یەكێك لەكۆڵەگە سەرەكییەكانی دیموكراتیەت بریتییە لە شادبوونی ئافرەت بەمافەكانی، هەر كۆمەڵگەیەكیش كە یەكسانی ڕاستەقینەی تێدا فەراهەم بێت، ئەوا بواری كاركردنی بۆ ئافرەت تێدا زیاتر دەبێت بۆ پێشكەوتن و داهێنانی زیاتر لەبوارە جیاجیاكانی ژیان، چونكە هیچ لەمپەر و ڕێگرییەك شك نابات لەبەردەم خواستەكانی، ئەوەی جێی داخ و سەرنجە، سەرەڕای بوونی سیستەمێكی دیموكراسی و شادبوونی ئافرەت بەمافەكانی، كەچی ئەوەی هەستی پێدەكرێت ئافرەتانی كوردستان لەداهێنان و پێشكەوتن دوورن یان وەكو پێویست نین، ئەمەش ڕەنگە هۆكارەكەی ئەوە بێت كە ئافرەتی كورد تا ئێستا لەبەر بوونی ترسی كۆمەڵگە نەیتوانیوە بەتەواوەتی بەمافەكانی خۆی شاد بێت و هەر جۆرە داهێنانێكیش لەمیانەی خەباتی ئافرەت بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی دێتە ئاراوە، یاخود ئافرەتان سوودیان وەرنەگرتووە لەو بارودۆخەی بۆیان فەراهەم بووە، بۆ پێشكەوتن و داهێنان.
ترس لەسەرەتاوە فێڵكی پیاوسالارانەیە كە لای ئافرەت دروست دەبێت
بەیان عەزیزی مامۆستا لەكۆلێژی یاسا و ڕامیاری، ترس وەک ڕەهەندێکی سایکۆلۆژی لای ئافرەت و پیاودا پێناسە دەكات و دەڵێت «ئەوەی کە لەئافرەتدا بەرجەستەتره بوونی گوشارە، ئافرەت نەک لەخودی پیاو وەک بوونەوەرێکی نەناسراو بترسێ، بەڵکو گەر ترسێک ببێت لەگوشار و زەختی ئەو دەترسێت. یان بەزمانێکی دیکە ئەمە گوتاری زاڵی پیاو سالارانەیە کە دەیەوێ ئافرەت بەردەوام بترسێنێ. ئەم ترسە لەسەرەتاوە فێڵێکی گوتاری پیاوسالارانەیە و ئینجا چییەتییەکی ئایینی هەیە. دەیهەوێ ئافرەت سەرەتا لەخۆی بترسێنێ. لەجەستەی لەعەقڵی ناکامڵی و ناقسی(بەوتەی گوتاری پیاو سالارانە). دیارە ئەم ترسە بەمیکانیزمێ دەرهاوێژی پیاو سالارانەوە بەئافرەت حەواڵە دەکرێت. ئەمە لەسەرەتادا خودی پیاوەکە لەهەست و عەقڵی ئافرەت و لەجەستەی ئافرەت دەترسێت، بەڵام ئەو ترسەی خۆی حەواڵەی وی دەکاتەوە و فرافکەنی دەکات».
سامان سیوەیلی توێژەری دەروونی ئەوە دەخاتەڕوو، ترس، هەڵچوونێكە لەهەڵچوونەكانی مرۆڤ و لەسنووری ئاسایی خۆیدا هۆكارێكە بۆ خۆپاراستن و مانەوە، بەڵام هەندێك جار سنووری ئاسایی خۆی تێدەپەڕێنێت و دەچێتە بازنەی نەخۆشییە دەروونییەكانەوە، هەروەكو لەفۆبیا یان لەتۆقیندا دەردەكەوێت.
سامان پێشی وایە، ئەو ترسەی تایبەت بەلایەنی دەروونی ئافرەتانەوە دەرهاوێشتەی كەلتوری پیاوسالارانەی كۆمەڵگە و ئەو پەروەردە نادروستەیە كە خێزانی كوردی پەیڕەوی دەكات لەپرۆسەی گۆشكردنی كۆمەڵایەتیانەی ڕەگەزی مێیینەدا، كچان هەر لەسەرەتای ژیانیانەوە فێری ترس دەكرێن، ترس لەئابڕوو چوون، ترس لەپۆشینی جلوبەرگ، ترس لەدەركەوتنی ئەندامێكی جەستەیان، ترس لەقسە كردن لەگەڵ خەڵكیدا، ترس لەهاوڕێیەتی كردن. بەدەر لەمانە بەهۆی هەمان پەروەردە و كەلتوری نادروستەوە ئافرەتان هەمیشە پشتبەستوون بەنێرەكانی دەوروبەریان (برا، باوك، هاوسەر)، بۆیە هەمیشە ترسێك لەناخی ئافرەتاندا خۆی حەشار داوە لەپچڕاندنی پێوەندییەكانی خودی ئافرەتان بەو نێرانەی دەوروبەرییەوە.
پێویستە حكومەت بودجەیەكی تایبەتیان هەبێت بۆ وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە
ئاشتی عەزیزی ئەندام پەرلەمان سەر بەلیستی گۆڕان دەڵێت «بۆ چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە پێویستە هەموو وەزارەتەكان بەشێكی بودجەكەیان بۆ برەودان بەتواناكانی ئافرەتان تەرخان بكەن، هەروەها هەر وەزارەتەو لای خۆی بەرنامەی تایبەتی هەبێت بۆ وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە». توێژەری كۆمەڵایەتی هانا عوسمان سەرۆكی سەنتەری چارەسەری دەروونی وتی «بیركردنەوی تاكەكەن لەكۆمەڵگەی كوردەواریدا شتێكی حاشا هەڵنەگرە، سەرجەم تاكەكان بەپیاو ئافرەت و منداڵەوە بەدەستیەوە دەناڵێنن، چونكە كۆمەڵگەی كوردەواری نەریتێكی چەسپاوی هەیە كە نابێت باوەڕی ئازادو سەربەستی تیادا بڵێت جا ئەگەر پیاو بێت یان ئافرەت، هەمیشە هەستم بەوە كردووە كە تاكەكانی ئێمە جۆرە ترسێكیان هەیە، ئەو ترسە لەمنداڵیەوە دروست دەبێت، هەركە دەچێتە قوتابخانە یەكەم ڕۆژ مامۆستا هەڕەشەت لێدەكات و دەڵێت ئەگەر نەخوێنیت دەرناچیت ئیتر ئێمە چ چاوەڕوانییەك لەم مرۆڤانە بكەین كە لەتەمەنێكی بچووكەوە ترسی دەرنەچوونی هەبێت، ئافرەتیش وەك سەرجەم بوونەوەكانی تر تووشی گرفتی دەروونی دەبێت و هەمیشە كۆمەڵگە دژایەتی دەكات.
لەكۆمەڵگەی ئێمەدا ئافرەت بۆتە پاشكۆی دەسەڵات
ئاشتی ئەوەش دەخاتەڕوو، دیموكراسی ئەو فۆرمە ڕووكەشە نییە كە هەندێك كۆمەڵگە كردویانە بەدیوی ڕووكەشی ژیانی خۆیان و لەم شێوەیەوە تەنیا بەشێویەكی ڕووكەشیانە مامەڵەی لەگەڵ دەكەن، بۆ نموونە دەیان سەنتەریان بۆداڵدەدانی ئافرەتان هەیە، دەیان سەنتەر بۆ ڕۆشنبیركردنی ئافرەتان هەیە، بەڵام ئایا خەڵك خۆی لەم سەنتەرانەدا دەبینێتەوە، ئایا دیموكراسیەتی ڕاستەقینە ئەوەیە خەڵك هەست بەهاوڵاتیوبوون بكات. ئاشتی دەشڵێت: زۆربەی سەنتەرەكان كە تایبەتن بەوشیاركردنەوە لەلایەن حزبەكانەوە دابەشكراون، حزبەكانیش ئەم سەنتەرە ڕۆشنبیریانە وەك تۆڕێك بۆ ڕاكێشانی ئەندام و لایەنگر بەكاردەهێنن، چونكە دامەزراوە مەدەنیەكان و سەنتەرە ڕۆشنبیریەكان ئەركیان ڕۆشنبیركردنەوەی خەڵكە. جا لێرەدا پرسیار دروست دەبێت، ئایا حكومەت لەڕووی دیموكراسیەوە بەمانە هەڵدەستێت؟ ئایا وەزارەتی پەروەودە چی دەكات؟ ئایا ساڵانە چەند جار لیژنەی پسپۆر لەوەزارەتی پەروەردە سەردانی دەكەن و بەدواداچوون بۆ پرۆگرامەكانی خوێندن دەكەن ئایا هەتا چەند پرۆگرامەكانی خوێندن بەشێوەیەك دەبێت كە كۆمەڵگە وشیار بكاتەوە، ئەمانە هەمووی پرسیارن و ئەركی حكومەتە بەمانە هەڵستێت. یاخود ئەو ڕێكخراوانەی بۆ بەرگری لەئافرەت كاردەكەن تاچەند بایەخیان بەو لایەنە داوە، ئاشتی ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئافرەتانی ئێمە ئەوەندە مێشكیان بەكاری حزبییەوە خەریك دەكەن، ئەوەندە بایەخ بەمافەكانی خۆیان نادەن، بەڵكو بە بەردەوام وەكو پیاو بیردەكەنەوە.
لەلای خۆیەوە هانا سەبارەت بەدیموكراسیەت دەڵێت «بەر لەهەمووشتێك من دەمەوێت بڵێم هەتا ئەمڕۆش بنەماكانی دیموكراتی لەكوردستاندا بەتەواوی هەستی پێناكرێت، بەپێچەوانەوە دەتوانین بڵێین كوردستان لەڕووی مادیەوە بەرەوەپێشچووە، لەڕووی ئابووریەوە هەنگاوی باشی ناوە، چونكە داهاتی تاك لەكوردستان دا بەرێژەیەكی بەرچاو زیادی كردووە، بەڵام نابێت بڵێین كوردستان لەڕووی دیموكراسیەوە بەرەوەپێشچووە تاكو ئافرەت بتوانێت لەنێو ئەو پرۆسە دیموكراتیەدا بەرەوپێش بچێت. لەبەرئەوەی حزبایەتی ڕۆڵێكی باشی هەیە، بەڵكو ئافرەتیش وەك سەرجەم تاكەكانی تری كۆمەڵگە دەبێتە پاشكۆی دەسەڵات و لەكوردستان سیستەمێك بۆ بەرەوە پێشچوونی ژیانی ئافرەت هەستی پێناكرێت و هەروەكو جارانە.
لەلایەکی دیکەوه بەیان عەزیزی پێیوایە بەڕوانینێکی مەیلەو ئایینییەوە جەستە و هەستی ئافرەت بەتاوانبار دەزانن و دەڵێت «بەبوونەوەرێک دەزانێ کە هەمیشە ئامادەیی ئەوەی تێدایە تاوان بکات. کەواتە دەبی ئاگای لێبێت. هەوڵێکی گوتاری پیاوانە ئەوەیە کە بەئافرەت بڵێ بترسێت لەجەستەی، لەهەستی و لەشعوری، لەوێدا کە ئەو گوتار و میکانیزمە سەرکەوتبێت و ئافرەت ئەو ڕوانگەیە ناوەکی کردووەتەوە و ترس لەهەناویدا ناونشین بووە. دیارە ئەو ترسە دەتوانێ ڕەهەندی جیاوازی لێبکەوێتەوە و ڕەهەندی کۆمەڵایەتییەکەی وابێت کە ئافرەت کۆمەڵگە نەک بەخۆی یان خۆی بە بەشێک لەکۆمەڵگە بزانێت تاکوو لەوێدا گەشە بکات، بەڵکو کۆمەڵگە دەبێتە ئەو شوێنەی لێی بترسێ. لێرەدا کۆمەڵگە لەباتی ئەوەی بوار و بەستێنی دەرخستنی تواناکانی ئافرەت بێت دەبێتە مۆتەکەی ئافرەت. هەر ئەمەشە وادەکات کە کێشەی دیکەی لێ بکەوێتەوە. کەواتە پێویستە پێش ئەوەی بڵێین ئافرەت ترسنۆکە یان دەترسێ، بیر لەوە میکانیزم و گوتارانە بکەینەوە کە دەیهەوێ ئافرەت بترسێنێ.
تاكۆمەڵگە پێش بكەوێت ئەركی تاكەكان زیاد دەبێت
لەكۆتاییدا سامان سوەیلی دەڵێ «لەڕووی سایكۆلۆژییەوە ترس وەك كۆت و پێوەندێك وایە بۆ بیركردنەوەی دروست و ڕەفتار و هەنگاونان و بەرەوپێشچوون، هەربۆیە بوونی ئەو ترسانەیە وەك بەربەستێك لەژیانی ئافرەتاندا كە نەیانتوانیوە یان بواریان پێنەدراوە ئامادەیی خۆیان وەك پێویست بسەلمێنن، لەڕۆژئاوادا ئافرەتان شانبەشانی پیاوان كاری پیشەیی دەكەن، لەكارخانەدا كار دەكەن، كاری سیاسی و كارگێڕی و ئەمنی و پۆلیس و....تاد دەكەن، بەڵام لەكۆمەڵگەی ئێمەدا هەتا ئێستا كارەباچییەكی ئافرەتمان نییە، بۆیاخچییەكی ئافرەتمان نییە، شۆفێرێكی تاكسی ئافرەتمان نییە، دوكاندارێكی ئافرەتمان نییە. هۆكاری هەموو ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ ترس لەسزای كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە.
بێگومان هەتا كۆمەڵگە پێشبكەوێت و ئەركی تاكەكان زیاد بكات، تاكەكانی كۆمەڵگە زیاتر ڕووبەڕووی فشارە جۆراوجۆرەكانی ژیان دەبنەوە، بۆ نموونە ئافرەتێك ئەگەر كار بكات، لەهەمان كاتدا دایك بێت بۆ چەند منداڵێك، هاوسەر بێت بۆ هاوسەرەكەی، تێكڕا ئەمانە ئەركەكانی سەختتر دەكەن، بەمانەش ئاستەنگی زیاتر بۆ بیركردنەوە دێتە پێش.