ئا: رۆشنە عومەر

جیابوونەوەی هاوسەران لەكوردستان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ڕێژەكە لەزیادبوونە بەپێی ئەو ئامارەی دادگای هەولێر كە لەساڵی 2011 لەماوەی 9 مانگ واتا لە(1/1/2011 تاكو 1/9/2011) لەهەر چوار پارێزگاكانی كوردستان ڕێژەی جیابوونەوە بەم شێوەیە بووە، لەشاری هەولێر (1458) سلێمانی(536) دهۆك (491) كەركوك / گەرمیان (383). هەروەها بەشێكی زۆریش كە نەنووسراوە، ئەم ئامارە ئەمەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە ڕۆژ بەدوای ڕۆژ ڕێژەی تەڵاق لەزیاد بووندایەو دەتوانین بڵێین ڕێژەی پرۆسەی هاوسەرگیریش ڕوو لەكەمبووندایە، سەبارەت بەم بابەتە ڕابۆچوونی چەند كەسێنكی شارەزامان بۆوەرگرت .
مامۆستا یوسف عوسمان پسپۆری دەروونزانی دەربارەی ئەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی جیابوونەوە لەنێوان هاوسەران وتی : مادام گریبەستێك بۆدروستكردنی پرۆسەی هاوسەرگیری هەیە، ئاساییە كە جیابوونەوەش هەبێت لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەو ژن و پیاوە نەتوانن پێكەوە بەردەوامبن، ئەوا تەڵاق دروست دەبێت، بێگومان دوو جۆرە تەڵاقمان هەیە تەڵاقی سادەو ساكار تەڵاقی ئاڵۆز، تەڵاقی سادە و ساكار ئەو جۆرە تەڵاقەیە كەمنداڵ لەنێوانیاندا نییە ئەوكاتەی كەئەو ژن و پیاوە بەیەكەوە ناگونجێن دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە هەڵبژاردنی هاوسەریان لەسەر بنەمایەكی هەڵە بووە یان لەژێر فشاری كەسوكاردا ئەم پرۆسەیەیان پێكهیناوە، ئیتر بڕیاری لێكجیابوونەوە دەدەن، لەم كاتەدا چانسی دروستكردنەوەی ژیانی نوێیان ئاسانترە هەردووكیان دەتوانن بچنە نێو پرۆسەیەكی تازەوە، بەڵام تەڵاقی ئالۆز یان تەڵاقی ڕەش ئەم جۆرە تەڵاقەیان لەكاتێكدایە كەمنداڵ هەبێت، كێشەو گرفتی زۆرە لەبەر ئەوەی كە منداڵەكە زیان بەركەووتوی یەكەمە و ژنەكە زیان بەركەوتووی دووەم دەبێت، پیاوەكە زیان بەركەوتووی سێیەم دەبێت. لەبەر ئەوەی منداڵەكە دەدرێتە دایكەكە ئیتر ئافرەتەكە چانسی شووكردنەوەی كەمتر دەبێت، چونكە ئەو منداڵە دەبێتە ڕێگرێك بۆئافرەتەكە بۆئەوەی شوو بكاتەوە، هەمیشە ئەو منداڵە وەك ڕێگرێك دەبێت بۆ ئەو دایكە لەهەمووژیانیدا، بەڵام پیاوەكە بەئارەزووی خۆی دەتوانێت پرۆسەی هاوسەرگیری دروست بكاتەوە، لێرەشدا دەتوانین بڵێین دایكەو منداڵەكە گەورەترین زیانیان بەردەكەوێت، زۆر جار بەهۆی تەڵاقەوە منداڵەكە زایەع دەبێت لەبەر ئەوەی كەس نایگرێتە خۆی، نە دایكەكە نە باوكەكە». مامۆستا یوسف وتیشی «هەندێك لەزانایانی دەروونی دەڵێن تەكنۆلۆژیا هۆكاری سەرەكییە بۆ زیادبوونی تەڵاق، بێجگە لەو دراما دۆبلاژكراوانەی كە تەلەڤزیۆنەكان بڵاوی دەكەنەوە كاریگەری زۆری هەیە بۆ زیادبوونی تەڵاق، بێگومان هۆكاری تریش هەیە بۆ زیادبوونی تەڵاق وەك ئەنتەرنێت و فەیسبووك مۆبایل هەموو ئامرازەكانی تری تەكنۆلۆژیا كە ئەمانە هەمووی كاریگەری زۆریان هەیە بۆ زیادبوونی تەڵاق و هەڵوەشاندنەوەی خێزانەكان، زۆرجار پیاوێك لەبەر ئەوەی كە ژمارەیەكی نادیار بۆژنەكەی هاتووە ژنەكەی تەڵاقداوە، لەبەر ئەوە تەكنەلۆژیا گەورەترین پاڵنەری زیادبوونی تەڵاقە لەكۆمەڵگەی ئێمەدا، بێگومان هەندێكجار بەهۆی تەدەخولی كەسو كارەوە تەڵاق دروست دەبێت و دەبێتە فاكتەرێكی زیادبوونی تەڵاق». دواتر هەر سەبارەت بەهۆكارەكانی كە دەبنەهۆی جیابوونەوەی هاوسەران وتی «نەبوونی ماڵی جیا لەزۆر باردا كچان پێش چوونە ژیانی هاوسەرییەوە مەرجی پێشوەخت دادەنێن بۆ بوونی ماڵی جیا لەسەر كوڕان، بەڵام بەهۆی بێتوانایی گەنجانی وڵاتی ئێمە لەلایەنی ئابوورییەوە زۆرجار ئەم كێشانە بەجیابوونەوە دەگەن. بۆیە ئەركی حكومەتە كە شوێنی نیشتەجێبوون بۆ خێزانە تازە پێكهاتووەكان بكات و بەنرخێكی گونجاو بەكرێ بدرێتە گەنجان. بوونی فاكتەری داوێن پیسی بێگومان ئەم حاڵەتە لەهەرێمی كوردستان بۆتە دیاردەیەكی مەترسیدار و هەڕەشەیەكی ڕاستەقینە لەسەر ژیانی خێزانی بەشێكی بەرچاو لەخێزانەكان یان بەهۆی ئاشكرا نەبوونییەوە یاخود بەهۆی ناچاری لایەنێكی ژیانە هاوسەرییەكە بەتایبەتی (ئافرەتان) چاوی خۆیانی لێدادەخەن .
پێویستە ڕێگە لەهاوسەرگیری هەڵەو هاوسەرگیری لێك تێنەگەیشت و بگرین
كوردستان زرار توێژەری كۆمەڵایەتی و چالاكوان لەبواری كاری ڕێكخراوەكان لەشاری هەولێر دەڵێت «بێگومان تەڵاق لەهەموو كۆمەڵگەیكدا هەیە، بەڵام ئەوەی گرنگە كەئێمە هەوڵبدەین ڕێگە لەهاوسەرگریی هەڵەو هاوسەرگیری لێك تێنەگەیشتن بگرین، بەهیچ شێویەك ڕێگە بەهاوسەرگیری نادروست نەدەین و هەوڵبدەین زەواجێكی مەدەنی بونیاد بنێین كەلەسەر لێك تێگەیشتن و بڕوا بەخۆبوون دروست بووبێت،كە بەشێكی چارەسەركردنی گرفتەكانی تەڵاق لەدەست كچان و كوڕان خۆیاندایە كەپێویستە لەمەسەلەی هاوسەرگیری زۆر وردبین بن و هەمیشە بتوانن بڕیار لەسەر خاڵەكان بدەن و كاتێك كچ و كوڕێك لەقۆناغی خۆشەویستیدان هەوڵبدەن لەیەكتری تێبگەن و ڕووی ڕاستەقینەی خۆیان بەیكتری پیشان بدەن و بەهیچ شێوەیەك درۆ لەگەڵ یەكتردا نەكەن، پێموایە بەپێچەوانەی ئەوەی كە كۆمەڵگە بڕیار دەدات كە زوو زەواج بكرێت زەواج لەكاتێكدا بكرێت كە هەردوولا لەیەكتری تێبگەن. دەبێت ڕێكخراوەكان بەرنامە بۆ ئاییندەی ئافرەتان دابنێن بۆ دەستنیشانكردنی ئاییندەیان، تائیستا ڕێكخراوەكان زیاتر گرنگی بەمافەكانی ئافرەت دەدەن، بەڵام پیویستە لەمەودوا بیر لەبنەماكانی خێزان بكەنەوە و هەوڵبدەن كوڕان كچان وشیاربكەنەوە سەبارەت بەوەی چۆن ژن و مێردی سەركەوتوو دروست بكەین، تەركیز لەسەر پەروەردەكردنی منداڵان و خێزانی بەختەوەربكەن.
بەپێی ئەو ئامارەی دادگاری شاری هەولێر كە لەشاری دهۆك لە ماوەی ئەو نۆ مانگەدا بریتی بووە لە491 حاڵەتی جیابوونەوە، لەم بارەیەوە بەیار بیاڤی توێژەری كۆمەڵایەتی لەدهۆك دەڵێ: لەهەموو وڵاتان پایتەختەكانیان بزاوتێكی كۆمەڵایەتی زۆر و بەردەوامیان تێدا بەدی دەكرێت، هەروەها ئازادی تاك لەپایتەخت زیاتر بوونی هەیە، ئەمە سەرەڕای پتەوتربوونی پێگەی ئازادی و مافی مرۆڤ كە لەپایتەخت زیاتر گرنگی پێدەدرێت ئەمەش لەبەر بوونی ژمارەیەكی زیاتری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ناحكومییەكان (NGO) و میدیاكان بەهەموو شێوەكانییەوە، ئەمانەی باسم كردن هەموو سەنگ و پێگەیەكی زیاتر بە پایتەخت دەدەن، لەم نێوەندەدا ئافرەتیش زیاتر هەست بەبوونی ئازادی و مافەكانی خۆی دەكات و بەپێی تێگەیشتنی خۆی هەست بەجۆرێك لەیەكسانی دەكات بەرامبەر بەپیاو، هەروەها ئافرەت لەشارەكان بەڕاددەیەكی زۆر خاوەن بڕوانامەن ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە ببێتە خاوەن سەرچاویەكی ئابووری سەربەخۆ ئەمەش هەستێكی وای لا دروست دەكات كە خۆی لەپیاو بەكەمتر دانەنێت
باری ئابووری كاریگەری زۆری هەیە لەسەر زیادبوونی ڕێژەی تەڵاق
دكتۆر كاوە قەرەداغی پرۆفیسۆری یاریدەر لەبواری ئابووری لەزانكۆی سلێمانی پێیوایە هۆكارە ئابوورییەكان كاریگەری زۆریان لەسەر زیادبوونی ڕێژەی تەڵاق دروست كردووە، دەڵێت «چونكە زۆر لەگەنجەكانی ئێمە لەقۆناغی دیاریكراودا هاوسەرگیری دەكەن، بەوردی بیر لەوەناكەنەوە كەچۆن بتوانن مامەڵە لەگەڵ ژیانی خۆیاندا بكەن، بەڵام كەدەكەونە نێو واقیعی پرۆسەكەوە تووشی زۆر گرفتی ئابووری دەبن، لەبەر ئەوەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەهای پارە بەرەو دابەزین دەچێت و لەبەر هەڵئاوسانی ئابووری و بەهۆی زۆربوونی تەكنۆلۆژیاو ئامێرەكانی سەردەمەوە پێداویستیی مرۆڤ، ژیان بەرەو گرانی دەڕوات. (د. كاوە) ئەوەشدەخاتەڕوو كەئەوەی بەشێكی زۆر لەو گەنجانە بەر لەوەی بچنە نێو پرۆسەی ژنهێنان دەتوانن لەماڵی باوكیاندا لەیەك ژووردا ژیان بەرنە سەر، بەڵام كاتێك كێشە لەنێوان ژنەكەو كەسوكاری كوڕەكە دروست دەبێت، گرفتە كۆمەڵایەتیەكان لەنێوان ماڵەكاندا پەرەدەسێنن و لەئەنجامدا كێشەكانی نێو خێزان زۆر دەبێت، لەم كاتەدا دەبێتە هۆی جودابوونەوە، ئەمەش بەهۆی نەبوونی باری ئابوورییەكی گونجاوەوە، یان زۆرجار بەهۆی گرانی و هەژارییەوە كوڕەكە لەجیاتی دەرفەتێكی كاركردن چەند دەرفەتێكی كاری بۆ دێتە پێش و دەیكات، بەیانیان لەكۆمپانیایەك ئێوارانیش كاری تەكسی دەكات، كچەكەش بەهەمان شێوە چەندین كار دەكات، لەم كاتەدا هەردووكیان لەجیاتی ئەوەی بتوانن ژیانێكی خۆش دروست بكەن هەست بەماندووبونێكی زۆر دەكەن لەڕووی دەروونی و جەستەییەوە .
هەروەها پارێزەر ئاراس عەلی پارێزەر لەبواری یاسای باری كەسێتی سەبارەت بەهۆكارەكانی زیادبوونی تەڵاق دەڵێت: (بێگومان ڕێژەی تەڵاق لەشاری هەولێر بەشێوەیەكی زۆر ترسناك بەرز دەبێتەوە، ئەم بەرزبوونەوەیەش لەم چەند ساڵەی دواییدا بەشێوەیەكی زۆر ترسناك پەرەی سەندووە، بێگومان هۆكارەكان زۆرن، بەڵام گرنگترینیان دەگەڕێتەوە بۆ دەرچوونی یاسای فرەژنی كە زۆرترین گرفتی دروست كرد، ڕێژەیەكی زۆر لەپیاوان بۆئەوەی ژنی دووەم بهێنن ژنی یەكەم تەڵاق دەدەن، بێگومان زیادبوونی داوێن پیسیش هاندەرێكی سەرەكییە بۆ بەرزبوونەوەی ڕێژەكە، ئەگەر تەماشا بكەین زۆرترین ئەو كەیسانەی تەڵاق لەپارێزگای هەولێر لەسەر داوای ژنەكان بوون بەشێوازی تەفریق بوون واتا زۆربەی هەرە زۆری تەڵاقەكان لەسەر داوای ژنەكانە كەمتر پیاوەكان تەڵاقیان دەدەن، ئەمەش بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە كەمتر پیاوەكان ژن تەڵاق دەدەن زیاتر ژنەكان داوای تەڵاق دەكەن، لەبەر ئەوە ژنەكان ناتوانن هیچ سوودێك لەمارەیی ببینن، چونكە لەكاتی تەڵاقدا پیاوەكە ژنەكەی ناچار دەكات كە واز لەهەموو مافەكانی بهێنێت).
بۆكەمكردنەوەی ڕێژەی تەڵاق،پێویستە یاسایی فرەژنی هەمواربكرێت
د. بەشیر خلیل حەداد مامۆستای ئایینی و وتەبێژ لەمزگەوتی جەلیل خەیات پێیوایە یاسای فرەژنی هۆكارێك بوو بۆ زیادبوونی ڕێژەی تەڵاق، ئەو بڕگەیە كە ڕەزامەندی ژنی یەكەم وەربگرێت خاڵێكی لاوازە دەڵێت «من یەكێك بووم لەوكەسانەی كە لەسەرەتاوە ڕەخنەم لەم یاسایە گرت و وتم ئەگەر پیاوێك بیەوێت ژن بهێنێت، ئەوا هەر دەیهێنێت بەڵكو یاساش ناتونێت ڕێگەی لێبگرێت وەك دەبینین ئەمڕۆ زۆر پیاو ژنی یەكەم تەڵاق دەدات و ژنی دووەم دەهێنێت، ئیمە ئێستا لەهەوڵی ئەوەداین كەئەم یاسایە بگەڕێنینەوە بۆ پەرلەمان بەمەرجێك بتوانین زۆرینە بەدەست بهێنین بۆ هەمواركردنەوەی.
بەڵام زۆری گرفتەكان پێوەندییان بەمۆبایلەوە هەیە».
چارەسەركردن بۆ نەمانی تەڵاق
یوسف عوسمان لەبارەی چارەسەركردن بۆ كەمكردنەوەی تەڵاق وتی «بێگومان كۆمەڵێك خاڵ هەیە پێویستە هەوڵ بدرێت وەك چارەسەر بەكاربهێنرێت لەوانە
• وشیاركردنەوەی تاكەكان .
• دەستنیشانكردنی تەمەنی هاوسەرگیری.
• هۆشیاری هاوسەرگیری كەچۆن كەسێك هەڵدەبژێریت، واتا دەبێت تاك بزانێت ئەو كەسەی بەرامبەری لەسەر چ بنەمایەك هەڵدەبژێرێت.
• هەوڵبدرێت كەسی سێیەم دەست نەخاتە نێو ژیانی هاوسەرگیریەوە، واتا كەسوكار بیر لەوەبكەنەوە چۆن هاوسەرەكان بەیەك دەگەین و لێكیان نزیك بكەنەوە نەك ببنەهۆی تێكدانی هاوسەرەكان و دروستكردنی ناكۆكی لەنێوانیان.
• ئەو خەڵكانەی كەپرۆسەی هاوسەرگیری دەكەن دەبێت بیر لەوە بكەنەوە چۆن لەگەڵ یەكتردا دەتوانن بژین و لەچەمكی پێكەوەژیان بگەن هەرگیز بیر لەجیابوونەوە ناكەنەوە، لەبەر ئەوەی پێكەوژیان پیرۆزی خۆی هەیە».