نووسەر و میدیاكار (نەجــــــوا
June 1, 2010
کۆمەڵایەتی
* توندوتیژی كردارێكی نامرۆیانەی قێزەونە، وەك دیاردەیەك زێتر لە هەناوی كۆمەڵگە پاشكەوتووەكان گەرای كردووە، دەكرێ بە دیاردە كۆمەڵایەتییە هەرە بەربڵاوەكەی رۆژهەڵاتی ناوین و هیندو پاكستان وڵاتانی دیكەی ئیسلامی ناوی ببەین، ئێوە فاكتەرەكانی چۆن دەستنیشان دەكەن؟
- پێموایە بەڕێزتان لە پرسیارەكەدا نیوەی وڵامەكەتان دەستنیشان كردووە كاتێك دەڵێی (كۆمەڵگە دواكەوتووەكان) زۆرینەی لێكۆڵینەوە سۆسیۆلۆژییەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە نەزانین گەورەترین ئاستەنگە لەبەردەم پەرەپێدانی مرۆییدا، هۆكاری سەرەكی دواكەوتن، نەزانین و نەخوێندەوارییە ئینجا هەژاری، زۆرجار هەژاری مرۆڤ رووە و توندوتیژی، تاوان پەلكێش دەكات، ناجێگری رەوشی ئەمنی و ململانێ كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانیش رۆڵیان هەیە لەتێكدانی مەزاجی تاك و باری سایكۆلۆژی، ئەو وڵاتانەی ئاماژەت پێدان هێشتا لە رەوشێكی سیاسی و ئەمنی و ئابووری ناسەقامگیردا دەژین، شەڕە نێوخۆیی و ئیقلمییەكان زەرەرو زیانێكی گەورەی بە ژێرخانی كۆمەڵایەتی و ئابووری ئەو كۆمەڵگانە گەیاندووە، دەكرێ ئەو كۆمەڵگانە بە كۆمەڵگەی دوای شەڕ ناوببەین، ئێستا لە هەوڵی راستبوونەوەدان و لە قۆناغی راگوزەری (ئینتقلای) دان، ئەو رەوشە دژوارە رەنگدانەوەی خراپی لەسەر تەواوی چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگە هەبووە، بەڵام بە پلەی یەك قوربانییەكەی كەوتۆتە سەر ژنان و منداڵان و ئەوان باجەگرانەكەی دەدەن.
* توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دیاردەیەكی جیهانییە، لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا هەیە، بەڵام رێژەكەی لە وڵاتێكی رۆژهەڵاتی بە بەراورد لەگەڵ رۆژئاوا زۆر لێك دوورە، گەر لێی وردبینەوە دەبینین لە رۆژهەڵاتیشدا لەنێو كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا وجودی زیاترە، بەڕای ئێوە هۆكارەكەی پەیوەستە بە ئایینی ئیسلام یان كولتوور و ترادسیۆنی كۆمەڵگە؟
- دەكرێ هەردوو لایەن بەهۆكار دابنێین، كەلتوور و عاداتی كۆمەڵگە نەنگی و ناعەدالەتییەكی زۆری تێدایە، عادات و تەقالیدی ئێمە پڕیەتی لە خورافات و شتی نامەنتیقی، پڕیەتی لە دوو روویی و دوو فاقی، سەرباری ئەمەش گەر بێت و مەسەلەكە لەرووی یاسای مەدەنییەوە تەماشا بكەین دەبینین تا ئێستا یاسایەكی تووندو و تۆكمە بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی نییە، سەبارەت بە ئایینیش، تێكستە ئاینییەكان پڕن لە جوانی و دادپەروەری بەڵام گرفت لە نەبووینی تەفسیرێكی جێگیر و یەكگرتووە بۆ تێكستەكان، وەك دەزانن زیاتر لە تەفسیر و راڤەیەكی جیاوازی فەرموودەكانی پێغەمبەر و ئایەتە قورئانییەكان هەیە، لاوازی ئاستی رۆشنبیری و تاك و نەبوونی هۆشیاری تاكی كۆمەڵگە ئیسلامییەكان فاكتەرێكی كاریگەرە ناكرێ ئەویش لەبیر بكرێ.
* هەندێك پێیانوایە تەنیا لە رێگەی یاساوە دەتوانین رادەیەك بۆ توندوتیژی ژێندەری دابنێین، هەندێكی دیكەش وای بۆ دەچن مەسەلەكە لەوە گەورەترە و پێویستە كار لەسەر كولتووری تاك و هۆشیاری و باشكردنی باری ئابووری بكەین و لەوێوە دەست پێبكەین، ئێوە لە نێوان ئەو دوو بۆچوونەدا چ رێگەیەك بەچارەسەر دەزانن؟
- بەڕای من پێویستە لە یەك كاتدا كار لەسەر هەردوو بۆچوونەكە بكەین، دەنا پرۆژەیەكی نەزۆك دەخەینەروو، دانانی یاسای نوێ و هەمواركردنی یاسا كۆنەكان بەشێوەیەك بكەوێتە پاكتاوكردنی توندوتیژی ژەندەری هەنگاوێكی گرنگە، چونكە بێ یاسا و لێپێچینەوەی تووندو ناتوانین تاوانكاران سزا بدەین، هاوكات كاركردن لەسەر كەلتوروی تاك و باشكردنی باری ئابوری یارمەتیدەرێكی باش رووە یاسایەكەی ئەو ئاریشەیە دەبێ، سەبارەت بە هۆشیاریش بەڕای من ئەوە مەسەلەیەكە پێویستی بە هاریكاری هەموو لایەك هەیە و تەنیا دەوڵەت لێی بەرپرسیار نییە، تاك و میدیا و سستەمی پەروەردە و رێكخراوە ناحكومییەكان دەبێ یارمەتی كۆمەڵگە بدەن، هەروەها حەز دەكەم ئاماژە بەوەش بدەم هەبوونی توندوتیژی ژێندەری لە هەر شوێنێك بەڵگەی ناكامڵی و سەربەخۆ نەبوونی پیاوانی ئەو شوێنە دەگەیەنێت، چونكە پیاوی رۆشنبیر و خاوەن كەسایەتی هەرچەندە جیاوازیش بێ لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر هەوڵ نادات لە رێگەی توندوتیژییەوە جیاوازی یان ناكۆكییەكە یەكلا بكاتەوە، بەڵكو زمانی موناقەشە و گفتوگۆكردن دەگرێتەبەر.
* ئاستی خوێندەواری و ژیانی پیشەیی و لایەنی كۆمەڵایەتی چ كاریگەرییەكیان هەیە لەسەر ئافرەتان بۆ رووبەڕووبونەوەی توندوتیژی بە واتایەكی دیكە، ژینگەی جوگرافی تاچەند كاریگەرە؟
- بێگومان ژینگە رەنگدانەوەی بەرچاوی لەسەر رەنگ رێژكردنی كەسایەتیمان هەیە، ئێمە هەموومان منداڵی ژینگەی خۆمانین چەند ژینگەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی بەهێز بێ ئەوەندە كەسایەتی تاكەكانیش پتەو دەبێ، زانست و خوێندەواری چەكێكی بەهێزن لە شەڕی توندوتیژیدا، پەروەردە و فێركردن مرۆڤ لە رووی كاری پیشەییەوە بەرەو پێش دەبات، چانسی بەرەوپێشچوون و باشكردنی ژیان و گوزەرانی بەهێز تر دەكات، هەروەها ژیانی ژیاری و مەدەنی ئەمڕۆی كۆمەڵگا و وەدەستهێنانی مەعریفە و زانیاری بە ئاسانی و بەردەست بوونی بۆ هەموو كەسێك، جیاوازییە ژێندەری و چینایەتیەیكانی كەمتر كردووە، لێرەوە دەڵێم كاركردنی ئافرەت و چوونە دەرەوەی لەماڵ هێز و تینێكی گەورەی بە ویست كەسایەتی ئەوان بەخشیوە و وایكردووە بەر لەوەی رەگەزی بەرامبەر هێرشیان بكاتە سەر ئەوان ئاگادار بن یان بواری چەوساندنەوەی پێنەدەن، هەوەرها هێزی ئەوەشی پێبەخشیوون رژد و بوێرانەتر داوای مانا و رەشكردنەوەی جیاكاری بكەن.
* میدیا و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی چ بەرپرسیارییەتی و ئەركێكی ئەخلاقی و پیشەییان لەئەستۆیە لە بەرپەرچدانەوەی توندوتیژی رەگەزی؟
- رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بە زۆر شكڵ و رێگە دەتوانن هاریكاری پرسی ژنان بكەن و وێنەیەكی راستەقینە لە بارەی ژیان و ئاریشەكانیان نیشانی خەڵكی بدەن، توێژینەوەی مەیدانی و راپرسی و داتا و ئامارەكانی ئەوان دەبێتە دیكۆمێنتێكی باش لەبەردەم دەوڵەتان و رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان، هەروەها دەتوان بەهۆی ۆوركشۆپ و كۆڕ و سیمنیار پەرە بە لایەنە سایكۆلۆژی ئەو ژنانە بدەن كە دووچاری زەبر و هێدمەی دەروونی بوونە یان باری كۆمەڵایەتیان پێویستی بە دووبارە بونیاد و پەرەپێدانی هەیە.
رۆڵی میدیا و رۆژنامەوانیش گەر لە رۆڵی رێكخراوە ناحكومییەكان گەورەتر نەبێن كەمتر نییە، دەكرێ بڵێم كاریگەری میدیا و بەرچاو خێراترە، چونكە رادیۆ و كەناڵە ئاسمانییەكان راستەوخۆ موخاتەبەی عەقڵ و دەروونی خەڵكی دەكەن، لەوانەیە رێژەی ئەو ژنانەی كە رۆژانە موتابەعەی شاشەكانی TV دەكەن زۆر زیاتر بێ لە پیاوان، بۆیە بایەخدان بەو دیاردەیە لە میدیا جا بەهۆی بەرنامەی راستەوخۆوە بێ یان بە دواداچوونی مەیدانی و چاوپێكەوتن بە خزمەتی بنبڕكردنی توندوتیژی دەكەوێتەوە، چونكە وێڕای بەخشینی زانیاری و گەیاندنی راستییەكان راگەیاندنی بەشداریش دەبێ لە دەستنیشانكردنی فاكتەرەكان و دۆزینەوەی چارەسەری.
? ئەو ئاسەوارە خراپانە چین كە توندوتیژی لەسەر پێكهاتەی كۆمەڵگە بەگشتی و ژنان بەتایبەتی جێیدەهێڵێ؟
- خراپییەكانی توندوتیژی جا هەر جۆرە توندوتیژییەك بێ ئاشكرایە، توندوتیژی ژێندەری كۆمەڵ بەرەو هەڵدێر و فەوتان دەبات، سلوك و پەرچەكرداری خراپ بە دوای خۆیدا دێنێ بەرهەمی توندوتیژی تەنیا توندوتیژییە و هیچی دیكەی لێ نادروێتەوە، بەر لە هەموو شتێكیش خێزان پێی كاریگەر دەبێ، تووشی ئاڵۆزی دەكات، بە كورتی توندوتیژی كۆمەڵگەی توندو بەرهەم دێنێ و نەفسیاتی لەرزۆك و ناكامڵ دەخوڵقێنێ.
? سەرباری زۆری ژمارەی نێوەند و رێكخراوە داكۆكیكارەكان لەمافی ژنان كەچی نەهامەتی و چەوساندنەوەی ژنان هەر بەردەوامە، خۆ كوشتن و خۆسووتاندنی ئافرەتان روو لە زیادبوونە و نەوەستاوە چۆن لەو ئیشكالیەتە دەڕوانن؟
- لەراستیدا ناكرێ بڵێین كار لە پێناو راگرتن یان بەرگرتن لەو دیاردەیە نەكراوە، شتی باش لەلایەن حكومەت و رێكخراوە ناحكومییەكان ئەنجامدراوە، بەڵام ئەو كار و پرۆژانە جا لەلایەنی سیاسی بێ یان ئابووریگەر لایەنی كۆمەڵایەتییەكە نەگرێتەوە شتێكی سوود بەخش نابێت، تۆ گەر نەتوانی گۆڕان لە هزر و دیدی كۆمەڵ بكەی بەرامبەر بە ئافرەت كەواتە هەنگاوێكی جیدیەت نەناوە، هەروەها ناشێ ئەوەمانم لەبیر بچێ كە زۆرێك لەو رووداوانەی باس لە خۆكوشتن یان خۆسووتاندنی ئافرەتان دەكەن لەلایەن كەسی دوومەوە كە زۆربەی كات پیاوانن ئەنجام دەدرێن، یا ئافرەتەكە ناچار دەكەن پەنا بۆ لەناوبردنی ژیانی خۆی ببات، مەسەلەكە تەنیا رێكخراو و بزاڤی ئافرەتان نین، بەڵكو سستەمی گشتی كۆمەڵ و نەزرەی كۆمەڵگەیە.
? چۆن و بە چ رێگە و شوێنك دەتوانین چارەسەری گونجاو بدۆزینەوە؟
- پێویستە یەكەم جار لە یاساوە دەست پێبكەین، یاسا و رێكاری ئەوتۆ دابڕێژرێ سزای تووندی كەسانی تووندو تیژ بدات، لێرەدا تەنیا مەبەستمان تووندوتیژی جەستەیی نییە، بەڵكو هەموو شێوازەكانی جا مەعنەوی بێ یان لە رێگەی تەحەروش كردنەوە، خاڵی دووەم هۆشیاركردنەوەی كۆمــــــــەڵگە بـــــــــــــــــەهۆی مـــــــیدیا و رێكخراوە ناحكومیەكان، ئینجا كاركردن لەسەر دووبارە راهێنانی ئەو ژنانەی رووبەڕووی توندوتیژی بوونە، چونكە ئەوان دەروونیان تووشی داڕمان هاتووە، دەكرێ بۆ ئــــەم كــــــارەش پشت بە توانای پسپۆرانی خـــــۆمان لە بواری سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی و پزیشكی ببەستین سوود لە تەجرەبەی وڵاتانی ئەوروپا وەربگرین، (وەك ئەوەی ئێستا سەنتەرێكی ژنان لە كوردستان) دەیكات.
