نووسه‌ر :د. فەرغەلی هاروون

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

هۆشیاریی كۆمەڵایەتی بابەتێكی سۆسیۆلۆژیی فرە گرنگە لە ژیانی تاك و كۆمەڵدا. هۆشیاری زادەی ئەو كارلێكەیە كە لە نێوانی ئێمە و دەوروبەری ماددیانەی خۆماندایە، ئەو رۆڵێكی گرنگی لە پەرەسەندنی كۆمەڵایەتیشدا هەیە، ئیدی ئەو رۆڵە چ ئەرێنی بێت یان نەرێنی. ئەو بیرۆكانەی لە لای خەڵكن، رەنگە یارمەتیدەر بن بۆ گەشە كردنی كۆمەڵ، خۆ رەنگە بڕێ جاریش رێگر بن لەو پەرەسەندنە.
زاراوەی هۆشیاری، لە رووی تێگەیشتنی مرۆڤ چ لە خۆی و چ لە جیهان، مێژوویەكی درێژی هەیە. ئەم زاراوەیە بە شێوازی جۆراوجۆر بەكار دێت: بۆ نموونە وا پەسنی كەسێك یان گیاندارێكی دی دەكرێت، كە وریا و هەستەوەرە، یان بۆ پەسن و ستایش كردنی كەسێك یان گیاندارێكی دی، دەگوترێ درك بەم شتە یان بەو شتە دەكات. هەروەها بۆ ئاماژەدان بە حاڵەتێكی تایبەتی زەین، وەك درك پێ كردن و هەست كردن و بیركردنەوە. ئەم خەسڵەتەش ئەم حاڵەتانە لە حاڵەتەكانی ناهۆشیارانەی زەین جیا دەكاتەوە.
لە زمانی عەرەبیدا چەمكی (وەعی) لە كاری (وەعا)وە داتاشراوە، كەچی لە زمانی كوردیدا چەمكی (هۆشیاری) لە (هۆش)ـەوە هاتووە. فەرهەنگێكی عەرەبی بەم جۆرە پێناسەی هۆشیاری دەكات: درك كردن بە شت، واتە قسە كردن لە بارەیەوە، واتە پەی پێ بردنی. هۆشیاری واتە ئەزبەر كردنی شتێك و پەی پێ بردنی و ئەرێ كردن و كۆ كردنەوە و لە ئامێز گرتنی. دركی پێ كرد، واتە ئەزبەری كرد و گرد و كۆی كردەوە. بە مرۆڤیش دەگوترێ هۆشیارە، كاتێك دەگاتە تەمەنی درك كردن. هۆشیاری واتە زمانی پەی بردن بە شت و ئەزبەر كردن و هەرس كردنی، ئنجا هەڵسوكەوت پێ كردنی یان هەڵسووڕاندنی. هۆشیاری واتە درك كردن بە شت و تێگەیشتنی.
هۆشیاری بە دیوێكی دیكەدا، ئەوەیە مرۆڤ راستەوخۆ درك بە خۆی و بە دەوروبەری خۆی بكات، ئەمەش بنەمای هەر زانینێكە. هۆشیاری ئاماژە دانە بە تێگەیشتن و دروستیی درك پێ كردن. مەبەست لەو درك پێ كردنە، ئەوەیە مرۆڤ درك بە خۆی و بە ژینگەی دەوروبەری خۆی بكات. خۆ رەنگە ئەمە واتای ئەوە بێت، كە مرۆڤ درك بە خۆی و بە ئەوانی دیكەش بكات، ئەویش لە كاتی تێكەڵ بوونی لەگەڵ ئەوانی دی، وەك هەوڵێك بۆ تێر كردنی پێداویستەكانی خۆی، هەروەها دەستەبەر كردنی بەرژەوەندیی خۆی. هەڵبەت ئەو (مرۆڤ)، درك بە پەیوەندیی نێوانی خۆی و ئەوانی دی و نێوانی خۆی ژینگەش دەكات، هەموو ئەم ئەشتانەش لە رێی هەڵوێستی هەمەجۆرەوە دەخرێنە روو.
پەیڤی هۆشیاری (Consciousness) لە زمانی ئینگلیزیدا ریشەكەی دەچێتەوە سەر پەیڤی (Conscientia)ی لاتینی، كە بە دەق واتای (زانینی هاوبەش) (Shared Knowledge) دەگەیەنێت. هۆشیاری دیاردەیەكی فرە رەهەندە، چەندین زاراوە بۆ پەسن و ناسینی لایەنانی جۆربەجۆری بەكار دێن، وەك (Consciousness، conscious، aware of، experience) واتە (هۆشیاری، هۆشیارە، زانیی، ئەزموون). هەڵبەت هەر یەك لەم پەیڤانە واتای جیاجیای لە رێڕەوی جیاجیا سەبارەت بە كەسانی جیاجیا هەیە، ئیدی هەر گشتاندنێكی واتای ئەو زاراوەیە (هۆشیاری)، بە زەروورەت بەهاكەی سنووردار دەكات.
بە زۆری لە زمانی ئینگلیزیدا هەردوو پەیڤی (Awareness) و (Consciousness) بە فراوانی بەكار دێن، بەوەی كە یەك واتان، چونكە هەردوو پەیڤەكە لە زمانی ئینگلیزی واتای (هۆشیاری) دەدەن. هەڵبەت باشتر وایە ئێمە بەو جۆرە لێكی بدەینەوە، كە پەیڤی دووەمیان (Consciousness) جۆرێكە لەوی یەكەمیان، واتە هۆشیارییە بە واتایەكی تایبەت.
لە راستیدا، پەیڤی (aware) بە ریشە دەچێتەوە سەر پەیڤی (gewaer)ی ئەنگلۆساكسۆنی، واتاكەشی شتێكە وەك ئەوەی ئاگادار بی (being informed)، یان بزانی (to know)، واتای رەسەنی پەیڤی (awareness) پەیوەندیی بە بەدەست هێنانی ئەزموون و خودی ئەزموونەوە هەیە. كەچی بنەچەی پەیڤی (consciousness) ئاماژەیە بە واتایەكی پتر دیاری كراو، كە لە هەردوو پەیڤی (cum) و (sciere)ی لاتینی پێك هاتووە، كە دەكرێ بەم جۆرە پەرچڤە بكرێت: لە بارەیەوە بزانی (to know about)، ئەمەش ئاماژە بە هەندێ رەنگدانەوەی خەسڵەتی هۆشیاری، لەبەر رۆشنایی ئەزموونەوە دەكات.
هەروەها زاراوەی درك كردن (Awareness) ئاماژە بەو چارەسەرە دەكات، كە لە ئاكامی كارلێكی نێوان سیستەمی كۆئەندامی دەماری ئاژەڵ و ژینگەكەی بەدی دێت، كە توانای بنەڕەتیانەی ئاژەڵ لە بەدەنگەوە چوونی هەست و خوستی ژینگە پیشان دەدات. ئەم زاراوەیەش وابەستەیە بە زاراوەگەلی وەك: هەستیاری، درك كردن، هەست و زانین. كەچی هۆشیاری (Consciousness) ئاماژە بە توانای درك كردن بە خود دەكات، بەوەی بابەتێكە بە ئێستا و ئاییندە و رابردووەوە گرێ دراوە، لە نێویشیدا رەنگدانەوەی خود، بەوەی گیاندارێكە درك بە ژینگەی دەوروبەری خۆی دەكات. هەروەها بە چەند زاراوەیەكی دیاری كراویشەوە گرێ دراوە، وەك: ئەزموون، خودێتی، بیركردنەوەی هۆشیارانە. سەرەنجام مەرج نییە درك كردن (Awareness) هەبوونی هۆشیاری (Consciousness)ی پێویست بێت.
ئیدی بۆیە دەكرێ ئاژەڵیش درك بكات، واتە دركپێكەر (aware) بێت، بەڵام ناهۆشیار (conscious) بێت. كەچی مرۆڤ لە یەك كاتدا، دركپێكەر و هۆشیاریشە (aware and conscious). رەنگە هەندێ كەس مشتومڕ بكەن، كە منداڵی تەمەن دوو ساڵ درك دەكات، بەڵام هۆشیار نییە. من پێم وایە ئەویش درك پێ دەكات، بەڵام درك پێ كردنێكی ناكامڵ (not fully conscious)، بەڵكوو جۆرە هۆشیارییەكی دیاری كراوی هەیە، كە لەگەڵ گەشەی مرۆییانەی ئەودا گونجاوە، لەبەر ئەوەی ئەو دەتوانێ رووداوەكانی ئاییندە و رابردوو، كە كار لە ژیانی دەكەن، پێكەوە گرێ بدات.
هەر بۆیە دەكرێ هۆشیاری دابەش بكرێتە سەر پرۆسەی گەیشتن (access) و دیاردەی نائاسایی (phenomenal)، پرۆسەی هۆشیاری (درك پێ كردن) لە نێو كارگەی زانیاریی نێو عەقڵی ئێمە لە كاردایە، ئامانجەكەشی بریتییە لە گۆكاری یان لۆژیك یان كۆنترۆڵ كردنی رەفتار. كاتێك ئێمە تەماشا دەكەین یان رادەمێنین یان شتێكمان وەبیر دێتەوە، هەموو ئەو شتانە لە چێوەی پرۆسەی هۆشیاریدا كار دەكەن. هۆشیاریش وەك دیاردەیەك، لەگەڵ خودی ئەزمووندا رەفتار دەكات، بە هەموو هەست و رەنگ و شێوەی هەمەڕەنگ و هەست و خوستێكییەوە.
هەروەها، دەكرێ لایەنەكانی هۆشیاری و ئەو دیاردانەی پێیەوە پەیوەستن، بۆ سێ گرووپی سەرەكی پۆلێن بكەین:
یەك: هۆشیارە زانین (Cognitive Consciousness): وا باس دەكرێت كە هۆشیارییەكی بە مەبەست و تێپەڕە، ئەو وا پێویست دەكات پەیوەندییەكی عەقڵیانەی بە بابەت یان گیاندارێكەوە هەبێت، گەلێ دیاردەش دەگرێتەوە، وەك بیركردنەوە، هەروەها بەو رادەیەش هۆشیار بێت بە هەبوونی كەسی دی، یان ئەوەی گرفتێكە وا لە ئارادایە، یان لە بارەی بوارێكی تایبەتەوە كۆمەڵێك راستی بزانێت.
لە زمانی ئینگلیزیدا، پەیڤی هۆشیاری (Awareness) لە پەیڤی (consciousness)، كە ئەمیش هەر واتای هۆشیاری دەدات، ئاساییتر دێتە پێش چاو، كاتێك مەبەستمان لایەنی مەعریفەیە لە هۆشیاری. وێڕای ئەوە، زاراوەی هۆشیاری (consciousness) بە دەگمەن بە واتای مەعریفە و زانین بۆ هۆشیاری بەكار دێت. بۆ نموونە، زاراوەی سۆسیۆلۆژی و سیاسی، هۆشیاریی چینایەتی، هۆشیاریی نێوان دوو جۆر، هۆشیاریی ژینگە. لێرەدا هۆشیاری لە ئاست بایەخدانی باو و زانین لە بارەی ئەو بابەتەوە، هەڵوەستە دەكات. خاڵی هاوبەش لە نێوان هەموو جۆرەكانی زانینە هۆشیاری، ئەوەیە كە ئاراستە بە ئامانج یان پرس و بابەتێكە، ئیدی ئەویش یان بەردەست و بەرهەستە، یان رووتەڵ و پەتی.
2-رواڵەتە هۆشیاری (Phenomenal Consciousness)، ئاماژە بە زاراوەیەكی نوێ ئەزموونە هۆشیاری، هەستە هۆشیاری هەستێكی چون یەك دەدات، بەڵام دەشكرێ واتای دیكەش بدات. ئەو خەوتووە خەون نابینێ، ئێستا هیچ ئەزموونێكی نییە، ئیدی ئەو بە واتای دیاردەخوازانە كەسێكی هۆشیار نییە. بە پێچەوانەی ئەوە، كەسێ كە بەخەبەر و بێدار بێت، وا باوە كە ئەزموونی هەستەكی و درك كردنی هەیە، هەست بە سۆزیش دەكات، چێژ لە وێنەی عەقڵییش وەردەگرێت. هەموو ئەو شتانەش تایبەتن بە رواڵەتە هۆشیارییەوە.
3-كۆنترۆڵە هۆشیاری (Control Consciousness): بە گوێرەی تێگەیشتنی دروستی خۆمان لە بارەی خۆمان و ئەوانی دیكەوە، وەك لە گەلێ تیۆریی دەرووناسی و نەخۆشیی دەروونییش روون دەبێتەوە، هۆشیاری رۆڵێكی هەیە لە دەسپێك و كۆنترۆڵ كردنی رەفتاردا. ئێمە قسە لە بارەی جمین و كار كردن دەكەین، جا چ بە هۆشیارییەوە یان بە بێ هۆشیارییەكی بەرمەبەست بێت. زانایانی دەروونناسی و زانایانی فسیۆلۆژیای دەمار قسە لە بارەی رەفتاری خۆڕسكانەی میكانیكی بەرانبەر بەو رەفتارەی، كە لە ژێر كۆنترۆڵی هۆشیاریدایە، دەكەن. ئەمە نموونەیەكی باشە بۆ ئەم لە یەكدی جیا كردنەوەیە، كە بریتییە لە زاڵ بوونی هۆشیارانەی ئاسایی، لە دانانی جەستە بەرانبەر بە هەوڵی هۆشیارانە هەمبەر بە دانەڕمان و دانەڕووخان لە كاتی سەرنەگرتنی كۆنترۆڵی میكانیكیانەی جەستە، چ بە هۆیەكی ناوەكی یان دەرەكی.
ماركیس پێی وایە، مرۆڤ بە هۆشیاریی خۆی بە سەر ئاژەڵدا زاڵە و لەو جیا دەبێتەوە. ئەم هۆشیارییەش هەر لەگەڵ ئەوەی مرۆڤ دەست بە بەرهەم هێنانی هۆیەكانی ژیانی دەكات، دەست پێ دەكات، ئەو هۆیانەی ژیانیش لە سەرەتادا وابەستە دەبن بە هەلومەرجی سروشت و دەرامەتی نێوی. ئیدی كاتێك خەڵك ئەو هۆیانە دێننە بەرهەم، دەست بە بەرهەم هێنانی ژیانی ماددی و عەقڵیانەی خۆیان دەكەن.