەرچەكرداری توند لەئاستێكی بەرزدایە.
تاوان و میدیا
بەشێكی بەرچاو لە كەناڵە ئاسمانییە كوردییەكان و گۆڤار و ڕۆژنامە كوردیەكان بەدوو ئاڕاستە كاریگەری نەرێنییان لەسەر زیادبوونی توندوتیژی و تاوان كردووە، ئاڕاستەی یەكەم پیشاندانی فیلمی توندوتیژییەكان بەشێوەیەكی بەرچاو، ئاڕاستەی دووەم مامەڵە كردنێكی نادروست لە ڕوماڵكردنی هەواڵەكانی توندوتیژیدا، بۆ نموونە گواستنەوەی وێنە و دیمەنی تاوانەكان و چۆنێتی ئەنجامدانی تاوانەكان و هەندێجار دەرخستنی تاوانباران وەك پاڵەوان و گرنگیپێدانی زۆر بە هەواڵەكانی توندوتیژی و كردنی ئەو هەواڵانە بە هەواڵی یەكەم و مانشێت. ئەم مامەڵە نادروستانە بمانەوێت یان نەمانەوێت كاریگەری نەرێنی لەسەر بیركردنەوە و ڕەفتاری تاكەكانی كۆمەڵگە دروستدەكات، بۆ نموونە بەر لەماوەیەك لە شاری كەركوك تاوانی سەربڕینی خێزانێك ئەنجامدرا، ڕاگەیاندنی كوردی هێندە ئەم هەواڵەی خستەڕوو هێندەی نەبرد لە سلێمانی هەمان سیناریۆ دووبارە كرایەوە.
تاوان و دەزگاكانی وەزارەتی ناوخۆ
بەداخەوە هەتاكو ئێستا دامودەزگاكانی پۆلیس لە كوردستان نەبۆتە جێی بایەخی حكومەتی هەرێم، لەڕووی پێداویستییەكانی لێكۆڵینەوە و تەكنۆلۆژیای سەردەم زۆر دواكەوتووە، ژمارەی بنكە و كەرتەكانی پۆلیس بەبەراورد بە زیادبوونی ڕێژەی دانیشتووان زۆر كەمن، شارەزایی و كارامەیی كارمەندانی ئەو دەزگایانە تاڕادەیەك كلاسیكییە و وەك پێویست ئاوڕیان لێنەدراوەتەوە، بینای بنكە و كەرتەكانی پۆلیس هەرگیز لەگەڵ ئەرك و پەیامی ئەو هێزانەدا یەكناگرێتەوە، بەجۆرێك خەڵكی لەچاوی پۆلیسەوە لە یاسا دەڕوانێت، كە دەبینێت دەزگاكانی پۆلیس لە ئاستی پێداویستییەكانی ئەم سەردەمەدا نییە بەو چاوەش لە سەنگی یاسا و دەسەڵاتی دادوەری دەڕوانێت.
تاوان و وەرزی ساڵ
زۆرێك لە توێژینەوە زانستییەكان سەلماندوویانە كە هەمیشە ڕێژەی تاوان و توندوتیژییەكان لە وەرزەكانی گەرمادا ڕوو لە هەڵكشان دەكات، وەرزی هاوینی كوردستان بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا بەشێوەیەكی بەرچاو پلەی گەرما تێیدا بەرز دەبێتەوە، بۆیە زۆربەی توندوتیژییەكان و تاوانەكانی كوشتن لە كوردستانیش دەكەونە ئەم وەرزەوە.
ئافرەتان بۆ بەرەنگاربوونەوەی
توندوتیژی هەڵوێست وەردەگرنتەنیا لە مانگی رابردوودا لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان جگە لەوەی 7 ئافرەت خۆیان سووتاندووە، 25 ئافرەتیش بەدەستی خزم و كەسیان كوژراون، ئەمەش ئامارێكی تەكاندەرو چالاكوانی بواری مافی مرۆڤ ناچار دەكات هەڵمەتێكی بەرفراوان بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان رێكبخەن. لەوبارەیەوە چەندین كەسایەتی و چالاكی بواری مافی ئافرەتان راوسەرنجی خۆیان بۆ گوڵان دەخەنەڕوو.
بە‌گوێرە‌ی‌ ئامارە‌كانی بە‌ڕێوە‌بە‌رایە‌تیی‌ گشتیی‌ توندوتیژی‌ سە‌ر بە‌ وە‌زارە‌تی‌ ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە‌ ماوە‌ی‌ شە‌ش مانگی‌ یەكەمی ئەمساڵدا لەهە‌رێمی‌ كوردستان 21 ژن كوژراون یە‌ك هە‌زارو 366 سكاڵاش لە‌لایە‌ن ژنانە‌وە‌ تۆماركراوە.
لە‌ماوە‌ی‌ شە‌ش مانگی‌ یەكەمی ئەمساڵ لە‌ هە‌رسێ‌ پارێزگاكە‌ی‌ هە‌رێم بە‌ ئیدارە‌ی‌ گە‌رمیانیشە‌وە، رێژە‌ی‌ توندوتیژی بە‌م شێوە‌یە‌ بووە:
( كوشتن21، خۆكوشتن 16، سووتان 140، خۆسووتان 60، ئە‌شكە‌نجە‌ 473، سكاڵا 1366، دە‌ستدرێژی‌ سێكسی‌ 75).
بە‌ڕێوە‌بە‌ری‌ توندوتیژی‌ دژی‌ ئافرە‌تان (كوردۆ عومە‌ر)، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «توندوتیژی‌ دژ بە‌ ژن لە‌ هە‌موو وڵاتـانی‌ دونیا بوونی هە‌یە، هە‌روا بە‌ئاسانی‌ بنبڕ ناكرێت»، گوتیشی «ئێمە‌ لە‌ بە‌ڕێوە‌بە‌ری‌ توندوتیژی‌ دژی‌ ئافرە‌تان ستراتیژییە‌تی‌ خۆمان هە‌یە، كاری‌ لە‌سە‌ر دە‌كە‌ین بۆ ئەوەی توندوتیژییەكان گەر بنبڕیش نەكرێن، رێژەی زۆر كەم ببێتەوە»، بەپێویستیشی زانی لایە‌نی‌ پە‌یوە‌ندیدار و ناوە‌ندە‌كانی‌ تایبە‌ت بە‌ پرسی‌ ژن لێكۆڵینە‌وە‌و بە‌داداچوون بۆ ئامارە‌كان بكە‌ن، بەشێوەیەكی بابەتییانە لەهۆكاری‌ توندوتیژییەكان و رێگەكانی رووبەڕووبوونەوەی بكۆڵنە‌وە، نەك تەنیا قسە‌ لە‌سە‌ر ژمارە‌كان بكە‌ن».
د. ڤیان سەبری ئەندامی یەدەكی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، دەڵێت «جگە لە برا و باوك و هاوسەرێكی دەمارگرژ، زۆر جار كەسانی وەك خاڵ و مامیش بە بیانووی (پاراستنی شەرەف)ـەوە لەپشت تاوانی كوشتنی ئافرەتەوەن. كە ئەوانە لە پەروەردەی خێزانیدا وەك نێرینەیەك پارێزەری شەرەفی خێزان پەروەردەكراون. لەو پەروەردەیەدا یەكسانی مافەكان بۆ كچ و كوڕو هاوشان بوونیان، نەك جێگیر نەكراوە، بەڵكو بەتوندی لەدژی وەستاون. بۆیە چەندین تاوانی گەورە بەرامبەر بە ئافرەت دەكرێت و چەندین جار بیستوومانە كە باوكێكی هەڵپەرست لەپێناو شتێك كچەكەی خۆی فرۆشتووە، یاخود لەگەڵ پیرەمێردێك ژن بە ژنێی كردووە و كچە بچكۆلانەكەی خۆی خستۆتە ناو دۆزەخێكەوە كە هیچ ئیرادەیەكی بۆ دەرهاتن لەو دۆزەخە نەبووە. چەندین باوك و برا و هاوسەری بێئابڕووی خیانەتكار و بەردەوام سەرخۆش‌ هەن، كە لەسەر لێدانی كچ و خوشك و هاوسەری ڕاهاتوون و بەردەوام بێڕیزی و سووكایەتییان بەرامبەر دەنوێنن. بۆیە بە كورتی دەكرێ بڵێین: پەیوەندییە خێڵەكییەكان، سیستمی ئابووری و سیاسیی و دواكەوتووانی ئایینە توندڕەوەكان بەرهەمهێنەری ژینگەیەكی ژنكوژن».



چ هۆكارێك دەبێتەهۆی توندوتیژی ؟
د. ڤیان هۆكارەكانی بەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان لەم چەند خاڵەدا دەستنیشان دەكات:
* سروشتی كومەڵگەی نێرینەی زاڵ، كە بەدەر لە لایەنی سێكسی هیچ لایێكی دیكە لە ئافرەتدا نابینێت، ئافرەت وەك كەلوپەلێك دەبینێت كە بۆ كڕین و فروشتن شیاو بێت، بە كەم ئەقڵ و گوماناوی دایدەنێت.هەروەها گۆڕانكاریییە خێراكانی ستراكتوری كومەڵگەی كوردستانی و گەشەی تۆڕەكانی گەیاندن و ئینتەرنێت و كەمی هوشیاری لەبارەی بەكارهێنانیان، كەبووەتە هۆی زۆرێك لە كێشەكان بەشێوەیەك تەنها هەبوونی وێنە یاخود ناوی پیاوێكی نەناسراو لەسەر موبایلی كچێك، بووەتە هۆی كوشتنی.
* لاوازی رۆڵی دامەزراوە حكوومییەكان لە جێگیرنەكردنی سزایەكی توندی یاسایی دژی تاوانبار و ئەنجامدەرانی كوشتن بە ناوی شۆرینەوەی شەرمەزاری، وەك ئەوەی لە عێراق روودەدات، یان بەهۆی جێبەجێنەكردنی بەندە یاسایییەكان و خودزینەوەی لایەنە پەیوەندارەكان لە پاراستنی ئافرەتان، هەروەك ئەوەی لە هەرێمی كوردستان روودەدات، هەروەها پابەندنەبوون بە پەیمانە نێودەوڵەتییەكان كە دژی بەكارهێنانی توندوتیژین دژی ئافرەتان.
بوونی رۆڵ و كاری هێزەكانی ئیسلامییە سیاسییەكان لە دژایەتیكردنی ئازادی تاكەكەسی و یەكسانی ئافرەت و پیاو. هەروەها لاوازیی هوشیاری ئایینی لای بەشی هەرە زۆری خەڵك سەبارەت بە چۆنیەتی چارەسەرییەكانی شەریعەتی ئیسلامی بۆ گرفتەكانی كومەڵگەو نەبوونی بەرچاوڕوونی ئایینی و كومەڵایەتی. شوێنكەوتنی دابونەریتی بەجێماوی خێڵایەتی و سەپاندنی پێوانە و بەهاكانی بەسەر تاك و كومەڵگەدا.
* هەبوونی چەكی بێ مۆڵەت و نەبوونی یاسایەك بۆ رێكخستنی، كە هەندێك جار لەڕوودانی هەر كێشەیەك پیاوان خێرا پەنای بۆ دەبەن و بەكاری دێنن. جگەلەوەش كەمی توانا و تەكنیكەكان لە بەشەكانی پزیشكی داد، وەك بەڕێوەبەرایەتییەكی فەرمی كە كاری سەرەكییان بریتییە لە لێكوڵینەوە لە كەیسەكانی كوشتن و كوشتنی ئافرەتان لەڕێگەی سوتاندنەوە، بۆیە زۆرینەی هۆیەكانی تاوان ون دەبن و لاشەكان بەبێ زانینی هۆی كوشتنەكە دەنێژرێن، تاوانباریش بە نەناسراو لە قەڵەم دەدرێت. لە كاتێكدا زۆربەی ئەو كچانەی بە تۆمەتی شوورینەوەی شەرمەزاری دەكۆژرێن، یان دەسووتێنرێن، دوای پشكنینیان دەركەوتووە كە بێگوناهن و بە ستەمكاری كوژراون.
لە هەرێمی كوردستان و دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 چەندین گۆڕانكاری بەسەر پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری و رۆشنبیری كومەڵگەی كوردیدا هاتووە. لەسایەی سیاسەتی كرانەوەو ئازادبوون لە پشتگوێخستنی ژنان،‌ ئافرەتانی هەرێمی كوردستانیش پانتاییەكی زیاتریان لە ئازادی بە بەراورد لەگەڵ ئافرەتانی وڵاتانی دراوسێ تەنانەت لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی عێراقیش دەستكەوتووە. ئافرەتانی هەرێم توانیویانە هەندێك دەستكەوتیان هەبێت و زیاتر بەشدار بن لە چالاكییە سیاسی و ئابوورییەكان، ئەمە سەرەڕای سەرهەڵدانی كومەڵێك رێكخراوی كومەڵگەی مەدەنی كە داوای یەكسانی و دیموكراتییەت و ئازادبوون لە كەلێنەكانی پاشكەوتوویی و مافی یەكسانی هەردوو رەگەز و نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی دەكەن.پەرلەمانی كوردستانیش كومەڵێك بڕیاری لەو بارەیەوە دەركرد، وەك هەمواركردنەوەی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969 كە تیایدا سزای تاوانی ئەو پیاوانە سووك كرابوو كە بە ئەنجامدانی تاوانی شۆرینەوەی شەرمەزاری هەڵدەستن. لە ساڵی 2002دا پەرلەمانی كوردستان یاسا هەمواركراوەكەی پەسەندكرد و هیچ سووككردنێكی بۆ تاوانی كوشتنی ئافرەت بەناوی شەرەفەوە نەهێشت و وەك هەر تاوانێكی دیكەی كوشتن لەقەڵەمی دا.
پەرلەمانی كوردستان یاسای باری كەسێتی عێراقی بۆ ساڵی 1959 هەموار و پەسەند كرد، ئەو بڕگانەشی هەموار كرد كە پەیوەندییان بە فرەژنی و رێككردنی (تأدیب) ئافرەتەوە هەبوو. بەپێی یاسا هەمواركراوەكە رێگە نادرێ بە هێنانی ژنێكی دیكە، مەگەر لە هەندێك حاڵەتی دیاریكراودا نەبێت، ئەویش بە رەزامەندی ژنی پێشووتر. لەم دواییانەشدا پەرلەمانی كوردستان یاسای توندوتیژی خێزانی پەسەندكرد. ئەمە سەرەڕای گەشەپێدانی بەڕێوەبەرایەتییەكانی رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە گشت پارێزگا و شارەكانی هەرێمی كوردستان كە سەر بە وەزارەتی ناوخۆن. هەروەها بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگییەگی زۆری بەم بوارەدا و ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمانی كاراتر كرد، بەتایبەتی دوای كەیسی كوشتنی نیگار رەحیم لەلایەن براكەیەوە لە ناوچەی گەرمیان، سەرۆكی حكومەت گوتی «حكومەتی هەرێم گشت شێوازەكانی توندوتیژی دژی ئافرەتان مەحكووم دەكات و قەبووڵی ناكەین توندوتیژی و كوشتن بەهەر پاساوێك بێت، بەرامبەر ئافرەتان بەكاربهێنرێت».
بێگومان چارەسەركردن و بنبڕكردنی دیاردەیەكی ئاوەها كە لە زۆربەی ناوچەكانی وڵات بە قووڵی ڕەگی داكوتاوە، كارێكی قورسە، بەڵام ئەستەم نییە و بە چڕكردنەوەی هەوڵ و تواناكان لەو بوارەدا دەكرێت ئەو وێنە جوانەی ئافرەت پیشانی گشت تاكەكانی كومەڵگە بدرێت. بۆیە بە پێویست دەزانرێ بۆ چارەسەری كێشەی ئافرەتان چەندین هەنگاوی خێرا و كارامە هەڵبگیرێت، لەوانە:
*ئەنجامدانی هەڵمەتێكی چڕ و گشتگیری هۆشیاركرنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە بە شێوەیەك گشت كونج و لایەكی وڵات رووماڵ بكات، بۆ ئەوەی مامەڵەكردنی تەندروست لەگەڵ ئافرەتان و كێشەكانیان روون بكرێتەوە.
* بەتوندی سزادانی ئەنجامدەرانی تاوان و رێگریكردن لەوەی هەركەسەو بۆ خۆی دادگایەك دامەزرێنێت و سزای كەسانی دیكە بدات.
* هوشیاركردنەوەی ئافرەتان لەبارەی هەبوونی لایەنی پەیوەندیدار بۆ پارێزگاری لێكردنیان لە كاتی رووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشەیەك بۆ سەر ژیانیان.
* هەوڵدانی تەواوی مامۆستایانی ئایینی بۆ روونكرنەوە و راستكردنەوەی ئەو بەهەڵە لێتێگەیشتنەی خەڵك لەبارەی سزادان و كوشتنی ئافرەتانەوە بەناوی شەرەفەوە و گوناهباركردنی ئەنجامدەرانی.
مامۆستایانی ئاینی هەرگیز دانیان بە یەكسانی جێندەری دانەناوە
ئارا جەلال، خاوەن بڕوانامەی ماستەر لە كۆمەڵناسی، رایوایە «دەستەبەركردنی مافی ژن لەكۆمەڵگەی كوردی تەنیا بە وشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەو بوونی مەعریفەی كەلتووری و باوەڕی ئینسان بە ئازادی تاكەكان دەكرێ و جیاكاری جێندەری و رێزنەگرتن لە مافی یەكسانی ژن و پیاو تەنیا توندوتیژی و دڕندەیی لێدەكەوێتە». گوتیشی «تاك لەكۆمەڵگەی ئێمەدا بە رۆشنبیر و ناڕۆشنبیریەوە خۆی لە بۆچوونی باوی كۆمەڵگەو تێگەیشتنی تەقلیدی بۆ چەمكی شەرەف رزگارنەكردووە، بەقەناعەتەوە باوەڕیان بە یەكسانی جێندەری لەناو خودی خێزان و لەبواری گشتیدا نییە، ئایینیش دەورێكی گەورەی لەو جیاكارییە جێندەرییەدا بینیوە». ئەو كۆمەڵناسە بە نیگەرانییەوە دەڵێت «ئەگەر بڕوانینە مینبەر و سەكۆی هەر مزگەوتێك، دەبینین مامۆستایانی ئایینی ژمارەیەكی زۆر خەڵكیان كۆكردۆتەوەو زۆر جار بابەتی وتاری هەینییان لەسەر ژن و زەوتكردنی مافەكانی ژنە و هەرگیز دانیان بە یەكسانی جێندەری دانەناوە».
ئەو كۆمەڵناسە هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «سایكۆلۆژیای تاكی كوردی لەبارێكی زۆر خراپدایە، هەڵچوونە دەروونییەكان لەزیادبووندان، رۆژانە بەدەیان ژن لەبازاڕو شەقام و شوێنە گشتییەكاندا سووكایەتیان پێدەكرێ، بێ ئەوەی كەس قسەیەك بكات».
سەبارەت بە ئەركی دەسەڵاتی سیاسی و حكومەت، ئارا دەڵێت «دەسەڵاتی كوردی كاریگەری زۆری هەیە لە گەشەنەسەندنی وشیاری خەڵك و تاكدا بۆیە دەبێت بە بایەخێكی زۆرەوە لەو دیاردەیە بڕوانێت و بەهەموو شێوەیەك هەوڵی بنبڕكردنی توندوتیی لە ناو خێزان و كۆمەڵگە بدات». گوتیشی «چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە بەگشتی و كێشەی تاوان و كوشتن بەبیانووی شەرەف بەتایبەتی، پێویستی بە پابەندبوونی سەركردایەتی سیاسی كوردی و حكومەتی هەرێمەوە هەیە كە بە پڕۆژەی بەمۆدێرنكردنی كۆمەڵگەو جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت و ستراتیژیەتێكی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئایدۆلۆژیای ئایینی- سیاسی و بەهێزكردنی لایەنی تەشریعی بە یاسای مەدەنی و دواتریش دانانی میكانیزمێكی كارا بۆ جێبەجێكردنی یاساكان و بەدواداچوون و چاودێریكردنیان دەكرێ توندوتیژییەكان كۆنتڕۆڵ بكرێت».
توندوتیژی بەرامبەر بە ژن گرفتێكی نوێی كۆمەڵایەتی نییە، بەڵام لەوانەیە هەوڵدانی جددی بۆ بنبڕكردنی ئەو دیاردەیە، بەتایبەتی لەوڵاتانی دواكەوتوودا هەوڵێكی نوێ بێت. لە كوردستانیش یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، یەكێكە لەیاسا گرنگەكان كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوەو هەنگاوێكە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ژنان لەڕووی یاساییەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چالاكانی بواری مافی مرۆڤ بە پێویستی دەزانن ئەو كێشانەی لەیاساكەدا هەیە، هەموار بكرێ و جەختیش لەوە دەكەنەوە كە «ئەو یاسایە زیاتر یاساییەكی مەعنەوییەو یاسایەكی سزایی نییە، بۆیە زۆرجاریش بەیاسا زوڵم لە ئافرەت كراوە، چونكە یاساكان بەرهەمی بیروهۆشی پیاوان بووە».
كەژاڵ هەورامی كارگێڕی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە مەڵبەندی شارەزور، سەبارەت بە توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە ئەو دیاردەیە لە ناوچەكانی كوردستاندا جیاوازی هەیە و نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە لە «هەورامان ژن و پیاو پێكەوە لە داهێنان و دەستڕەنگینی و دابینكردنی بژێوی ژیان رۆڵیان هەبووە و هەمیشە ئەقڵی خێڵەكیان پێ قبووڵ نەكراوەو یەكسانی لەنێوان هەردوو ڕەگەزدا گرنگی زۆری پێدراوە».
كەژاڵ كێشەی زەوتكردنی مافی ژنان بە «گەورەترین كێشەی كۆمەڵگە» دەزانێت كە بەردەوام بووەتە جێی باس و خواسی ڕێكخراوەكان و كۆمەڵە و گروپە حكوومی و ناحكوومییەكانی سەرانسەری جیهان، بەڵام چارەسەرێكی یەكجاری و ڕیشەیی بۆ نەكراوە. هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە كە «لە كوردستان ژنان بە پلە دوو سەیر دەكرێن و پێگەیەكی یەكسانیان لەگەڵ پیاوان لە ناوەندەكانی بڕیاردان و بەڕێوەبەری وڵاتدا نییە». رەخنە لە سیستەمی كۆتاش دەگرێت و دەڵێت «سیستەمی كۆتا خێر و سەدەقەی پیاوە بۆ ژن، بۆیە ژنان نابێت سیستمی كۆتا وەك خێر و سەدەقەی پیاو قبووڵ بكەن، پێویستە بۆ یەكسانی لە مافەكانیان خەبات بكەن، بۆ ئەوەش دەسەڵات و تاك بە تاكی هاووڵاتی بە هەردوو رەگەزەوە دەبێت شۆڕشێكی ڕۆشنبیری بكەن، بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی كوردیش لەو كۆسپ وتەگەرانەی بەردەم ژنان ڕزگاری بێت».