پرۆفیسۆر، بیڵ ئارمەر ئوستادی سۆشیۆلۆژی و سیاسەتی كۆمەڵایەتیە و وانەبێژە لەزانكۆی لیدس لەبەریتانیا (University of Leeds). ناوبراو تائێستا چەندان دیراسە و لێكۆڵینەوەی پڕبایەخی لەبواری سیاسەتی كۆمەڵایەتی ئەنجامداوە. لەتوێژینەوە و لێكۆڵینەوەكانیدا پتر گرنگی بە نایەكسانی و نادادپەروەری كۆمەڵایەتی داوە، بەتایبەتیش جیاكاریی و نایەكسانییە چینایەتیەكانی ناو كۆمەڵگا. پرۆفیسۆر ئارمەر، لە دیمانەیەكی گوڵاندا بەمشێوەیە دید و تێڕوانینەكانی خۆی خستەڕوو.

* بەشێوەیەكی گشتی سیاسەتی كۆمەڵایەتی چی دەگەیەنێ؟ لەچ بازنە و چوارچێوەیەكدا جێبەجێ دەكرێت؟
- سیاسەتی كۆمەڵایەتی دوو مانای فراوان لەخۆ دەگرێت، یەكەم و گرنگترینیان بریتییە لەبواری جێبەجێكردنی سیاسەت لەلایەن دەسەڵاتێكی هەرێمی یان نیشتمانی (زۆربەی كات حكومەت) كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ و بەمەبەستی كاریگەری لەسەر ژیانی هەموو تاكێكی كۆمەڵگا دەكات. مانای دووەمی بریتیە لە بواری ئەكادیمی، كە ئەو بابەتەی تێدا دەخوێندرێت، بە شێوەیەكی وردتر لەپرسەكانی پەیوەست بە هەقیانەت (یەكسانی) دەكۆڵێتەوە. لەبنچینەدا لەساڵانی 1950 لەبەریتانیا، سیاسەتی كۆمەڵایەتیی ئەكادیمی بەپرسە ئابووریەكانەوە خەریك بوو، بەتایبەتی هەژاری و نایەكسانیی كۆمەڵایەتی. لەم دواییە ئەو بابەتە فراوان بووە و بوارەكانی جێندەر و كەمئەندامی و جیاكاریی ئایینی و نەتەوەیی لەخۆگرتووە.
سیاسەتی كۆمەڵایەتی وەك هەر شێوەیەكی تری سیاسەت، تەنها لەحاڵەتێكدا دەتوانرێت جێبەجێ بكرێت كە كەسی دەسەڵات، رێكخراو یان چینێك توانای هەبێت ویستی خۆی بەسەر بێ دەسەڵات بسەپێنێت. لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ڕەنگە سیاسەتی كۆمەڵایەتی لەسیستمی دیموكراسی و ئایینی یان دیكتاتۆریشدا بوونی هەبێت.
* ئایا هەر كۆمەڵێك بەپێی ئەو قۆناخە مێژوویی و كۆمەڵایەتییەی تێیدا دەژی پێویستی بەسیاسەتێكی كۆمەڵایەتی تایبەت نییە، بەواتایەكی دیكە ناكرێ سیاسەتێكی كۆمەڵایەتی گشتگیر، یان بۆ نموونە تەجرەبەی وڵاتێكی وەك ئەمەریكا لەعێراق و هەرێمی كوردستان بچەسپێنین؟
- من وەك خۆم زانیاریەكی زۆر وردم لەسەر عێڕاق و كوردستانی عێراق نییە، بەڵام دەزانم مێژوویەكی درێژ لەكێشە و ناكۆكی لەو هەرێمەدا هەیە. ئەم مێژووەش مەسەلەكان ئاڵۆز دەكات، چونكە دوو ئاستی سیاسەتی كۆمەڵایەتی تێكەڵ بوون. یەكێكیان بریتیە لەپرسی گشتیی باسكردنی نایەكسانیی ئابووری و كۆمەڵایەتی (زیاتر هەژاری)، ئەوی تریش پرسێكی وردترە كە بریتیە لەبەرەوپێشبردن و پشتگیریكردنی یەكێتی و پێكەوەگونجانی كۆمەڵگا بۆ ئەوەی ئەو خەڵكەی كە باكگراوندی جیا لە یەكتریان هەیە بەئاشتی لەو كۆمەڵگایە پێكەوە بژین. بۆ ئەوەی كۆمەڵگای كوردستانی عێراق بەرەوسەقامگیری و هەقیانەت بڕواتە پێش دەبێت هەردوو بوارەكە پەرەی پێبدرێت. من بە بڕوای خۆم پێموانییە مۆدێلێكی نموونەیی سیاسەتی كۆمەڵایەتی هەبێت بۆ ئەوەی لەجیهاندا پەیرەوبكرێت. وەك چۆن تاكەكان بەها و بڕوای جیاوازیان هەیە، كۆمەڵگاكانیش هەر بەو شێوەیەن. من مێژوو قەناعەتی پێكردووم كە هەر هەوڵێك بۆ چەسپاندنی بەها دەرەكیەكان (بیانیەكان) لە كۆمەڵگایەكی تردا بەتەواوی شكست دەهێنێت. چەندین نموونەش بۆ ئەمە هەیە ? ژێردەستە كردنی ئەفریقا لە لایەن ئەوڕوپا یەك لەم نموونانەیە ? گومانیشم نییە كە گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەندین نموونەی تر دەبینن. یەكخستن و نەهێشتنی جیاوازی كۆمەڵایەتی بە زەبر و هێز ناچەسپێت، ئەمەش وانەیەكی گرنگە كە لە خوێندنی ئەكادیمیی سیاسەتی كۆمەڵایەتی فێری دەبیت.
* بەڕای ئێوە تەدەخولی دەوڵەت لەڕێكخستنی سیاسەتی كۆمەڵایەتی و ئابووری تاچەند سیاسەتێكی سەركەوتووە، بەتایبەت لەكۆمەڵگەیەكی وەك ئێمە (كۆمەڵگەی كوردستانی)؟
- هەر لەسەرەتای لەدایكبوونی بیری دەوڵەتی نەتەوە، رۆڵی یەكەم و گرنگی دەوڵەت بریتی بووە لەدابینكردنی ئاسایش و پارێزی بۆ هاووڵاتیەكانی. ئەو راستیە وەكو خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام بیری ?هاووڵاتیبوون? بە تێپەڕبوونی كات گۆڕانی بەسەرداهاتووە و پەرەی سەندووە. لە بنچینەدا هاووڵاتی كەسێك بوو خاوەن مافی تایبەتی خۆی بوو و هەندێ مافی هەبوو كە دانیشتوانەكانی تر نەیانبوو، بەڵام هەندێ ئەركی تریان لەسەر بوو وەك دانی باج و چەك هەڵگرتن. هەرچەندە تا ئەمڕۆش بەتەواوی لەسەر پێناسەكان ڕێكنەكەوتوون، بەڵام تەوژمی گشتیی زاراوەكە بریتیە لە پلەوپایەی یەكسان كە هەمووان هەمان ماف و ئەركیان هەبێت. ئەم یەكسانیی پلەوپایە توخمی سەرەتایی سیاسەتی كۆمەڵایەتیی ئەكادیمیە و بەشێكی زۆر گرنگی سیاسەتی كۆمەڵایەتیی كردەنی یان (سیاسییە).
* بەڕای ئێوە باشتر نییە ئەو رێكخستنە بۆ كەرتی تایبەت و میدیا و كۆمەڵگەی مەدەنی بەجێبهێڵدرێ؟
- ئەم پرسیارە بە تەواوی سیاسییە، نە من و نە هیچ كەسێكی تریش ناتوانێت شێوازە دروستەكەی دەستنیشانبكات. هەروەها جیاوازیەكی زۆریش لەنێوان بوارەكانی سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە، هەرچەندە لەپڕاكتیكدا زۆر لەیەكتر نزیكن. بەبۆچوونی من، پێموانییە دەبێت میدیا ڕۆڵی لەڕێكخستنی سیاسەتدا هەبێت. بەدڵنیاییەوە رۆڵی گرنگیان لەناوبژیوانی كردنی نێوان و حاكم و مەحكومدا هەیە، لەلایەك بە ئاشكراكردنی سیاسەتەكان و لەلایەكی ترەوە بڵاوكردنەوە و راپۆرتكردنی كاردانەوەكان. پێموایە بەمشێوەیە دەتوانن دەنگی خەڵك بەگوێی سەركردەكان بگەیەنن، بەڵام بەڕای من ئەگەر میدیا لەمە زیاتر بكات ئەوا ترسی ئەوەی لێدەكرێت ببێت بە ئۆرگانی پروپاگەندە كردن.
كەرتی تایبەت ئەجێندای خۆپەرستانەی خۆی هەیە. بێگومان من ئەو كەرتە بەئامانجی دابینكردنی قازانج بۆ خاوەندار و هاوبەشی كۆمپانیا دەبەستمەوە (هەرچەندە رەنگە هەندێ وڵات بەشێوەیەكی جیاواز لەو زاراوەیە بگەن). دەشزانم زۆر دەستكەوتی كۆمەڵایەتی لەكەرتی تایبەتەوە سەرچاوەی گرتووە، بەتایبەتی باشبوونی باری نیشتەجێبوون كە پەیوەستە بە بارزگان و پیشەسازانی بەریتانیا لە سەدەی نۆزدەم، جگەلەوەش ڕەخساندنی كار لەلایەن كەرتی تایبەتەوە هۆكارێكی سەلمێندراوە بۆ پەیداكردنی داهات كە دواتر لەڕێگەی مووچەوە بۆ تاكەكان و لە ڕێگەی باجەوە بۆ دەوڵەت دەگوازرێتەوە. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا كەرتی تایبەت لە چەوساندنەوە و بەكارهێنانی چینی كرێكار بۆ سودی خۆ دەستی هەبووە. بەبڕوای من پڕۆژەی كەرتی تایبەت گرنگی خۆی هەیە، بەڵام لەمەسەلەی سیاسەتی كۆمەڵایەتیدا دەبێت ئەو كەرتە لە لایەن حكومەتەوە رێكبخرێت. لێرەدا حكومەت رۆڵی دەبێت.
كۆمەڵگەی مەدەنی هەندێ جار زاراوەیەكی ناڕوونە. لە جیهانێكی نموونەییدا (خەیاڵی) (عالم مپالی)، بەدڵنیاییەوە لەوەی كارڵ ماركسدا، دەبێت دەوڵەت بوونی نامێنێت و كۆمەڵگەی مەدەنی هاوئاواز بێت و خۆی خۆی ڕێكبخات. بە بڕوای من ئەو بۆچوونە بریتیە لەپشتگوێ خستنی ئەو شتەی ئێمە دەربارەی سروشتی مرۆڤ دەیزانین. بەلای من مەترسیی ئەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی بە سەرپشك و دادوەر بەسەر سیاسەتی كۆمەڵایەتی دابنرێت ئەوەیە بەهێزەكان بەسەر بێ هێزەكان زاڵ دەبن. بەمەش یەكسانی ناو كۆمەڵگا كەمتر دەبێت وەك لەوەی زیاتر ببێت. دووبارە دەیڵێمەوە لێرەشدا حكومەت رۆڵی سەرەكی هەیە.
* سۆسیۆلۆژیست و و ئابووریناسی ناودار (فرانك كولێر) لەكتێبەكەی (بوارە ئابوورییەكانی سیاسەتی كۆمەڵایەتی) جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە سیاسەتی كۆمەڵایەتی تێكەڵاوییەكی بەهێزی لەگەڵ سیاسەت و بواری ئابووری هەیە، ئێوە چۆن لەو بیردۆزەی (كۆلێر) دەڕوانن، ئایا لەكۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكاندا تاچەند قابیلی جێبەجێكردنە؟
- سیاسەتی كۆمەڵایەتی پەیوەندیەكی نزیكی لەگەڵ سیاسەتدا هەیە. لەڕووی ئەكادیمیەوە پێموایە سیاسەتی كۆمەڵایەتی ویژدانی سیاسەتە، فشار دەخاتە سەر سیاسەتمەداران تاوەكو بۆ كۆمەڵگایەكی یەكسانتر و گشتگرتر كار بكەن. لەڕووی كردەنیەوە، وەك پێشتر باسم كرد، سیاسەتی كۆمەڵایەتی ڕێگەیەكە كە سیاسەتمەداران بەهۆیەوە لەكۆمەڵگایەكی دیموكراسی دەنگی خەڵك بەدەستدەهێنن، یان هەوڵی نەهێشتنی نائارامی و پشێوی لە جۆرە كۆمەڵگایەكی تردا دەدەن. لە كۆمەڵگایەكی نموونەییدا، سیاسەتمەداران بەرژەوەندی خۆیان فەرامۆش دەكەن و كار بۆ باشتركردنی بارودۆخی هەمووان دەكەن. هیچ كەس لە ئێمە تا ئێستا لە وەها جیهانێكدا نەژیاوە.
لەهەمانكاتدا ئەگەر سیاسەتی كۆمەڵایەتی بۆ كەمكردنەوەی هەژاری و نایەكسانی بێت، ئەوا ئابووریش گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە. ئابووریەكی لاواز مانای ئەوەیە حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی ژیان تواناكانی سنووردارە. ئەگەر سامانی نیشتمانی كەم بێت، ئەوا ئاشكرایە بەشی هاووڵاتیان كەم دەبێت. ڕەنگە لە لاوازی ئابووری خراپتر بریتی بێت لە ناجێگیری ئابووری. ئەگەر حكومەت نەتوانێت بەتەواوی پێشبینی داهاتی خۆی بكات، ئەوكاتە ناتوانێت سیاسەتی راستەقینە و بەرهەمهێنەر دابڕێژێت. خراپترین سیناریۆش ئەو كاتەیە كە حكومەت سیاسەتێكی كۆمەڵایەتیی فراوان و گرانبەها نەخشە بكێشێت و پێشنیاز بكات و هیوا ببەخشێتە خەڵك، ئینجا دواتر بۆی دەركەوێت كە ناتوانێت بەهۆی كێشەی ئابووری بەڵێنەكانی بهێنێتەدی. دڵنیا نیم كە ئەو تێبینیانە وەك بیردۆز هەژماربكرێت. بەڵام پێموایە هەندێ وانە هەن كە بۆ هەموو كۆمەڵگایەك بەكاردێت. تەنانەت كاتێك كێشەی كۆمەڵایەتیی گەورەش هەبێت، پێویستە ئەوانەی لەسەر دەسەڵاتن لەگەڵ خەڵكەكەیان دڵسۆز بن. نهێنیبازی دەبێتە هۆی دروستبوونی گومان و، گەشبینیی بێ بنەما هیوای تێكشاو و ناڕەزایی لێ دەكەوێتەوە. لێرەدا ئەوەی پێویستە بریتیە لەدەستنیشانكردنی (ئەولەویات) لەسیاسەتی كۆمەڵایەتی، بەڵام دواتر بە ئاشكرا ئەنجامە ئابووریەكانی ئەو سیاسەتانە ڕوون بكرێتەوە.
بەشێوەیەكی فراوانتر، گرنگە حكومەت لەكاتێكدا كە دەبێت ئەولەویەتی یەكەمی پاراستنی هاووڵاتیان و ئاگاداربوون لەپێویستیەكانی خەڵكی هەژار و پەراوێزخراو بێت، بڕواشی بەوە هەبێت كە تەنها لەچوارچێوەی ئابوورییەكی پتەو و جێگیر دەتوانێت سیاسەتە كۆمەڵایەتیەكانی جێبەجێ بكات. ڕەنگە سیاسەتی ئابووری بەبێ سیاسەتی كۆمەڵایەتی بەردەوامی بە بوونی بدات، بەڵام سیاسەتی كۆمەڵایەتی بەبێ باكگراوندێكی ئابووریی جێگیر ناتوانرێت بە سەركەوتوویی و بەردەوامی جێبەجێ بكرێت.
* دەبێ نێوەندە كۆمەڵایەتییەكان، سەنتەر و رێكخراو و خانەكان چ رۆڵ و هەڵوێستێكیان هەبێ لەكۆمەڵایەتیدا، ئایا دەوڵەت چۆن دەتوانێ بواری بەشداریكردنیان لەبەردەم بڕەخسنێێ؟
- زۆر دڵنیا نیم كە مەبەست لە نێوەندی كۆمەڵایەتی و سەنتەر و ڕێكخراوەكان چییە، بەڵام وای دادەنێم مەبەستت هەر ئەو سێكتەری خێرخوازی و خۆبەخشانە یان كەرتی سێیەمە كە لەسیاسەتی كۆمەڵایەتی بەریتانیادا بوونیان هەیە. ئەمەش پەیوەندی بە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر ڕێكخراوی گەورە و بچووك هەیە. ڕەنگە ئەو رێكخراوانە ئایینی یان عەلمانی بن، بەڵام سیفەتی هاوبەشیان ئەوەیە كە هەم بێ بەرامبەر كار دەكەن و هەمیش ناحكومین. بوونیان بۆ پەرەپێدان و پشتگیری كردنی "بەرژەوەندیی گشتی"ە.
بێگومان لەو 30 ساڵەی دوایی ئەو كەرتە لە بەریتانیا لەلایەن حكومەتەوە پەرەی پێدراوە و چەندین لایەنی سودبەخشی هەیە. لە ڕووی ئابووریەوە ڕێگەیەكی باش و شیاوە بۆ بەكارهێنانی پارەی گشتی و تایبەتی بۆ ئەوەی پەرە بەخۆشگوزەرانیی گشتی و پەروەردە و نیشتەجێبوون بدرێت، جگە لەوە بۆ كەمكردنەوەی هەژاری و نایەكسانیەكانی تر. گرنگیەكی تریشی هەیە، ئەویش ئەوەیە بە ڕێگەیەك دادەنرێت بۆ بەشداری پێكردنی خەڵك لەئاستی ناوچەیی لەبڕیاردان و هاندانیان بۆئەوەی هەڵوێستی خۆپەرستانە بەرامبەر كەسانی تر كەم بكەنەوە. هەروەها ئەو كەرتە بە ئاژانسێكی گرنگ دادەنرێت لە پەرەپێدانی یەكێتی و پێكەوەگونجانی كۆمەڵایەتی، بەم كارەش هەستی بوون بە تاكێكی ئەو كۆمەڵگایە لای ئەو كەسانە زیاد دەكات كە هەست دەكەن پەراوێزخراون.
دەستنیشانكردنی ئەو هەڵوێستانەی كە دەبێت رێكخراوەكان بینوێنن كارێكی زەحمەتە. وەك سەرەتایەك ئەو ڕێكخراوانە زۆربەی كات پشت بە ئومێد و چاوەڕوانیە كولتووریەكان دەبەستن كە لەكۆمەڵگایەك بۆ كۆمەڵگایەكی تر جیاوازە. زۆربەی رێكخراوەكان لەبەریتانیا كار و چاڵاكیەكانیان بە دوو ئاراستە ئەنجام دەدەن، لەلایەك راستەوخۆ خزمەتگوزاری بۆ خاوەن پێویستیەكان دابین دەكەن، لەلایەكی ترەوە هانی حكومەت دەدەن و رازی دەكەن بۆئەوەی گۆڕانكاری لە سیاسەتی كۆمەڵایەتی بێنێتە كایەوە.
دەوڵەت دەتوانێت كارئاسانی بۆ كارەكانی كەرتی سێیەم بە چەند ڕێگەیەك بكات. یەكەم، دەتوانێت بودجەی ڕاستەوخۆیان پێبدات بۆئەوەی بتوانن كار بكەن و خزمەتگوزاری دابین بكەن. دووەم، دەتوانێت ئەو چوارچێوە یاساییە زامن بكات كە ڕێكخراوەكان بتوانن سەركەوتووانە كار بكەن. سێیەم، دەوڵەت دەتوانێت گفتوگۆی نێوان كەرتی سێیەم و داڕێژەرانی سیاسەت رێكبخات بۆ ئەوەی دوو سەرچاوەی هاوبەشی زانیاری دروست ببێت. چوارەم، پێویستە دەوڵەت گوێ لەڕەخنە و ێشنیار و بۆچوونەكان بگرێت و ئامادەبێت بۆ ئەوەی كاریان لەسەر بكات.
* بارودۆخی كۆمەڵگەی عێراقی و بەتایبەتی كوردستانی بەهۆی ساڵانێكی زۆر لەجەنگ و ناسەقامگیری و و ئەو داگیركاری و وێرانكارییەی بەشێكی زۆر لەگوند و ژێرخانی وڵاتی گرتەوە، بارێكی یەكجار تایبەتی هەیە، كۆمەڵگە لەژێر كاریگەری ئەوەدا ژێرخانێكی لاواز و داتەپیوی كۆمەڵایەتی هەیە، رایەڵەكانی كۆمەڵ تاڕادەیەك رووەو پچڕان چوونە، بەڕای ئێوە ئەركی دەسەڵ&#