نووسه‌ر :Henri Pene Ruiz

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ئەم بابەتە بە زمانی فەرەنسی لە (philosophie : La dissertation Terminales / Henri Pene Ruiz/ 196?Chapitre VQuelques Notions clés a Maitriser p: 180) بڵاو بووەتەوە. نووسەری عەرەب (قوێدر عوكری) لە فەرەنسییەوە كردوویە بە عەرەبی. منیش لە عەرەبییەوە كردمە كوردی- ت ك).

3-چاو خشاندنەوە بە كۆمەڵێك زاراوە:
أ-دەكرێ لە زاراوە هەرە گشتییەكەی (بەرجەستە بوون)ـەوە دەست پێ بكەین، كە ئاماژە دەكات بەوەی هەر عەقڵە وێنەیەك، هەستەكی بێت یان زەینی، وابەستە بێت بە ئەزموونێكی ژیانەوە یان نا، كە تێیدا بە پێی خەسڵەتەكەی، دەتوانین گەلێ گرفتی بەرجەستە بوونی (ئەو وێنەیە) لە یەكدی جیا بكەینەوە.
ب-بەرجەستە بوونێكی هۆشیارانە بە خود، وێنایە (نەك بیرۆكە)، هەر چ درك پێ كردنێكی كە دەدرێتە پاڵ بابەتێكی واقیعی، ئەوا وەك زانین (مەعریفە) دادەندرێت. لە بارەی ئەم خاڵەوە، (باشلار) بە ناوی ئەپستمۆلۆژیای وردەوە، داوا دەكات (بەراییە زانین) و (زانستە زانین) لە یەكدی جیا بكرێنەوە. جۆری یەكەمیان بە زانین داناندرێ. واتە جۆری یەكەم بە زانین (مەعریفە) داناندرێ، مادام لە (ئەزموونە بەدیهی) و (را)وە سەرچاوەی گرتووە.
ج-ئەو پەیوەندییەی درك وابەستە بە بابەتێكی واقیعی دیاری كراو دەكات، پێی دەگوترێت وێنا، كاتێك بە لای یەك خستنی جیاوازی و هەمەڕەنگیی شتاندا دەچێت، ئەویش بە سایەی نیشانەیەكەوە. لۆژیكناسان لێرەدا ئەمەشی دەخەنە سەر، كە وێنا زادەی گرووپێكی دیاری كراوی شتانە (درێژ بوونەوەیە)، بە دیاری كردنی خەسڵەتەیلی هاوبەشیان (تێگەیشتن) یەكیان دەخات، زمانناسانیش (دۆسۆسیر) دەڵێن: میانگیری نیشانە لە یەكگرتنی نیشان و بەرنیشان (دال و مەدلوول) بەو لاوە، چی دیكە نییە، یەكگرتنی وێنەیەكی بیستراو لەگەڵ وێنایەك یان بیرۆكەیەكی گشتی.
هەر یەك لە (بنڤست) و (مارتینی) پەنا دەبەنە بەر زاراوەكەی ئەرستۆ (گوتە)، ئەوان سەرنجیش دەدەنە بەرنیشانەكان (مەدلوولەكان)، بۆ ئاماژە و نیشانەدان بە یەكبوونی واتا، كە زادەی دابڕاندانی كولتووری تایبەت بە رێك خستنێكی تایبەتی ئەزموونە، لە چوارچێوەی شارستانیەت و كولتوورێكی دیاری كراودا.
د-هەڵبەت ئەو شرۆڤە زمانییەی كە دەڕوانێتە تەرزی پێك هاتنی بیر لە زماندا، ئەویش بە گوێرەی كولتوورێكی دیاری كراو، شیاوی لێك جیا كردنەوەیەكە بە شێوەیەكی پێكهاتەیی، وێنەی گشتی و گوتەی كە ئەزموون (رێك دەخات) و درك بەرنامەڕێژ دەكات، تێگەی هاوبەشی نێوانیان وا دەكات، كە (كانت) چەمك (بە وێنایەكی پەتی، بەدرە لە توخمی خاوەن چاوگی دەرەكی) دادەنێت، هەروەها لەو بیرۆكەیەی لە چەمك و تێگەوە دروست دەبێت، ئەمانە رووداوی جومگەبەندن لە بارەی تیۆریی ئەو لە بارەی تواناوە (چەمك/ تێگەیشتن، بیرۆكە/ عەقڵ). گومانی تێدا نییە، كە تایبەتمەندییە وابەستە بە چەمكی قووڵ لە گرفتی كانتیزم لەگەڵ توانادا، توخمی هەرە نموونە و هەرە تایبەتە، پاشان هەرە ناگشتە، سەبارەت بە دابڕاندنی تێگەییانەی كە دەیخاتە روو.
هـ- چەمك (كە لە هەقیقەتی سایكۆلۆژیانەیدا چارەسەر كرا بێت)، ئەویش لە لایەن سۆسیۆلۆژیست و مێژوونووسانەوە بە ئایدیۆلۆژیاوە و بەرجەستە بوونی دەستەجەمعییەوە گرێ درا، كە لە رێی زمانەوە درك پێ كراو دیاری دەكات، ئەمیش راستەوخۆ، خۆی ئاشكرا دەكات.
(بەر لە چەمك) كە (دۆركایم) قسەی لە بارەوە كرد، هەروەها چەمكەكانی هاوبەشی ئایدیۆلۆژیا كە (ماركس) قسەی لە بارەوە كرد، ئنجا چەمكەكانی هەشت گۆشەی هاوبەش لە لایەن خۆهەستەوە، كە (باشلار) لە (عەقڵی زانستی)دا قسەی لە بارەوە كرد، هەموو شایستەی شرۆڤە كردنی تایبەتی پێكهاتەیین، بۆ روون كردنەوەی شێوەی گەڵاڵە بوون و داماڵینی وەهمە دەسەڵاتەكەی.
4-چەمك و وێنا لە روانگەیەكی ئەپستمۆلۆژی و رەخنەییەوە
أ-رەخنە گرتن لە "چەمكەیلی بەرایی" و ئاستەنگی ئەپستیمۆلۆژیی وابەستە بەوان (ئەمیریكی، ئاستەنگی زارەكی، شتی هەڵەی گشتی، پێشینەی ئایدیۆلۆژی)، بەرەو "چاو خشاندنەوە" بە زاراوەكانی (وێنا كردن) و (گوتە)مان دەبات. وێناش هەر لە سەرەتاوە لە روانگەیەكی پاشەكشەیی و پێوانەییدا لە چەمك جیا دەبێتەوە، وەك (باشلار) روونی كردەوە، كە وێنایەكی راستەقینە نییە، تەنیا لە چێوەی رێڕەوێكی ورد و رژد نەبێت (واتا لە نێو وێنای مندایە، لە نێوانی وێناكانیشدا رایەڵێك هەیە).
هەرچی چەمكە، ئەوە بە زۆری هاودژە، چونكە بە راستی لە نێو رێڕەوی ئایدیۆلۆژیدا كار دەكات، كە دەكرێ رێڕەوكارانە بە چەمكەیلی دیكەوە وابەستە بێت. خۆ ئەگەر وێناش وەك چەمك بوو، ئەوا هەردووكیان دەبنە شتی گشتی، بەڵام بە هەمان واتا نا. هەڵبەت بەوەی كە گشتایەتیی چەمك زیاتر لە جۆری هاوبەشی كۆمەڵێك شتە، كەچی گشتایەتیی وێنا لە جۆری سەرەكییە. چەمك ساغ و پەتی وەسفكارانەیە (هەرچەندە بە كۆ پۆلێن دەكرێت)، هەرچی وێنایە ئەوا راڤەكارانەیە (بەوەی كە جەوهەری بابەتەكەی خۆی پێشكەش دەكات).
ئا لەم ئاستەدا، وێنا بنیاتی ناوەوەی بابەت دەخاتە روو، ئەو بابەتەی كە بە بازدان بە سەر تەفرەدەری بەدیهی و هەڵەی چەمكەیلی راستەوخۆی هاوبەش، دووبارە لە رووی عەقڵییەوە بنیات نراوەتەوە. كەواتە وێنا بینا دەكرێت، كەچی چەمك پێش دەكەوێت (لە چێوەی خەسڵەتی راستەوخۆیدا) یەكەم وەك دەرهاویشتە، ئەو دەرهاویشتەیەكە كە لە توخم و رەگەزی سایكۆلۆژی و ئایدیۆلۆژی پتر دیاری كراوەوە گەڵاڵە دەبێت، كە (باشلار) پێیان دەڵێت "راست كردنەوە". بەرانبەر بە زەروورەتی بابەتیانە و تەگبیری رەخنەییانە، كە هەردووكیان بەرەو وێنا دەچن، بەرهەڵستی لە پێشینەی "داباراندن"ی ویژدانی و ئایدیۆلۆژی دەكەن، كە چەمك دەسازێنێ، جا ئەوەی تایبەتە بە وێناوە، ئەوەیە دەكرێ چاو بە چۆنیەتی بەرهەم هێنانەوەی چەمكدا بخشێنین، هەروەها بە دەسەڵاتی وەهمی وابەستە بەو، ئەمەش دەكرێ لە دوو بواری جیادا بەرجەستەی بكەین:
یەكەم: بواری زانستەیلی فیزیا، بەوەی وێنای نیووتن هەیە لە بارەی هێزی راكێشانی گەردوونی، كە لە چێوەی تیۆرییەكی چێوەدار و پوختدا دیاری كراوە، كە بە یەك جار دیاردە واقیعییەكانی هێزی راكێشانی زەوی و ئەو دیاردانەی پشت بەو دیاردانەش دەبەستن، راڤە دەكات، بەوەی لە ژێر چاودێریدان.
ئەم جۆرە وێنایە، لە هەمان كاتدا ئەو چەمكە وەهمیانەش دەخاتە روو و شرۆڤەشیان دەكات، ئەو چەمكانەی كە كارێكیان نەكردووە بێ لەوەی ئەو دیارانەیان كردووە بە بابەت (بڕوانە فیزیای بەر لە گالیلۆ سەبارەت بە شوێنانی سروشتی) و ئەو تەنانەی لە لایەن هێزی شاراوەوە دەجوولێندرێن (یان لە پای مەیلێكی خۆڕسكەوە) بۆ ئەو شوێنانە.
دووەم: بواری فەلسەفەی سپینۆزی، بەوەی وێنا دیاری كردنێك بۆ خوداوەند هەیە (بوونەوەرێكە خەسڵەتەكەی وایە هەبێت)، راسپاردە دەكات، كە چەمكی جوو- كریستیانانەی بەرجەستە بوونی خوداوەندێكی ئەفرێنەر و دەسەڵاتدار، بەرپەرچ بداتەوە. ئەم چەمكە هاودژە.
لە لایەكی دیكەوە رەنگە ئەو خورافەیەی ئەو راڤەی دەكات، بتوانێ بەرانبەر بە راڤەی عەقڵانی خۆی بگرێت، لە حاڵەتێكدا كە وابەستە بە بەرژەوەندیی ئایدیۆلۆژی و سیاسی بێت. ئیدی بۆیە ناكرێ وێنا (بیرۆكەی جووت و چونیەك) چەمكی خەیاڵی و وەهمی بگرێتە دەست، كە خەڵك لە رێی ئەوەوە باس لە راڤە كردنی خەسڵەتی شتان دەكەن.
هەموو ئەو چەمكانەی زادەی جێكەوتی چونیەكیانەی سروشتن، یان جێكەوتی چونیەكیانەی ئەو شتانەی بە لای مرۆڤەوە باون، وابەستە بە وەهمێكی زەروورین، ناكرێ بگرفتێندرێن، تەنیا بە وێنایەكی هاوجووتی گونجاو نەبێت.